Documentaire over Spanjaard
een brok sociale geschiedenis
TERUGBLIK
TE HOUDEN MET
OORLOGS
GETROFFENEN
RADIO WOENSDAG
RADIO VANAVOND d
James Onedin krijgt
last van piraten
MINISTER VRAAGT
OMROEP REKENING
TELEVISIE VANAVOND N
TELEVISIE WOENSDAGS
RADIO/TELEVISIE LEIDSE COURANT
DINSDAG 6 FEBRUAR11979 PAGINA*
(Van onze radio- en tv-redac-
tie
HILVERSUM Minister
Gardeniers van CRM heeft in
een brief aan het bestuur
van de NOS de omroep ge
vraagd bij bepaalde tv-uit-
zendingen rekening te houden
met de gevoelens van oor
logsgetroffenen.
Steeds weer, zo schrijft de
minister, bereiken haar be
richten over vaak heftige
emotionele, reacties, die door
tv-uitzendingen over de twee
de wereldoorlog ontstaan.
„Schade aan het lichamelijk
Zeker als men het buitenland
mee mag rekenen - en dat
mag men bij de steeds toene
mende uitbreiding van de
centrale antenne - moet wor
den vastgesteld dat wij de
laatste tijd worden overspoeld
door zogeheten „oorlogsse
ries". De NCRV sneed gister
avond weer een nieuwe aan:
„Geheim commando". Zij be
staat uit maar liefst zestien
delen en zij gaat over de Bel
gische verzetsgroep „Lifeline",
die neergeschoten Engelse pi
loten hielp ontvluchten. Uit
de eerste aflevering kwam
meteen duidelijk vast te staan
dat er in dit geval wel erg
zwaar wordt geromantiseerd,
maar meer nog dat die serie
tegen alle uitstekende Britse
gewoonten in kennelijk op
een koopje en vooral nogal
slordig werd vervaardigd. Het
budget - zo heb ik vernomen
- werd op alle mogelijke ma
nieren gedrukt en ook ging
het de makers onv „de kern
van het verhaal" en niet om
een verantwoorde documen
taire. Dat mag dan zo zijn,
en geestelijk welzijn van de
betrokkenen en hun naaste
omgeving blijkt daarvan me
nigmaal het ongewilde resul
taat te zijn", aldus de minis
ter.
Volgens minister Gardeniers
moeten onmiddellijk vooraf
gaand aan dergelijke tv-uit
zendingen de kijkers worden
geattendeerd op daarin voor
komende schokkende beelden.
Verder moeten vóór maar
ook na afloop van de uitzen
ding adressen of telefoonnum
mers voor noodhulp verstrekt
worden.
maar men kreeg wel de in
druk dat men dan ook min of
meer in de kern is blijven
steken.
Wij werden verder ook weer
toegelaten tot de „showroom",
dat in mijn programmablad
steeds wordt aangekondigd
als „een vreemd, leerzaam en
ontspannen programma". Het
is ondergetekende, zoals Jan
Fillekers en Henk van der
Horst gisteravond zo terecht
vaststelden, altijd opgevallen
als een (te) gek programma
en dat „vreemde" leidt bij
hen nogal eens tot enige ver
vreemding.
Maar in een item over een
nachtuizending van de radio
waarin kennelijk zogenaamde
komische humor wordt
verwerkt, gebruikte iemand
de term „giechelogie" - ik
neem aan dat niet „gigologie"
werd bedoeld - en toen werd
het mij ineens duidelijk:
„showroom" is typisch een
programma dat aan de wet
ten van dat merkwaardige fe
nomeen onderhevig is.
HERMAN HOFHUIZEN
HILVERSUM 1
13.30 Stoomradio. 16.00 Nws 16 ofr
Pantoffels en Pistolen, hoorspelserie31
16 35 Lichte grammofoonmuzieljin
17 00 (S) Amusementsmuziek. 17.3}
R.V:U.: Eenheid i
17.55 Meded.. SOS- e
HILVERSUM 3
op drie. 11.03 (S) Drie draait op vei
zoek. 12.03 (S) Drie tussen de midu
dag 14.03 (S) De Theo Stokkink
show. 16.03 (S) Hitmeesters.
