<e
*tlo demon in «le media
life RDAM „Ik was een paar weken
rakantie geweest in Egypte en dacht:
•u ik weet niet of ik zo een twee drie in
ndsfjederlandse media weer een voor-
ze v|d van demonisering kan aanwijzen.
Hoe bar
het was
in februari
1979
later krijgen gemeenten en provincies in
Den Haag nul op het rekest. Ook dat zal
het noorden nog lang heugen.
In het noorden heeft men z'n best gedaan
de herinneringen aan de bijna Siberische
toestanden voor het nageslacht te
bewaren. Onder meer in het
„Sneeuwboek", dat verschenen is bij
Scholma Druk in Bedum.
Ingesneeuwde huizen, treinen en auto's
bleken aantrekkelijke plaatjes voor het
familie-album. Zelfs tijdens de
sneeuwstormen trok menige Fries,
Groninger en Drent er met z'n camera op
uit. Duizenden dagjesmensen uit de rest
van het land veroorzaakten kilometers
lange opstoppingen, waardoor
hulpverleners ernstig belemmerd werden.
In het noorden was na verloop van tijd
geen filmrolletje meer te krijgen. Maar dat
was natuurlijk niet alleen te wijten aan de-
enorme lust tot fotograferen: de
bevoorrading leverde grote problemen op.
De fotografische activiteiten die in de
winter van 1979 aan de dag gelegd
werden brachten de journalisten Martin
Scholma, Folke Meyer en Pieter Postma
op het idee een groot aantal van die
kiekjes te verzamelen. Zo ontstond het
Sneeuwboek, een unieke publikatie die de
Groningers. Friezen en Drenten met z'n
allen gemaakt hebben. Eén oproep
leverde meer dan 6000 foto's op. Een
beslist niet karige selectie daaruit
(aanvankelijk lag het in de bedoeling een
,kSneeuwboekje" te maken, maar de
uitgevers bezweken voor de schat aan
materiaal) staat nu in kleur of in zwart-wlt.
in het omvangrijke waardevolle en
historische document.
Een fijn boek om ook deze winterse dagen
door te komen, brr...
HENK VOLMER 1
Sneeuwboek. Scholma Druk, Bedum,
prijs 29,75.
li, meteen raak. Het weekblad De
)rietj Lees wat hoofdredacteur Arie Kui-
le schrijft: „.„Khomeini noemt zijn te-
rlog tenders aanhangers van de Satan,
weg soort woorden wordt ook voortdu-
ik jt gebruikt door prof. Berkhof, door
interkerkelijk Vredesberaad en door
st, ormd Nederland. Khomeini onder
aa Maar ik wil niets met hem te maken
»en..." Wat zie je hier gebeuren?
meini demoniseert de Amerikanen.
Berkhof en de zijnen demoniseren
«ederlanders die niet vierkant tegen
de|ernisering van de kernwapens zijn.
autoris Kuiper demoniseert prof. Berk-
vqorie vormen van demoniseren in één
de2|ie alinea. Een sterker staaltje kun je
"tgfrelijks bedenken".
dikke Van Dale geeft het werkwoord
niet. Wel het zelfstandig
e iwoord „demon", zijnde een boven-
murlijk wezen dat mensen in hun han-
Vlamgen beheerst, ten goede of (gewoon-
kwade. Demonisme is het geloof
lute demonen, aan duivels. Nu zijn we
d we wezen moeten. Demoniseren zou
apaald kunnen worden met: van iemand
inti duivel maken; iemand afschilderen als
boze geest.
jjat bedoelt Eric Ie Gras wanneer hij
hefenstaande alinea uit De Tijd aanhaalt,
algemeen luidt zijn stelling: „De
sa-media zijn voortdurend bezig men-
en instanties zwart te maken, te de-
tenjiseren. Het blijkt dat er geen wezenlij-
og verschillen zijn tussen middeleeuwse
mjoniseringen (denk aan de heksenjach-
de openbare verbrandingen van weel-
irtikelen en onzedelijke schilderijen
r de boeteprediker Savonarola, de ma-
ge waarop Philips IV van Frankrijk de
gerj van de Tempelieren via een laster-
e |pagne probeerde te vernietigen) en de
ad lier waarop de moderne media het
pakken. Het valt zelfs te vrezen dat we
zerenwoordig op het gebied van de zwart
en cerij nog veel meer kunnen bereiken",
Ie Gras heeft een doctoraal-scriptie
i het verschijnsel gewijd toen hij zijn
tiefflie aan het Sociologisch Instituut van
eelferoningse Universiteit afrondde. Hij gaf
eu] werkstuk de titel mee: „In strijd met
"luivel". Het gaat grofweg over het me
iisme dat personen of groepen die op
2r<J|of andere manier vijanden zijn, gebrui-
om elkaar in het openbaar zwart te
len. De centrale vraag is waarom men-
elkaar publiekelijk plat schelden en
hoe ze de rest van de wereld hun
kond doen. „Daarbij stuiten we
ipelijk op de rol van de massa-
zegt Eric Ie Gras. „Hetzelfde ver-
ijnsel heeft zich voorgedaan bij allerlei
";e gebeurtenissen, van de vervolging
de eerste christenen via de heksen
de jodenvervolgingen, de Koude
.tot het gebeuren rond de Rote Ar-
Fraktion toe. Je kunt geen krant op-
an, geen knop indrukken of je strui-
ttO over een demonisering. Er moet een
leem achter zitten".
