Englandspiel
bleek
triest
amateurspel
ïchuddebuikend
succes voor Yoni
ZINLOZE TRAGEDIE
Vrijdag, 6 maart 1942 des avonds tegen
zessen. In de ijskoude logeerkamer van
het Haagse echtpaar Wout Teller, Fah-
renheitstraat 678, is de marconist Huub
Lauwers, winterjas aan, plaid over de be
nen, juist klaar met het coderen van de
drie berichten die hij om half zeven pre
cies vanuit bezet Nederland naar Londen
zal beginnen te seinen. Er is een laatste
belangrijk bericht bij: de Kruiser Prinz
Eugen is in Schiedam aangekomen. Het is
een vals bericht, maar dat weet Lauwers
niet. Het is aangebracht via een handlan
ger van de Duitsers die in zijn illegale
contacten isgeïnfiltreerd,de V-mann Ge
orge Riderhof.
uhaers codeert zorgvuldig en let vooral
op het aanbrengen van de zogenaamde
security-check, een in Londen met hem
afgesproken teken, dat hij steeds in zijn
berichten moet verwerken opdat men op
het hoofdkwartier weten zal, da tde uitge
zonden agent nog in vrijheid zendt.
Wordt hij gearresteerd, dan zal hij zijn
code misschien moeten prijsgeven, maar
zijn security-check mag hij onder geen
enkele voorwaarde aan de vijand be
kendmaken. Lauwers' check is gebaseerd
op een getal van vier cijfers, dat hem ge
makkelijk in het geheugen ligt: 1672, een
rampjaar uit onze historie. Opgeteld le
veren die cijfers het getal 16 op, en dat be
tekent dat hij in de 16de letter van ieder
bericht, of een veelvoud daarvan, een op
vallende fout moet maken. Zolang hij dat
doet kan Londen weten dat hij nietonder
dwang seint.
Hij is Klaar, en schrijft de gecodeerde be
richten in het net over, opdat hij zich
straks niet zal vergissen. De kladjes ver
brandt hij, de buitenantenne wordt in
orde gemaakt, de gordijnen zijn dicht, hij
zoekt verbinding. Zijn codenaam: Eben-
haëzer, steen van de hulp. Half zeven.
Dan rukt Wout Teller de deur open en
waarschuwt: er staan overvalwagens in
de buurt. Lauwers gluurt naar buiten,
maar ziet niets verdachts. Voor alle ze
kerheid stopt hij de zender in een koffer
en vraagt mevrouw Teller om die van het
balkon te gooien als er werkelijk onraad
komt. Zelf gaat hij met Teller buiten een
argeloos wandelingetje maken. Ze lopen
een haar honderd meter. Niets. Maar dan
klapt de val dicht.
In de zijstraten wachten de twee mannen
die elkaar tot ver na de oorlog nog de eer
van het Englandspiel zullen betwisten:
SS-Sturbannführer Joseph Schreieder,
wiens Referat E (Abwehr fremder
Dienste) tot de Sicherheitsdienst behoort
en dus onder Rauter valt, en majoor Her
mann Joseph Giskes, specialist in de con
traspionage, protégé van admiraal Tana-
ris. Giskes heeft eenzelfde soort Abwehr-
functie als Schreieder, maar dan niet van
de SD maar van de militaire kant, de
Abwehrstelle Niederlande, waarvan niet
Rauter, maar Christiansen de hoogste
chef is. Ze zitten allebei op hetzelfde
spoor, en Lauwers valt in hun handen.
Zijn zender hij was op 3 januari voor
het eerst in de lucht geweest was al
lang gepeild, een niet zo erg moeilijke
zaak, omdat het Britse station altijd op de
zelfde golflente blijkt te werken. Ook het
zendapparaat valt in Duitse handen,
want een SD-man achter het flatgebouw
heeft een pak van het balkon zien gooien
dat noodlottigerwijze op de waslijnen van
een benedenverdieping blijft hangen en
dus niet aan diggelen barst. En zo begint
het zinloze drama dat als het England
spiel bekend is gebleven en rechtstreeks
54 doden heeft gekost.