HILVERSUM 4
NCRV- 7 00 Nws. 7 02 Het levend!®1
Woord. 7.10 (S) Preludium. KlassiekH4
muziek. 9.00 Nws 9.02 (S) OndJe:
schooltijd. 10.00 (S) Orkestpalel
HILVERSUM 2
VARA: 7 00 Nws. 7.11 Ochtendgym- 11.35 (S) Platennieuv-s'. 12.00 (S) PI4(
nastiek. 7.20 In de Roode Cirkel.
(8 00 Nws.) 9.00 Even muziek. NOS:
9.20 Boerenbont. 9.35 Waterstanden.
VARA: 9 40 Schoolradio. 10 00 Radi
oweekblad (11.00 Nws.) 11.30 Zing
zomaar simpel een melodie. 12.00
Grijpskerk - Centraal, gesprekken.
13.00 Nws. 13.11 Dingen van de dag.
NEDERLAND 1
NOS/NOT
11.00 Schooltelevisie
KRp
15.30 Humor uit de oude doos
16.10 Maja.de bij
16.35 De luchtbus, jeugdserie
DUITSLAND 1
9.30 Sesamstrasse. 10 Jour
naal. 10.25 Ich hab' eln
zfirtliches Gefühl (Herman
van Veen). 11.10 Von Me-
xiko ins gelobte Land,
documentaire. 11.55 Para
bel. 12.05 Monitor. 12.50
Presseschau. 13 Jour
naal. 16.10 Journaal.
16.15 Wunderland 17 Der
Wolf und die Frau (Wlr
sind verhei ratet). 17.5^
Journaal.
tro
DUITSLAND 2 S
16.15 Trlcfcbonbons fer<
16.30 Puateblume, afl.5 (E^a
Dach über dem Kopf) l°'
17.00 Journaal lo
17.10 Bis ans Ende der WeF3
(Der schwarze Pedro) T,
17.40 Die Drehschelbe
BELGIE NED. 1 en 2 i*
ii
15.30 Open School. 16.30 Tld"
Top, voor de jeugd. ,in
BELGIE FRANS 1 en 2
14.00 School TV. 17 Feu vert
voor de jeugd. f3
Jol
HILVERSUM 1
AVRO: 18.00 Per Saldo. PP: 18.19
Uitz. van de CPN. AVRO: 18.30 Nws.
18.41 Toppers van Toen. NOS: 19.15
(s) Accoord. AVRO: 20.00 (s) Van
Broadway tot Carré. 21.00 (s) Caba
ret. 21.20 (s) AVRO's swing time.
22 10 Koopavond. 22.30 Nws. 22.40
AVRO's Radiojourn. 22.50 Eurojourn.
23.00 (s) Easy listening. 23.55 Nws.
HILVERSUM 2
NOS: 18.00 Nws. KRO: 18.11 Echo.
18.30 (s) Op vleugels, pianomuziek.
18.50 Verkenning 19 00 Kerk ipC
meervoud. 19.30 (s) Zin in muzielf»
klass. muziek 20.00 Nws. 20.«e<
Overweging. 20.15 (s) Klass. liederetrei
21.30 Spektakel, literair progr. 22.%e
(s) Muziek op het spel (18). NOSL
23.00 (s) Met het oog op mor.'1
gen.23.55 Nws.
HILVERSUM 3 iu
ire
VARA: 19.02 (s) Top Tien 'oen)p,
19.30 (s) Popdonder. 21.30 (s)
and all that jazz. 22.30 (s) Elpefa
tuin. 00.30 (s) Nacht drie draai. 2.3<k
(s) Groot licht. 5.02 (s) Truck. vi
overige familieleden namen in de Bornese ge
meenschap belangrijke posities in, zodat
Spanjaard de dienst uitmaakte. Eerbied en
huiver klinkt er nu nog door in de woorden
van de oud-Bornenaren, als ze over de rijke
fabrikantenfamilie en hun armoedig bestaan
van vroeger vertelden. Of over de fabriek,
waar Jacob Spanjaard persoonlijk controleer
de of er iemand te laat kwam en waar niets
kon gebeuren zonder dat hij er van wist. De
fabriek ook, waar het stoffig was en waar zo
veel lawaai werd geproduceerd, dat je enkel
met elkaar kon converseren in gebarentaal.
