IÜ1|^
De
kogel
door
de kerk?
HEIHERENHOTEI
Nieuwe
verhalen van
Herman Pieter
de Boer
is vaf
oef nil
op 9»
te hat
dat il
ken vai
ik kai
neerlijh
hlftSAWi 1
s-aGTS*
^l. ft
>^^?^J?EL[Gio\E fovrns. £T-V"g ^^Tiir
1579 Unie
/an Utrecht' toch meer
jan alleen
paar een jaartal
rlikt
moef-|- ,ok.
jef »eo'
lijk bij 1^579- Unie van Utrecht. Voor de
al voor ,mggjgn een jaartal zonder meer.
en 7 Ja Mind er bekend zelfs dan 1600 Slag
een bij - Nieuwpoort, dat iedereen kent
dat zelfs al weet hij niets van die slag of
ebt af- van Nieuwpoort. Toch was die Unie
«daan,, van^Utrecht een belangrijk feit. Zelfs
nieti wordt vaak gezegd dat ze het begin
markeert van de Nederlanden als
izelfstandige staat. Als zodanig is ze
elk jaar '79 herdacht en dat gebeurt
ook in 1979. Voornamelijk in Utrecht
zelf met allerlei festiviteiten, concer
dan ten. toneelvoorstellingen, winkelwe-
e maai ken en ook met een nationale ten-
oor de toonstelling 'De kogel door de
len nel kerk?', die t/m 4 juni gehouden
wordt in het Centraal Museum.
eerliji |n feite was de Unie van Utrecht
kanke geen grondwet en
et veile bepaald geen uit-
salarii roepen van een on-
ab daai afhankelijke staat,
r tegen Het was een defen-
1 op ze sief - verbond dat de
wf Staten van de
onter» Noordelijke Neder-
foevaManden sloten tegen
gevoeten - - gemeenschap
pelijke vijand, waar-
bi] de vraag wie de
souverein zou zijn
open werd gelaten.
De Utrechtse ten-
instelling heet
'De kogel door de
|kerk?' en dat vraag-
iken staat er niet
jvallig. De samen-
leilers willen ermee
ifogen dat niet
ionder meer gesteld
ian worden dat met
Je ondertekening
Herma^an de Unie de on-
/'^afhankelijkheid van
ke'ia''j» Nederlandse
9 L .Staat een feit werd.
van hel'
reg/j-^gp ^an gezegd
oWorden dat de Unie
mof'/f tjg- reeks van ge
ef weer. beftenissen tussen
iders U t568Ebegin van
da "80-jarige oorlog
en 1609 begin
van het Twaalfjarig
J Bestand waarbij
r.IK£\ Spanje onze onaf-
oooo n Hankejijkheid erken-
®^(je een der be-
angrijkste feiten
yas. Dat blijkt on-
meer omdat la-
ir. Jelkens wanneer er staatkundige
ïilijkheden rezen, naar de tekst
-de Unie werd gegrepen en even-
Izele wijzigingen van die tekst wer-
i voorgesteld.
De Barthoiomeusnachl, schilderij van Fr. Dubois. Weergegeven wordt hoe In de nacht van 23 op 24 augustus 1572 te Parijs leiders van de Hugenoten
gruwelijk werden vermoord. De Collgny, verwant aan Willem van Oranje, werd uit het raam geworpen en gedood.
tsidieeii i
ter sta'.
Jan van Nassau, broer van Willem de
Zwijger en voornaamste initiatiefnemer
van de Unie van Utrecht.
Het vastleggen van een beeld van
die verhoudingen in een tentoonstel
ling is een onmogelijke opgave. De
samenstellers voelden dat aan en
daarom maakten ze naast de ten
toonstelling ook een boek, dat even
eens 'De kogel door de kerk?' heet.
wordt de situatie rond dat laatste
jaar bekeken.
Die samenstellers zijn drs. S. Groen
veld, drs. H. L. Ph. Leeuwenberg, dr.