Zoals eerder gemeld: de NCRV gaat er
binnen afzienbare tijd een serie van vijf
fedramatiseerde documentaires aan wij-
en, die in opdracht van Wim Hazeu zijn
voorbereid op wellicht de meest grondige
manier die ooit bij de televisie is voorge
komen. Jelte Rep werd als redacteurbij
„Trouw" weggehaald om de research te
doen, waaraan hij vier jaar heeft ge
werkt. Uit reeksen boeken, stapels dos
siers en honderden gesprekken verza
melde hij het materiaal, dat niet alleen
voor de NCRV-serie zal worden gebruikt,
maar waarover hij inmiddels bij Van
Holkema en Warendorf, Bussum, ook het
Wat het Englandspiel inhield mag in het
algemeen bekend worden verondersteld:
met de zender van Lauwers kregen de
Duitsers een eerste radioverbinding met
Engeland in handen, later nog door vele
andere gevolgd, die zij veel meer dan een
jaar zo bedrieglijk wisten te gebruiken,
aat er aan de overkant geen enkele arg
waan ontstond en de ene groep agenten
na de andere naar bezet gebiea werd ge
zonden, waar zij terstond in gevangen
schap raakten nadatze per parachute wa
ren afgeworpen. In totaal konden Schrei
eder en Gisxes zich zo meester maken
van 58 man en een vrouw, de KLM-ste-
wardess Trix Terwindt, die onder de co
denaam Felix in de nacht van 12 of 13 fe
bruari 1943 landde aan het IJsselmeer bij
Schellinkhout en daar de bitterste teleur
stelling van haar leven kreeg toen haar
„ontvangstcomité" niet uit verzetsstrij
ders bleek te bestaan maar uit Neder
landse SD-trawanten. Haar komst was
als die van alle anderen in het radio
contact aangekondigd, en Schreieder was
zo attent geweest een bericht terug te la
ten seinen: Welkom aan de moedigste
vrouw.
Trix Terwindt heeft het Englandspiel
overleefd, een van de slechts vijf die het
konden navertellen. Andere overleven
den: „Dikke" Willem van de Reyden (bij
zijn arrestatie woog hij 224 pona; hij was
tot 90 pond vermagerd toen hij door de
Russen uit het kamp Sachsenhausen
werd bevrijd), Huub Lauwers (op 26 april
1945 in het kamp Rathenow door de Rus
sen bevrijd), Pieter Dourlein en Ben Ub-
bink, een tweetal dat op 28 augustus 1943
wist te ontsnappen uit het grootseminarie
Haaren waar alle gevangen parachutis
ten waren geconcentreerd. Zij waren het
ook die het beslissende alarm naar Enge
land wisten door te geven waarop net
Spiel tenslotte stuk liep. Een alarm overi
gens dat hen geenszins in dank werd afge
nomen door de argeloze operatiechefs,
die iuist zo trots waren op wa tzij dachten
te doen. De andere 54 afgeworpen agen
ten kwamen allen om het leven van wie
veertig onder gruwelijke omstandighe
den op 6 en 7 september 1944 in het kamp
Mauthausen. Elf man worden vermist en
stierven vermoedelijk tijdens het tran
sport dat de gevangenen achtereenvol
gens van Haaren naar de gevangenis in
Assen, Rawicz en Silezië en Rauthausen
voerde, terwijl twee man die eveneens
uit Haaren ontsnapten later werden op
gespoord en gefusilleerd.
Het boek van Jelte Rep is ter nagedachte
nis van deze mensen geschreven,ook van
de vier laatsten die in de val van het Eng
landspiel liepen en op 21 mei 1943, bijna
vijftien maanden na de vangst van
Lauwers argeloos werden geparachu
teerd en gearresteerd: Frederik Kouy^rd
uit Den Haag, Oscar de Brey uit Wasse
naar, Anton Mink uit Den Helder en Lau
rens Punt uit Alkmaarde eerste vermist,
de drie anderen in Hauthausen ver
moord.
De vraag isuiteraard hoe dit allemaal niet
alleen kon gebeuren, maar ook zo lang
voortduren. Rep geeft daarop een uitvoe
rig antwoord, dat tot zijn bittere conclusie
leidt: het was allemaal voor niets, een zin
loze zaak, een gevolg vooral van stommi
teiten.