Bekaf kwam je thuis en je ging al vroeg
naar bed om er de volgende dag weer tegen
te kunnen. Als klein kind al wist je in Borne
dat je voorbestemd was om na de lagere
school in dienst van Spanjaard te treden en
zelfs tot na de oorlog werden de leerlingen
nog geïnstrueerd bij deze fabriek aan te klop
pen en niet naar b.v. Van Heek in Enschede
of naar de machinefabriek Stork in Hengelo
te gaan. Ook al waren de lonen daar hoger,
want van alle Twentse fabrieken betaalde
Spanjaard de werknemers het minst. Maar ie
dereen danste naar Jacobs pijpen en de le
gendarische textielmagnaat deed er alles aan
om „de god van Borne" te blijven.
Hoezeer de Spanjaards ook domineerden en
lange tijd de geschiedenis van Borne bepaal
den, tegen één man moesten ze het toch af
leggen. Dat was dr. Alphons Ariëns, een
vechter met visie, die in Borne wel zijn keel
schor moest praten, maar die het toch voor
elkaar kreeg, dat er in deze plaats een afde
ling van de R.K. Werkliedenvereniging van de
grond kwam, ook al vonden de meeste Bor-
nenaren dat maar een angstige bedoening.
Voor het overige wisten de Spanjaards wel
de geestelijkheid naar hun hand te zetten. Ja
cob Spanjaard ging jagen met de eerwaarde
uit Hertme, waarna de borrel op tafel kwam
en hoewel hij uiteraard niet in de kerk ver
scheen, liet hij zich door zijn werknemers wel
inlichten, wat er in de preek was gezegd, zo
dat hij controle kon uitoefenen. Om zijn
macht ten opzichte van de kerk te demon
streren, stond hij er ook op, dat de nieuw te
bouwen schoorsteen van het ketelhuis van de
fabriek in ieder geval hoger werd, dan de
kerktoren. Je moest hem ook niet in het
vaarwater komen. Omdat hij van muziek
hield, en zijn arbeiders verstrooiing wilde bie
den, richtte hij in 1926 de Bornesche Harmo
nie op en schafte de nodige instrumenten
aan. Zelf blies hij ook graag zijn partijtje
mee. Maar elke zondag moest de Harmonie
wel voor de villa van Spanjaard -„het Witte
Huis", zoals nu nog in Borne wordt gezegd
verschijnen, waar Jacob dan op het bordes
de muzikale lof inzoog.
„Hij was ontzettend gevoelig, maar ook kei
hard. Het was een typische joodse man,
warm, levendig, maar ook kwetsbaar. Hij
probeerde dat ie verbergen achter de facade
van ruwheid en onverschilligheid", zegt me
vrouw Nelly Mulder-Spanjaard, de dochter
van Jacob. Maar in Borne moest je niet over
vakbeweging praten, want dan vloog je er uit
bij „de god van Borne".
Het lot wil, dat in het voormalige woonhuis
van Jacob Spanjaard nu een volkshogeschool
en een vormingscentrum zijn ondergebracht.
Uitgerekend daar leren leden van de onder
nemingsraden hoe zij hun werk binnen de
bedrijven zo efficiënt mogelijk kunnen doen.
Woensdag zendt de KRO-televisie op Ned.I,
21.10 uur de documentaire „De God van Bor-
ne" uit, waarin Leo Akkermans een beeld m s,.