W. M. Zappey. en dr. Nicolette Mout.
Wat het boek betreft hebben ze erg
goed werk geleverd. Ze zetten niet
alleen de staatkundige en militaire
feiten op een rijtje, maar geven ook
een oordeel over de godsdienstige
verhoudingen, die voor het verloop
van de gebeurtenissen zo belangrijk
waren en ze schetsen de maatschap
pelijke en sociale toestanden die in
de meeste geschiedenisboekjes al te
summier worden afgedaan. Juist wat
die laatste kant betreft kan men een
verhelderend beeld krijgen.
Geloof en handel
Een verhelderend beeld krijgt men
ook over de gecompliceerde aanlei
ding van de tachtigjarige oorlog.
Voor een deel school die in de
drang naar geloofsvrijheid, al wordt
duidelijk gemaakt dat het voorname
lijk een kleine groep fanatiekelingen
was die om deze reden de zaak op
scherp wilde zetten. En ook dat, ge
heel tegen de plannen van bijvoor
beeld Willem van Oranje in, van die
geloofsvrijheid bitter weinig terecht is
gekomen. Onder sterke dwang van
de overheid werd een protestantise
ring doorgevoerd. Katholieken, maar
ook doopsgezinden, lutheranen en
andere sekten werd gewetensvrijheid
toegekend, maar zij konden hun ge
loof slechts heimelijk belijden. Die
protestantisering is overigens maar
gedeeltelijk geslaagd. Aangenomen
wordt dat in 1650 de katholieken iets
minder dan de helft van de bevol
king uitmaakten; de andere helft gaf
een lichte meerderheid van calvinis
ten te zien tegenover de andere
christelijke geloofsvormen.
Wat de weerzin tegen Philips zo
groot maakte w?s vooral de aanwe
zigheid van de Spaanse soldaten die,
slechtbetaald, telkens aan het muiten
sloegen en vaak een ware terreur
uitoefenden onder de bevolking. Dat
ging vooral klemmen toen Alva, de
IJzeren Hertog, hier een barre orde
op zaken kwam stellen.
Een der voornaamste motieven Van
de opstand was zeker het feit dat
handel en scheepvaart onder Philips
aan sterke beperkingen onderhevig
waren, ook door de voorgestelde be
lastingen. Een economisch motief
derhalve. Vóór de opstand was de
economische macht voornamelijk in
de Zuidelijke Nederlanden geconcen
treerd. Later verlegde die zich naar
het noorden. Onder meer doordat
véle kapitaalkrachtige kooplieden
naar hier uitweken en ook bekwame
handwerkslFèden uit het zuiden irrimi-
greerden. Aan de zuidelijke statèn
werd ook een enorme klap toege
bracht doordat Antwerpen van de
zee werd afgesloten, waardoor de
handel zich voor een belangrijk-deel
naar het noorden, met harrfe naar
Amsterdam vërplaatste. Overigens
bleef het oer-Hollandse 'zaken zijn
zaken' ópgefd doen. Gedurende vrij
wel de gehele tachtigjarige oorlog-
bleef de handel met Spanje door
gaan. Hollandse schepen, geconvoo-
ieerd door oorlogsbodems leverden
hun produkten aan de vijand en
haalden er andere zaken zilver en
ook bijvoorbeeld het zout dat onmis
baar was voor de verwerking van de
haringvangsten vandaan. In feite
kan gesteld worden dat op deze ma
nier het geld voor de oorlogsvloot,
waarmee Spanje werd bestreden,
door de vijand werd geleverd.
Harnas van Alva
Het zijn maar een paar van de feiten
die het boek uit de doeken doet. Dat
boek is rijk geïllustreerd en veel van
compliceerd
staatkundige verhoudingen in de
jintijd van de Verenigde Nederlan-
i waren bijzonder gecompliceerd,
feite bleven de afzonderlijke staten
jverein, nadat pogingen om een
uwe landsheer te vinden telkens
er op een mislukking uitliepen.
Boek en tentoonstelling hebben de
zelfde opzet. Eerst wordt een beeld
gegeven van de toestand in 1559,
het jaar waarin koning Philips II naar
Spanje afreisde, vervolgens wordt de
loop der gebeurtenissen geschetst
tussen 1559 en 1609 en tenslotte
>o<-
dïe illustraties vindt men in het origi
neel op de tentoonstelling terug.