«illdjn scriptie komt Eric Ie Gras tot een
erfelsom van vijf manieren waardoor ie-
fid of iets gedemoniseerd kan worden,
icbf dat niet genoog is, heeft hij er inmid-
Hei nog een zesde manier aan toege-
jd. „Ik noem hem gemakshalve de
jk hode Bild; naar het gelijknamige Duit-
door de journalist Walraff ontmaskerde
lei levardblad. Dat is de meest cynische
lier. Bij de vijf andere kun je nog socia-
of psychische omstandigheden onder-
„c Biden die min of meer dwingen tot han-
ng van het middel. Maar bij Bild is het
al er een centenkwestie. Ze demoniseren
om een ideaal te verdedigen of een
mtbleem aan de kaak te stellen; nee, ze
i len louter op de man, ze gebruiken
ist> als een commercieel object. Er zit
ijm enkel idee meer achter, alleen de
ihfig: verkopen we er meer kranten door,
we iemand zwart maken",
lederland heeft Eric Ie Gras deze kille,
gelijke, niets ontziende vorm van demo
ting naar zijn beste weten nog nooit
argenomen. Maar kunnen we ermee te
jejken krijgen? Duidelijke aarzeling. „Een
rkt ervoor bestaat wel, denk ik. Een
i satiemarkt. Er schijnt belangstelling te
e irsen voor de ellende van anderen,
dvermaak is dubbel vermaak. Ten eer-
n levert het leed van een ander al gauw
l sappig verhaal op en ten tweede kun
der jezelf lekker aan spiegelen, in de
rlfit van: mij zal het niet overkomen, ik
ill zo gek nog niet. O ja, zo'n markt kun
x reëren. Daar zit een gat. Het is van alle
DEN HAAG Duitse weerkundigen
verzekeren dat het een zachte winter zal
worden en Engelse en Amerikaanse
weerdiensten hebben laten weten dat de
maand januari waarin we nu leven,
gemiddeld normale temperaturen zal
opleveren, leder zal daar zo z'n twijfels
over hebben. Bij het vallen van de eerste
sneeuw in 1980 heeft menigeen zich
ongetwijfeld de barre dagen van begin
vorig jaar voor de geest gehaald. Want de
winter van begin 1979 was er één om niet
te vergeten. Over tientallen jaren zullen
nog vergelijkingen getrokken worden in de
trant van: bijna zoveel sneeuwdagen, bijna
zo koud, de sneeuwduinen zijn nog net
niet zo hoog...
Het leek er niet direct op in het begin van
1979, dat de winter zo streng zou worden.
December 1978 was zeker niet kouder dan
andere jaren. Begin januari echter worden
we verrast door bittere kou. Tussen de
tweede en de vijfde registreert men in Ten
Post (provincie Groningen) zelfs omtrent
min 25 graden. Maar verder zijn de
weersomstandigheden niet uitzonderlijk
voor de eerste maanden van het jaar. Op
zondag 11 februari begint de storm, die in
de week daarna zal toenemen tot
orkaankracht (windkracht 11 op de schaal
van Beaufort).
Extreem
Dinsdag 13 februari begint het besef door
te dringen dat er extreem bar weer op
komst is. Eerst in het uiterste noorden van
de provincie Groningen: Wegen worden
onberijdbaar, de sneeuwstorm werpt hoge
duinen op, veel mensen kunnen al niet
meer van huis. De waaghalzen die de
volgende morgen toch proberen naar hun
werk te gaan blijven steken in de sneeuw.
Er hangt een onwezenlijke sfeer: Wat moet
dat worden? Vijftien twintig centimeter
sneeuw is geen unicum. Het is niet de
hoeveelheid die het hem doet, het is de
storm, die het land geselt, die huizen
volledig doet verdwijnen onder dikke
lagen.
Overheden besluiten om dagjesmensen te
weren. In een aantal gemeenten moeten
inwoners zich kunnen legitimeren om zich
met de auto te mogen verplaatsen. Dat is
weer enigszins mogelijk geworden nadat
donderdag 15 februari de storm wat is
gaan liggen en de sneeuwruimers naar de
zwaarst getroffen gebieden gedirigeerd
zijn. Het vervoer van zieken en gewonden
levert in de nacht van woensdag op
donderdag grote problemen op. Over de
weg Bedum - Groningen moet een
doorgang gegraven worden voor een
ambulance met een zwangere vrouw en
een taxi met een nierpatiënt.