schetst van Jacob Spanjaard, die van 1901 8 "sV mam mJÊK
tot 1930 directeur van het familiebedrijf M|TfH
„Stoomspinnerijen en weverijen v.h.SJ.Span- jagg» -
jaard te Borne" was. In 1934 stierf Jacob
Spanjaard, maar zijn naam leefde voort bin- :(i A w Jf
nen en buiten de muren van de textielfa- M IËbF ÉlllllL H
briek. J» jHg i
Leo Akkermans kwam eigenlijk naar Borne Jill
om de mogelijkheden te onderzoeken voor tw
een tv-programma over een studieproject van Jw ga|^HS^H|uBw
de Hengelose architect Henk Methorst, die nu y f f
het leegstaande Spanjaard-project wil benut- :|Ég
ten voor woningbouw. „Van Gewest tot ge- f** Sjjllllllifc:
west" was hem echter voor, zodat Akkermans T "jl IgglttHBHMBSr IÉËbIIcB
afzag van de reportage. Via de gesprekken *219 «HBBB
van Methorst en de Hengelose cidtureel amb-
tenaar Jaap Grootenboer kreeg hij echter wel I flSHr
interesse in een ander onderwerp. Dat was I hmb
de verdwijnende textielindustrie in Twente en
met name in Borne, waar altijd Spanjaard zo
dominant was geweest, dat generatie na gene- fijBBSoflpjgfaflEir
ratie Bornenaren van het textielimperium af- |r
hankelijk waren. Een documentaire over
Spanjaard zou ook een boeiend stuk sociale Hf SA
geschiedenis opleveren, terwijl inzicht kon v. Ü9k
worden gegeven in het doen en laten van het
type werkgever, dat in onze tijd ondenkbaar jacob Spanjaard met zijn vrouw. In het midden dochter Nelly,
is. Zo kwam het tot de documentaire „De
God van Borne", want Akkermans hing zijn
tv-verslag op aan de markante figuur van Ja-
cob Spanjaard, die als fabrieksdirecteur de
Bornese samenleving inderdaad als een god
heid beheerste. Akkermans maakte interviews
met mensen, die „meneer Jacob" van zeer
nabij in de fabriek of privé hebben meege
maakt. Voor wat dit laatste betreft voerde hij
uitgebreide gesprekken met mevrouw N. Mul
der-Spanjaard, de dochter van Jacob. Verder
nam hij fragmenten over van bedrijfsfilms en
van familiefilms, die door de Hengelose foto
graaf Stout toendertijd werden gemaakt, toen
hij tevens in vogelvlucht de opkomst van
Spanjaard doornam, vanaf de jaren '20 van
de vorige eeuw. Toen verscheen in het hart
van Twente Salomon Jacob op het toneel,
een Duitse jodenman, die naar Nederland
kwam met zijn handel in tweedehands kleren.
Hij liet zijn naam veranderen in Spanjaard
en alras had hij een nieuwe bron van inkom
sten ontdekt. Bij de thuiswevende boeren
kocht hij het linnen op en de handel was zo
lucratief, dat hij binnen niet al te lange tijd
weefgetouwen kon aanschaffen en -profite
rend van de armoede en werkcapaciteit van
de plattelandsbevolking- zodoende de basis
kon leggen voor een bedrijfje, dat zou uit
groeien tot een kapitale textielfabriek. Tot
1961 bleef het een familiebedrijf van Spanj
aard, daarna werd de fabriek overgenomen
door Nijverdal Ten Cate, waarna in 1973 het
doek voorgoed viel. Gedurende anderhalve
eeuw was Borne echter in dienst van familie Rechts Leo Akkermans aan het werk met de filmploeg van KRO-tv. in de oude
Spanjaard gebleven.... fabriek te Borne.
De oude Bornenaren kunnen zich Jacob
Spanjaard en zijn fabriek nog precies herin
neren. Hun oordeel is echter mild of althans len benaderen. Het kan échter ook zijn. dat het bedrijf van 1901 tot 1930, maar ook bui-
niet vijandig. Het lijkt erop dat ze voor zich-- nog steeds het stempel van Spanjaard hen ten de fabriek was deze markante Spanjaard
zelf het verleden hebben geaccepteerd, dat ze drukt, want een ding is zeker, de werknemers er best toe in staat, als je hem op straat te-
Jacob proberen te plaatsen in de maatschap- waren als de dood voor de textielbaron. Niet gen kwam en je nam de pet niet af, je bij
pelijke situatie van hun tijd en slechts met voor niets had deze de bijnaam „de god van hem te roepen. En niet alleen de fabrikant
een zeker reserve het tijdperk Spanjaard wil- Borne". Een stevige, vaak harde hand leidde moest met eerbied worden benaderd. Ook
NEDERLAND 1
NOS
18.30 Sesamstraat
18.45 Paspoort voor Joegosla-
ven an Italianen
18.55 Journaal
EO
1&59 Het kleine huls, TV-serie
19.50 ledereen doet het toch?,
voorde jeugd
20.20 Veedrijven, documentaire
20.38 Radio Kamerorkest (Men
delssohn)
20.50 Tijdsein, actualiteiten
NOS
21.37 Journaal
21.55 Den Haag Vandaag
22.10 Fabeltjeskrant voor de
groten
22.20 58 Miljoen Nederlandera
(Misdaad en straf)
23.05 Journaal
NEDERLAND 2
Teleac
18.25 Microprocessors, les 15
18.55 Journaal
VARA
18.59 Barbapapa
19.05 Pinokklo, animatieserie
19.27 Ombudsman
NOS
20.00 Journaal
VARA
20.27 De Onedin UJn, TV-serle,
afl.6
21.17 Hoe bestaat het
21.42 George en Mildred, TV-
serie
22.10 VARA-VIsie
NOS
23.05 Journaal
DUITSLAND 1
WDR
18.00 Heldi, TV-serie (lm Win
ter). 18.30 Sendung und
Echo. 18.40 lm Werk no-
tiert (Spitzenkrtifte). 19.15
Hier und Haute. 19.45
Spiel urn 4tel vor 8 (Ma
nege frei: Pferde lm Zlr-
kusring).