Lauwers kon zijn code niet houden (bij
zijn arrestatie had hij de overgeschreven
berichten in zijn zak en de Duitsers had
den weinig moeite hem met het bericht
over de rrinz Eugen te overbluffen),
maar hij vertrouwde er stellig op, dat
men in Londen gemakkelijk zou merken
dat hii rommelde metzijn security-check
en vele malen de lettercominaties CAU
eh GHT in zijn berichten vlocht: caught,,
gepakt. Maar Londen reageerde daar niet
op en twee maanden later vanaf 5 mei
had Giskes al een tweede raradiover-
binding met Engeland, de zender van
Han Jordaan, de 24-jarige zoon van de
Haaksbèrgense textielfamilie, die in de
nacht van 29 op30 maart bij Rijssen als sa
botage-agent uit een Engelse bommen
werper was gesprongen en na een maand
op het Rotterdamse Hofplein in de val
liep waaraan beruchte V-mannen als Leo
Poos en Anton van der Waals hadden
meegewerkt.
Heeft Londen dan inderdaad niets ge
merkt van wat Lauwers probeerde be
kend te maken? Zeker wel: het viel op dat
Lauwers plotseling zijn afgesproken
check niet meer gebruikte, maar, schrijft
Jelte Rep: „na ampel beraad werd aange
nomen dat Lauwers zich noe steeds op
vrije voeten bevond. Er konden andere
oorzaken zijn waarom de security-check
niet was toegepast (storingen, nervositeit,
vergeetachtigheid. Bovendien was Lau
wers (toen) het enige contact tussen SOE
en Nederland. De wens werd de vader
van de gedachte. SOE verviel tot misda
dige zorgeloosheid, waarvan vele agenten
het slachtoffer zijn geworden".
SOE, dat was de afkorting van Special
Operations Executive, een op initiatief
van Churchill uit de grond gestampte or
ganisatie, die, geheel onafhankelijk van
ae traditionele (en ervaren)Britse inlich
tingendienst SIS (Secret Information
Service), speciaal opgeleide agenten naar
de bezette gebieden moest sturen om
daar sabotage te plegen. Er was een sectie
voor ieder bezet land, een SOE-Dutch
faalde, ook al omdat de samenwerking
van Nederlandse kant in handen was van
goedwillende maar voor geheime diens
ten ongeschikte amateurs als de kolonel
der mariniers Mattheus Reindert de
Bruyne, afgeschilderd als „een forse In
dischman met een open gezicht, een uit
nemend militair, een buitengewoon
rechtschapen mens". Inderdaad, maar
voor dit werk te goedgelovig aan de ene
kant en te rechtlijnig disciplinair aan de
andere, zoals ook al in Hazelhoff Roelfze-
ma's „Soldaat van Oranje" viel te lezen.
De Bruyne werd geheel buiten de oplei
ding gehouden die de agenten kregen (en
hii liet dat over z'n kant gaan) en wist zelf
ook niets van b.v. de security-check. In
die opleiding werd er niet voldoende op
gehamerd, aat telegrammen nooit be
waard mochten worden. Het codesys
teem was te simpel: SOE had ook maar
één radiostation met een golflengte voor
alle agenten in bezet Europa en vaste
zendtijden: afluisteren en peilen was ge
makkelijk.
Wat het afwerpen van de agenten betreft
had men voor feeder land voorts gekozen
voor een systeem van ontvangstcomités,
die de landingen voorbereidden en de
RAF-piloten vanaf de grond met lichten
aanwijzingen gaven. De aankondiging
van de komst van wapens en agenten
werd gedaan over de zenders van reeds
afgeworpen agenten. Zo ontstond „een
onverantwoordelijke koppeling van alle
SOE-agenten in Nederland. Vanaf iedere
agent kon het spoor teruggevolgd worden
naar de zender van de ongelukkige mar
conist Lauwers", aldus Rep in zijn uitvoe
rige documentaire, waarin men ook, kan
vinden wat Schreieder en Giskes in dit
spel nog meer vingen dan 59 mensen. Bij
95 parachuteringen vielen 570containers
in Duitse handen.,Ruw gescha t kwam de
inhoud neer op 15.200 kilo springstof, 3000
stenguns, 5000 pistolen, 300 brenguns,
2000 handgranaten, 75 zenders, 100 lan
dingslampen, 3 peiltoestellen, 300.000 pa
tronen, 200 fietsbanden, 10 regenjassen,
20 paar laarzen, 10 paar schoenen en
45.000,-aan contanten." Alles Voor niets.