Het leger wordt ingezet, dag en nacht
wordt er geploeterd. Dorp voor dorp moet
ontzet worden en dan nog de afgelegen
boerderijen. Hier en daar is men een week
lang volledig van de buitenwereld
afgesneden.
Verwarming
In enkele dorpen valt de elektriciteit uit.
De monteurs van de
elektriciteitsmaatschappijen kunnen de
plaatsen waar de storingen opgetreden
zijn alleen maar bereiken met
rupsvoertuigen van het leger. De centrale
verwarming doet het niet meer. Extra
kleren of in bed blijven is de enige
oplossing. Spelletjes komen uit de kast
om de tijd te doden.
Gezellig misschien, maar het barre weer
heeft ook voor vele miljoenen schade
aangericht. Aan gebouwen, aan auto's.
Zwaar getroffen is de landbouw. Aanvoer
van voer stagneert, afvoer van produkten
is er evenmin. Dieren sterven.
Minister van der Stee van Landbouw
bezoekt het rampgebied, minister
president Van Agt eveneens. Beloften over
schadevergoeding worden gedaan, maar
een landelijk dagblad opdracht te geven
een bepaalde persoon, partij of actiegroep
even te grazen te nemen? Zijn onderzoek
heeft Eric Ie Gras tot de volgende slotsom
gevoerd: „Het is nog steeds niet duidelijk
wie de media controleert en hoe dat ge
beurt, maar een dergelijk complot bestaat
waarschijnlijk niet. Er lijkt meer een com
binatie van factoren in het spel te zijn. Een
bevooroordeelde redacteur. Een slecht lo
pende krant die een stunt nodig heeft.
Volgzaamheid bij de media die uit zichzelf
al schrijven wat de machtigen welgevallig
is. Rechtstreekse druk van de eigenaren
van het medium. Druk door sociaal-econo
mische machthebbers".
Kenmerkend voor demonisering is dat het
publiek wordt dood gegooid met uitge
kauwde stereotypen; bijvoorbeeld: „een
ondernemer is iemand die alleen zijn eigen
belangen nastreeft en daarbij de belangen
van anderen schaadt". Ofwel: „Extreem
linkse actiegroepen die nauwe banden met
de KGB onderhouden, wroeten onder
gronds, infiltreren op een gevaarlijke, be
dekte manier en beïnvloeden zelfs de la
gere schooljeugd". Deze voorbeelden le
ren tevens dat het verschijnsel ook politiek
gesproken universeel is. Eric Ie Gras:
„Rechts demoniseert links even hard als
links rechts demoniseert. Ze zijn er allebei
op uit de tegenstander te pakken. Maar
bovendien wordt er binnen links tegen
links en binnen rechts tegen rechts verket
terd. Demoniseren is noch een privilege
van links noch van rechts".
Wie erop geattendeerd is, kan de typen
van demonisering die Eric Ie Gras onder
scheidt, zonder veel moeite om zich heen
en in zichzelf herkennen. Type 4 bijvoor
beeld: demonisering als wapen in een
openlijk conflict. Een conflict waar sprake
is van twee elkaar rechtstreeks bestrijden
de tegenstanders. Tussen de partijen be
staat een belangentegenstelling. Beide
partijen pogen een bepaald schaars goed
te veroveren of te behouden en het wordt
niet mogelijk geacht dat ze samen aan hun
trekken komen. „Voorbeelden van derge
lijke conflicten zijn er te over", aldus Eric
Ie Gras. „Zie de verhouding tussen werk
gevers en vakbonden of de milieu-proble
matiek waar het belang van de één (winst,
werkgelegenheid) niet te verenigen schijnt
te zijn met dat van de ander (arbeidstijd
verkorting, een schone leefomgeving). De
mate waarin partijen dan de zwarte kwast
hanteren, kan demonische vormen aanne
men".
Of type 1, als volgt omschreven: „Wan
neer de dingen uit de hand lopen, het ge
zond verstand geen bevredigende verkla
ring meer oplevert, worden de mensen
kwaad en bang. Tegelijk voelen ze zich
machteloos. Demonie geeft een antwoord
op die machteloosheid en het antwoord is
tegelijk een alibi. In de demonie buigen de
mensen het hoofd voor hun eigen onmon
digheid. Wat nog slechts telt, is het vinden
van een schuldige. Men zoekt, herkent,
benoemt dus een vijand en opent de jacht.
Vaak treedt escalatie op en stuurt men
aan op de vernietiging van de zondebok in
de hoop zo de kwade machten te bedwin-
gen en de ramp af te wenden. Wat en wie
slachtoffer wordt, doet er niet zoveel toe".