20.00 Journaal
20.15 Die Montagsmaler, spel-
programma
21.00 Monitor, actualiteiten
21.45 Detektiv Roc|ford:Anruf
genügt, TV-serie (Raise
ins Blaue)
22.30 Tagesthemen
23.00 Nur Engel slngen schö-
ner (als Insterburg Co)
23.45 Journaal
DUITSLAND 2
18.20 Tom Jerry, tekenfilm
19.00 Journaal
19.30 Zwischen zwei Feuern
(The Indian Fighter),
Amerikaanse speelfilm
(1955) van AndrédaToth
21.00 Journaal
21.20 Wlr Frauen slnd unbezah-
Ibar, discussie
22.00 NledertSndische Szenen
De Fogarty's geven een diner
om aanhangers te krijgen
voor Daniels plan een kanaal
te graven tussen Liverpool
en Manchester. Het is de be
doeling dat Elizabeth de da
mes bezighoudt, terwijl Da
niel met de mannen over zijn
plannen praat Elizabeth is
echter niet van plan het
prietpraat van de dames aan
te horen en betreedt tegen
alle regels het mannenver-
trek. Ze schockeert iedereen
door veel port te drinken en
sigaren te roken. Sarah heeft
zich intussen gestort op het
liefdadigheidswerk. Ze maakt
kennis met een keurige jon
geman, die een weeshuis
leidt. Hij blijkt echter een
echte Don Juan te zijn. Ja
mes krijgt bezoek van domi
nee Webster, die met zijn
aantrekkelijke dochter Han
nah naar Afrika wil reizen.
Tijdens de reis kan James
geen weerstand bieden aan
Hannah's bekoorlijkheden,
maar dan wordt het schip
overvallen door piraten.
Ned.II, 20.27 uur.
Het kleine huis
Als Mary op school alleen
maar slechte cijfers haalt,
gaan miss Beadle, de onder
wijzeres en pa en ma Ingalls
op zoek naar de oorzaak er
van. Mary's gezichtsvermogen
blijkt onvoldoende te zijn, dus
krijgt ze een bril. Mary en
haar omgeving moeten daar
echter erg aan wennen.
Ned.I, 18.59 uur.
Veedrijven
„Veedrijven" is een documen
taire over een van de laatste
grote trektochten met koeien
en cowboys door het ruige
landschap van Nieuw-Zeeland.
Ned.I, 20.20 uur.
Sinfonia voor
strijkers no. 10.
Het Radio Kamerorkest speelt
onder leiding van Roberto Be-
nzi de symfonie voor strijkers
no. 10 in b kl.t. van Feüx
Mendelssohn-Bartholdy.
Ned.I, 20.38 uur.
Tijdsein
„Tijdsein" besteedt aandacht
aan de in ballingschap leven-
Elizabeth Fogarty (Jèssica Benton) betreedt vanavond
tegen alle regels in het mannenvertrek.
de schrijver Wladimir Maxi-
ped.I,20.50 uur.
58 miljoen
Nederlanders
In „58 miljoen Nederlanders"
de geschiedenis van het recht.
Hoe werd er recht gesproken
en welke straf kreeg de mis
dadiger door de eeuwen heen.
Ned.I, 22.20 uur.