JAN ONOTENK
9
rika, die zij op de universiteit had ont
moet - zou dan zwaar verwaarloosd wor
den. Daarom besloot Yonina zich te con
centreren op buikdansen. „Dat kun je
alleen en wanneer je maar wilt oefenen.
Aangezien Bas zijn studie voltooide,
moest ik toch gaan werken".
Dat deed ze een jaar als wiskundige bij de
afdeling Onderwater-wapens van de
Westinghouse Electric Corporation, een
jaar in politieke kringen in Washington
(„Een erg interessante tijd met veel inte
ressante mensen") en vervolgens vier
iaar als onderwijzeres in de exacte vak
ken aan een middelbare school. Daar
naast voortdurend dansen en nog eens
dansen, omdat ze er domweg niet buiten
kon.
Dat zij naast haar werk als onderwijzeres
veelvuldig optrad in clubs en hotels,
mocht niemand weten. Een vermoeiend
en geheim dubbelleven. „Het hoofd van
de school was een streng-orthodoxe Bap
tist - als lerares moest je haar in een
knoet, de rokken moesten lang en make
up was uit den boze - dus ik liep het risico
ontslagen te worden. Ik trad echt niet op
in ongure tenten, maar in sjieke hotels, op
gala-banketten zelfs, en in Arabische
nachtclubs. En dat is heel wat anders dan
wat wij westerlingen onder een nacht
club verstaan. Daar was het heel normaal
als vrouwen kinderen meegenomen wer
den naar de voorstelling, het was veel
meer een gezinsgebeuren met folkloristi
sche dans. Buikdansen heeft niets met
striptease of zo te maken", vertelt Yonina
met een nadruk die verraadt dat ze dat al
veel te vaak heeft moeten uitleggen. „Het
is eerder een exotische dans dan een ero
tische dans"
Yonina gaf les, totdat haar eerste zoon
Tony geboren werd. Toen wilde ze in ie
der geval overdag thuis ziin. 's Avonds
dansen werd na drie maanden weer her
vat want:.Buikdansen is niet alleen een
enorm goede zwangerschapsgymnastiek
ter voorbereiding op de geboorte", zegt
Yonina, „maar ook heel goed om na de be
valling de buikspieren weer stevig te ma
ken. Juist alle spieren tussen de dijen en
de nek worden intensief gebruikt". In
verwachting van haar tweede kind Arie,
twee jaar later, bleef Yonina dan ook
doordansen tot een week voor de beval
ling. „De bewegingen zijn heel soepel en
vloeiend, in tegenstelling tot bijvoorbeeld
bij jazz-ballet. Er zijn natuurlijk wel een
paar oefeningen die je dan niet moet
doen, dat spreekt vanzelf", vertelt
Yonina, die vooral van een Griekse buik
danseres, Adriana, veel heeft geleerd.
„Zij bracht me de basispassen en -bewe
gingen bij. Kijken, eigenlijk afkijken, en
dan doen, daar ging het om. En hoe meer
je danst, hoe meer het echt van binnenuit
komt. Er is een groot aantal basis-moge
lijkheden en daaruit kies je al dansend. Je
improviseert, geïnspireerd door de mu
ziek". Terwijl ze erover praat, doet ze een
paar bewegingen v^or. Verbluffend soe
pel golft haar middenrif naar boven en
naar beneden, terwijl de heupen een per
fecte cirkel beschrijven. „Ik vind buik
dansen zo fijn, het zou werkelijk slecht
voor me zijn als ik dat niet meer kon ook uit toeristisch oogpunt prettiger te
doen". vinden als ze gereden wordt. „In de auto,
Even zag het ernaar uit dat Yonina het als ik eigenlijk zou moeten kaartlezen, zit
uitdragen van haar hobby middels lessen ik me vaak - tot grote wanhoop van Bas -
en voorstellingen wel op haar geoefende te vergapen aan oude kerkjes en leuke
buik kon schrijven, toen man Bas voor pleintjes, die ik dan allemaal rustig zou
zijn werk als wiskundige naar Euopa willen bekijken. Maar op deze manier zie
werd overgeplaatst. „In de Verenigde ik toch nog wat".