Maar gezegd moet worden dat het
boek zich" gemakkelijker laat lezen
dan de tentoonstelling. Hoewel daar
sprake is van een goede tekstbege
leiding wordt een bezoek zonder fik
se feitenkennis vooraf een moeizame
aangelegenheid. Het verdient dan
ook aanbeveling dat geïnteresseerden
zich eerst het boek aanschaffen en
pas daarna de tentoonstelling gaan
bekijken. Dan gaan niet alleen mar
kante zaken spreken als het harnas
van Alva of het schilderij van de
Bartholomeusnacht, dat iedereen van
plaatjes in de geschiedenisboeken
kent maar dat vrijwel niemand (in
Lausanne) gezien heeft, maar worden
Ook al die andere dingen, schilde
rijen, prenten, documenten, wapens,
gebruiksvoorwerpen etc. interessant
zonder dat men telkens een lange
'tekst moet yerwerken. Dat laatste
worat, zeker als er wat belangstelling
is, er niet gemakkelijker op, want de
inrichters moesten kampen met een
gebrek aan ruimte dat er oorzaak
van kan zijn dat het al bij een bo-
ven-minimaal bezoek dringen wordt.
Behalve het boek is er ook een
spaarzaam geïllustreerde catalogus
met summiere vermelding van de ge-
exposeerde voorwerpen. Dan blijkt
dat tentoonstelling en boek toch een
eigen leven zijn gaan leiden, want er
is meer te zien dan wat het boek
geeft. Van dat meer zijn meestal
geen afbeeldingen, zodat men later
louter op de herinnering moet af
gaan. want de catalogus is in die
gevallen al te summier. Ook is er
Pamflet tegen de her
vorming. In de perio
de 1559-1609 speel
den kogel (wapengek
letter) en kerk (gods
dienstige tegenstellin
gen een belangrijke
rol. In deze houtsne
de wordt door een
duivelse hervormer
een katholiek kerkje
onder vuur genomen.
soms sprake van nuance-verschillen.
Zo zegt het boek van Lumey, dat hij
wreed was, maar rept niet over de
martelaren van Gorcum. Deze slacht
offers van de wrede veroveraar van
Brielle komen in de vorm van een
gravure wel voor op de tentoonstel
ling.
Voer voor numismaten
Voor numismaten is er een erg aan
trekkelijk onderdeel dat de gehele
behandelde periode vastlegt in de
vorm van penningen, te beginnen
met Karei V en Philips II en eindi
gend met een penning die in 1609
werd geslagen bij de vernieuwing
van de verbonden van de Republiek
met Frankrijk en Engeland. In totaal
zijn er 105 stuks te zien, begeleid
door een aparte catalogus die alle
stukken afbeeldt en beschrijft.
En in de Tuinzaal van het Centraal
Museum is nóg een aparte tentoon
stelling die laat zien hoe vroeger het
jaar '79 werd gevierd. Dat gebeurde
in een stijl die de onze niet meer is
en die laat zien hoe vaderlandse ge
voelens kunnen evolueren. Ook hier
plaats voor nostalgie? Misschien
toch wel een beetje. Want toen was
er echt feest, nu alleen een postze
gel, een boek. een tentoonstelling en
alleen in Utrecht wat feestelijkheid
waar zelfs de doorsnee-Utrechter
geen warm gevoel aan zal overhou
den.
VOLKERING
Burits van Nassau, prins van Oranje, afgebeeld als veldheer door J. Saenredam.
Willem van Oranje, portret door Willem Key.
De eerdere verhalenbundels van
Herman Pieter de Boer, de min
zame en zorgvuldige Volksschrij
ver, hadden een bepaalde vrijblij
vendheid, die een basis was voor
het amusante karakter ervan.
„De Vrouw in het Maanlicht",
„Het Damesorkest en andere ver
halen", „De Kellerln en andere
verhalen", drie bundels die door
uitgeverij Elsevier op overeen
komstige wijze zijn gebracht: met
tekeningen en omslag van Pat
Andrea. Nu voegt zich In deze
reeks „Het Herenhotel en andere
verhalen" en naar uiterlijk lijkt
het een voortzetting ervan. Dat
is, zo blijkt bij lezing, echter niet
helemaal het geval.