Pinokkio
Pinokkio is nog steeds op
zoek naar Gepetto. Hij vliegt
samen met Gina mee op de
rug van de duif. Gina wordt
echter duizelig en valt naar
beneden. Pinokkio gaat on
middellijk zoeken.
Ned.II, 19.05 uur.
George en Mildred
Mildred krijgt de kans haar
acteertalenten te tonen bij de
toneelgroep uit Hampton. Ze
krijgt echter niet de hoofdrol
in Assepoester, maar speelt
de boze stiefzuster. George
vindt dat de rollen goed ver
deeld zijn want hij gelooft
dat de rol op Mildred ge
schreven is.
Ned.II, 21.42: uur.
Fabeltjeskrant voor
volwassenen
(Van onze radio- en tv-redactie)
HILVERSUM Zoals we al meldden, maar enkele weken
later «fan de bedoeling: was, gaat de NOS-televisie met ingang
van vanavond drie maal per week - op dinsdag, woensdag en
donderdag - een geheel nieuwe „Fabeltjeskrant", speciaal be
stemd voor de groten, uitzenden.
Met deze „Fabeltjeskrant-voor-de-groten" wil de NOS haar in
formatieve programma's luchtig onderbreken. Indachtig de po
pulariteit die de „Fabeltjeskrant" in het verleden ook bij vele
volwassenen heeft genoten, zal zij nu allerlei grote-mensen-
problemen bespreken. Of de Dierenbosse gemeenschap oplos
singen zal weten te vinden voor allerlei hedendaagse vraag
stukken moet natuurlijk worden afgewacht.
Hoe dan ook - Jacob de Uil, Ed en Willem Bever, Bor de
Wolf, Zoef de Haas, Meindert het Paard, Gerrit de Postduif,
Juffrouw Ooievaar, Juffrouw Mier, kortom: alle van vroeger
zo bekende dieren uit het Grote Dierenbos gaan met elkaar
praten in korte programma's, die op de genoemde dagen van
22.10 tot 22.20 uur via Ned. I worden uitgezonden.
BELGIE NED. 1
20.10 Allemaal beestjes (Na
mlb-woestijn) i
20.40 Op een goeie wei, TV-se
rie (Preisoep)
21.10 De grote vakantie van '3(
(Las largas Vaeacionei
del '36), Spaanse speel
film (1976) van Jalme Ca
BELGIE FRANS 1
18.00 Le jeune Fabre, TV-serle
afi.9. 18.30 Zigzag, spel
programma. 18.45 TV fi—1
voor de vrouw. 19.15 Arvd0
tenne-Soir, regionieuws®6
19.30 Journaal. 19.55 Va,ai
riétés (Michel Fugaln*"
Show). r.
20.55 Des lols et des hommes
22.10 Journaal 1U
BELGIE FRANS 2 fe
he
18.45 Tekenfilm. 18.50 Tribune^
économlques et soclalei-^
(FGTB). 19.55 Sénlorami^
(de dood). ta
20.35 Le Tunnel, Franse speel
film (1933) van Kurt Be-v
m hardt
De vaste bewoners van het dierenbos en de makers
daarachter: Frans van Dusschoten en Leen Valkenier.
(korte films uit
land)
22.45 Das Muslk-Portrfit
Gldon Kramer)
23.45 Journaal
DUITSLAND 3
18.00 Sesamstrasse. 18.30 aÊÜ,,
gebra, les 6. 19 Der
ger (Erstelgung der
wand). 19.45
nieuws.
20.00 Journaal
20.15 L&ndessplegel (Strom
dem Meer)
21.00 Mom en te
21.15 Ich und moln Bruder,
serie, afl.1
21.45 Monitor lm Kreuzfeuer
22.30 Der
afl.5 (Das Kind und
Sprache)
23.00 Journaal
18.00 De Tovermolen. 18.05
8amstraaL 18.30 Opei
SchooL 19 Tlenerklankei
(The Bowles Brothers)
19.40 Morgen. 19.45 Jour I
naai.
20.10 Dolle Dinsdag, show
20.55 Kijk mensen (Hoe hi
kind kind werd)
21.45 Jij of wij, spel programma
22.10 Het vrije woord
22.40 Journaal
BELGIE NED. 2