Staten begonnen de mensen zich juist Eenmaal aangekomen opde locatie kleedt
voor buikdansen te interesseren. Ik had Yonina zich voor het optreden om in een
400 cursisten en wist dat men in Europa er van haar zelfgemaakte exotische kos-
niets over wist en er niets aan deed", ver- tuums met veel rinkelende en ritselende
telt ze en legt uit dat ze daarom niet zo muntjes en glazen kralen versierd, ter-
graag wilde emigreren. wijl Bas de cassetterecorder met Turkse,
De publieke belangstelling viel echter al- Marokkaanse of Tunesische muziek aan-
leszins mee, toen Yonina, toch meever- sluit. De typische buikdansmuziekdiezij
huisd naar waterig Amsterdam, in een ook bij haar lessen gebruikt,
plaatselijk dagblad aankondigde een cur- Huisvrouwen, secretaresses, studentes
sus buikdansen te willen opzetten. De en grootmoeders - Yonina's oudste leer-
aanmeldingen stroomden zelis binnen en linge is 74 jaar - spoeden zich die avond
snel konden de eerste cursussen worden door de regen naar het oude schoolge-
gegeven. Het aantal cursisten bleef stij- bouwtje aan de Prinsengracht, gymnas-
tiekkleding in de tas. Ook al is yoga popu
lair en mag jazz-ballet zich nog steeds in
een grote belangstelling verheugen, buik
dansen is de „dernier cri" ën gaat het he
lemaal maken, als we Yonina mogen gelo
ven. Ze vertelt aan het uiterst gevarie
erde gezelschap dat het bij Oosterse dan
sen voornamelijk gaat om geïsoleerde
kleine bewegingen van afzonderlijke de
len van het lichaam, zoals de handen, de
armen, het hoofd, de borstkas, de heupen
en de schouders. Bij westerse dansen zijn
de bewegingen vaak groter: draaien, ren
nen, springen en lopen. De adspirant-na-
velstaarders moeten dus eerst de geïso
leerde bewegingen afzonderlijk gaan be
heersen om ze later tot een soepele dans
samen te kunnen voegen. Nadat Yonina
het een en ander heeft voorgedaan -
waarbii voor sommige bewegingen
vreemde namen vallen als „de kameel"
en „de slang" - gaat de goegemeente zelf
aan de slag. Bij ach te rover buigen op de
knieën klinken twee droge harde knak
ken door het kleine gvmzaaltje en met
een hoogrode kleur verlaat een van de da-
mes giechelend de kurkvloer: Iedereen
schatert om de stijve gewrichten die
gen en daarnaast ging Yonma ook steeds hoorbaar protesteerden. Elke stap die
meer optreden bij allerlei gelegenheden. Yonina doet, of elke siddering die door
„Er komen natuurlijk wel eens aanvra- haar heupen gaat, wordt in schril con trast
gen van mensen die niet begrijpen waar me{ overigen, nog eens geaccentueerd
ik mee bezig ben. Die willen dat ik een doorde bikinigordel die zij omheeft. Som-
prive-feestje of hun derderangs etablisse- mjge leden van de beginnersgroep blij-
ment op een twijfelachtige manier kom ken een beetje door te hebben waarom
opluisteren, door animeermeisje of zo te bet bier gaat, anderen wekken niet be
spelen. Daar begin ik natuurlijk niet aan. paaid de indruk dat ze ooit het stadium
Nee, verenigingen, grote feesten en ban- van volslagen harkerigheid te boven zul-
ketten, en onlangs televisie-opnamen }en komen. In de groep dans een jongen
voor Toppop, dat vind ik leuke ervarin- mee> en hij is zeker niet de slechtste,
gen. Het toneel opmoeten geeft zo n pret-
tig soort spanning, je moet jezelf elke keer De cursisten proberen via ingewijde
weer waarmaken. Ik ben altijd een beetje Yonina alle geheimen van Oosters bewe-
nerveus". gen te doorgronden, omdat ze het „een
Bij een optreden in het weekeinde gaat leuk soort gymnastiek vinden" - weer
haar man mee, op andere dagen wordt eens wat anders dan jazz-ballet - of zelfs
Yonina meestal vergezeld dooreen vrien- om op te treden in huiselijke kring. Zo
din. „Het zou te vermoeiend zijn als ik was een 60-jarige leerlinge van Neêrlands
twee, drie keer op een avond optreeed, en meest professionele buikdanseres on-
bovendien de weg moet zoeken en zou langseen grootschuddebuikend succes op
moeten autorijden. Mijn man is, in tegen- het verjaardagsfeestje van haar man.