De verhalen van Herman Pieter de
Boer (in de drie vorige bundels)
kenmerkten zich door een aantal
elementen: ongewone gebeurtenis
sen bij gewone mensen, nostalgi
sche herinneringen aan een re
cent, maar voorbij verleden, de
ongewoonheid van het dagelijkse.
Allerlei variaties op dat thema zijn
in de drie vorige bundels te vin
den. In het nieuwe verhalenboek
van Herman Pieter de Boer is er
opeens een heel nieuwe dimensier
De nostalgische herinneringen aan
de jaren twintig of dertig (die op
een vage. maar heel aanwezige
manier voorkwamen in de verha
len) zijn vervangen door een heel
ander soort ervarings- en symbo
lenwereld: de Tweede Wereldoor
log. Nergens overigens komt in de
verhalen van dit boek een directe
verwijzing naar de jaren 40-45
voor, maar in allerlei details blijkt
dat de achtergrond van elk ver
haal in deze bundel (en die ach
tergrond is een oorlog) toch de
Tweede Wereldoorlog moet zijn.
Het eerste verhaal heet „Wat alco
hol vermag" en het schetst een
heftige ruzie tussen twee gelief
den. De vrouw die in de steek ge
laten wordt gaat een paar dagen
op een afschuwelijke manier aan
de drank, komt tot haar positieven
als haar vriend onverwacht weef
terugkomt. Hij vertelt haar, wat zij
door de drank gemist heeft: het
land is intussen bezet door de
vijand.
Een ongelooflijk knappe introducé
tie tot een reeks verhalen die een
spannende thematische samen
hang hebben. Gewone gebeurte-
rn andere vcrualoi
Herman Pteler de Boer
nissen, ongewone gebeurtenissen,
nu niet in referentiekader van nos
talgische herinneringen maar in
een gruwelijke wereld, waar din
gen gaande zijn, die in de verha
len weliswaar niet genoemd of be
sproken worden, maar die toch de
herkende werkelijkheid erachter
vormen.
Van de andere kant kun je je af
vragen (en naar mijn schatting zal
die vraag bij meerdere lezers le
ven) of de oorlog hier niet louter
als effect is gebruikt, zoals de
dorpsgemeenschap (in „De Vrouw
in het Maanlicht") en de stad uit
de jaren twintig of dertig (in „De
Kellnerin" en in „Het Damesor
kest") nu niet vanwege de ver-
haalmogelijkheden vervangen zijn
door de oorlog. Waarin Hitier Het-
man Spalla heet, zoals de vijan
den allemaal Spalla heten. Alle
maal mensen en gebeurtenissen
die met de bezetting te maken
hebben. Heel geestig vaak, zoals
dat verhaal van die rustige burger
man, die een brug opblaast, daar
door te laat op zijn werk zal ko
men en daarom ook de prikklok
en daarmee de fabriek opblaast.
Of het titelverhaal, dat aan het
einde van het boek geplaatst is
(er volgen dan nog drie spannen
de episodes): „Het Herenhotel",
waarin op kamer 16 een zeer dure
dame de heren ontvangt. Als de
hoofdpersoon van het verhaal het
geld bijeen heeft voor deze me
vrouw. blijkt zij de vriendin van
Hetman (de dictator) te zijn.
Vol verrassingen, vol wendingen,
die je niet voorziet. Een knappe
bundel, die eigenlijk en dat is
een eenvoudige konstatering
een basis legt voor een roman.
De thematische eenheid in deze
bundel is zo sterk, dat het verwijt
dat gemaakt kan worden, dat HeN
man Pieter de Boer de oorlogs-
'achtergrond uitsluitend vanwege
het effekt koos, niet veel steek
■houdt
JAN VERSTAPPEN
Herman Pieter de Boer: „Hel
Herenhotel en andere verhalen",
uitgeverij Elsevier Manteau, Am
sterdam. Prijs 14,90. Met teke
ningen van Pat Andrea.