Tot een vorm van demoniseren rekent Eric
Ie Gras de zaak Aantjes. Maar met het no
dige voorbehoud. „Wanneer ik over de
monisering spreek, geef ik geen waarde
oordeel. Ik stel alleen vast: de media ma
ken iets openbaar over iemand dat die ie
mand liever niet in de openbaarheid zou
hebben gehad; iets dat hem kwaad kan
doen, iets dat zijn imago bij het publiek
ongunstig beïnvloedt. Of het de waarheid
is dan wel een leugen, speelt verder geen
rol. Dat staat er helemaal los van. Het
beeld dat iemand van zichzelf probeert op
te houden, wordt geschaad..., daar gaat
het om. Dan is er sprake van demonise
ren. En in die zin kun je zeggen dat Aan
tjes is gedemoniseerd. Wat voor conflict er
achter heeft gezeten, weet ik niet. Maar
men heeft hem pootje gelicht. Men heeft
hem onmogelijk gemaakt. Terecht? Ten
onrechte? Die vraag is niet aan de orde. Ik
constateer alleen dat het gebeurd is".
Een politicus kan gemakkelijker de bewe
ring ontzenuwen dat hij een slecht politi
cus is dan dat hij dronken achter het stuur
pleegt te zitten. Wie hem dus wil demoni
seren, zal naar het laatste grijpen, niet
naar het eerste. Eric Ie Gras noemt in dit
verband de onwaarschijnlijke middelen die
PSP-er Van der Lek heeft moeten aan
wenden om te bewijzen dat hij geen spion
voor de KGB is. Probeer zo'n imago maar
eens kwijt te raken. Waar rook is, moet
vuur zijn, nietwaar? Toch valt volgens Eric
Ie Gras het verschijnsel in Nederland nog
wel mee. „Demonisering vindt niet syste
matisch plaats. Eerder automatisch. Het
middel ligt nu eenmaal voor de hand en is
veel doeltreffender dan de zakelijke waar
heid".
Bijzaken tot hoofdzaken verheffen. Het
slechte eruit pikken en daarop blijven ha
meren. Werken met stereotypen die niet
zozeer op grond van kennis en ervaring
illustratie ben griepink
Eric Ie Gras: „De mate waarin partijen dé,
zwarte kwast hanteren, kan demonischó
vormen aannemen".
mensen en van alle tijden. Maar juist op
dit gebied zijn wij Nederlanders tamelijk
puriteins. We hebben iets dat ertegen in
opstand zou komen. Wat we fatsoenlijk
vinden en wat niet, is bij ons zeer degelijk
onderbouwd. Wanneer we iets beschou
wen als zijnde te vies om aan te pakken,
kopen we het niet. Er is dus een markt,
maar er zit een rem op. Vergelijk het met
seks; iedereen wil wel en toch houden we
het netjes".
Anderzijds wordt er op de resterende vijf
manieren druk gedemoniseerd, ook bij
ons. Eric Ie Gras: „Hoewel we in een ver
lichte tijd leven waarin de beschaving niets
ontziend om zich heen grijpt, blijken oude
waarden als duivelen en demonen nog on
geschonden voort te bestaan. Heksen
jachten vinden ook nu op grote schaal
plaats en Nederland spreekt wel degelijk
een woordje mee, al doen wij het natuur
lijk wat meer ingetogen, wat sulliger".
Zit er een duistere bedoeling achter al die
zwartmakerij? Regeert er in de coulissen
een samenzwering van machtigen die elke
aanval op de gevestigde orde afslaat door
ontstaan zijn, maar eerder naar het rijk,
van de vooropgezette dan wel kritiekloos."
overgenomen beoordelingen verwezen
moeten worden. Het hoort allemaal bij
het proces van demoniseren en de media
bezondigen zich er dagelijks aan. Eric Ie
Gras zegt dit op het gevaar af dat hij nu
zelf bezig is de media te demoniseren. An«i-
derzijds blijkt hij een genuanceerde op-'
stelling na te streven. „Ik pleit niet voor
media die alles maar verzwijgen wat pijn
lijk kan zijn voor een persoon of groep.
Demoniseren mag. Ik wil erg ver gaan met-
het toestaan van demoniseren, zelfs met..
de kwalijke vormen ervan, want andere-'
loop je gevaar dat de persvrijheid beknot
wordt. Dan balanceer je op het randje. Ik
neem liever het risico dat de media nu en
dan over de schreef gaan dan dat ze ge
muilkorfd worden. Alleen onwaarheden
verkondigen..., dat mag niet. Het gebruik
van leugens is de enige goede reden die ik
kan bedenken om bezwaar te maken te
gen demonisering".
PIET SNOEREN