stelling tot ikzelf, heel punctueel en dat Origineel is het zeker,
heb ik wel nodig, anders zou ik nergens op
tijd zijn". Lachend voegt ze eraan toe het PAUL WESTSTRATE
AMSTERDAM De Amerikaanse
fonina wil Nederland wakkerschudden
roor het betere buikbewegen. Als klas-
iek geschoold danseres, die sinds haar
irilste jeugd ook op Oosterse w ijze het li-
ihaam laat golven, is zij precies twee jaar
eleden begonnen met buik danslessen in
Amsterdam, geeft nu ook een cursus in
Jtrecht, treedt vele malen per week
tveral in het land op en is zelfs bezig een
wek te schrijven waarmee men thuisaan
Ie hand van tekst en foto's, de kneepjes
fan het buikdansen onder de knie Kan
rijgen: Tussenhetstofzuigen en heteten
loken even de salontafel aan de kant ge-
choven, een grammofoonplaatje met de
uiste Oriëntaalse klanken opgezet en oe-
enen maar. „Haal de mysterieuze sfeer
fan kamelen, tentenkampen vol woes-
ijnrovers en wulps dansendegesluiterde
rouwen in huis. Verras uw vrienden en
amilie met een adembenemende Oos-
erse buikdans!"
loe dan ook, Yonina laat geen mogelijk-
ïeid onbenut om haar kunsten te verto-
ïen aan wie er oren en vooral ogen naar
leeft. Als kruising tussen gezellige volks
lansen, jazz-ballet voor stijve huismoe-
[ers en yoga voor gezondheids-freaks,
noet volgens haar binnen afzienbare tijd
iet buikdansen in alle lagen van de bevol
ing gaan aanslaan.
lij net optreden 's avonds zag ze er - met
inkelende kralenbikini, heupgordel, fel-
[ekleurde omslagdoeken en allerlei siera-
len - exotisch uit, ook daags erna in de
uime en gezellig modern ingerichte
huiskamer van de woning in Amsterdam
)ud-Zuid, draagt ze modieuze uitheemse
deding. Een witte harembroek, een
jaarse blouse met felgekleurd borduur
werk op het front, een klein ceintuurtje
om de slanke taille gegord. Dat alles be-
me.™:kroond met een fijn-gesneden gezicht,
'vel|Jk omlijst door lange stijle manen.
10 Ze dans al zolang ze zich kan herinneren,
/ertelt ze in het Engels, want Nederlands
»aat haar nog lang niet moeiteloos af. „Op
il oude familiefilmpjes van mijn ouders
de je een kamer vol mensen, waar ikook
staris toen ik pas een paar jaar oud was, vrolijk
straal doorheen huppelen, alsof ik nergens iets
0436,mee te maken heb en niets anders wil",
vier jaar oud werd ze op klassiek balletles
;ezet, terwijl ze in de familiekring - door
iaar Libanese moeder - ook al in aanra
king was gekomen met het verschijnsel
luikdansen. Na de lagere school ging het
lanseresje naar de „High school for per-
orming arts" in New York, een soort
niddelbare school met de nadruk op de
Iramatische opleiding van de studenten,
ien school die grootheden alsLiza Minelli
;n Eartha Kitt ook doorlopen hebben.
Aansluitend op het klassieke ballet, kreeg
Yonina modern dansonderricht van de
vereldberoemde Martha Graham.
,Naast al dat dansen - ook in het week
einde en 's avond - wilde ik meer met
nijn hersens doen, en besloot naar de
Jniversiteit van Maryland te gaan". Daar
laaide Yonina haar kandidaats-examen
viskunde. Ze wilde bij een dansgezel
schap gaan, maar dat betekende veel rei-
:en en trekken, en kersverse echtgenoot
Jas - een Hollandse student, op veertien-
bijfl arige leeftijd geërpigreerd naar Ame-
STRAKS 00K
SCHRIFTELIJKE
CURSUS
