g
„We kunnen het
in de toekomst
stellen zonder
kerncentrales"
Gouden herfst
aan Bodenmeer
ANTWOORD VAN
IR. THEO POTMA
OP ENERGIECRISIS
Wie in de herfst van een mild en
bijna subtropisch klimaat wil genie
ten kan betrekkelijk dicht bij huis
blijven. Ook Duitsland heeft een Ri-
vièra. Veel Nederlanders hebben die
- tot hun verwondering - reeds ont
dekt aan de oevers van het Boden-
meer, waar in een Beiers stadje als
Lindau palmen aan de boulevard
staan en het wemelt van canna's en
andere exotische bloemen.
Nu zomer- en win tervakanties steeds
meer in elkaar overvloeien wordt de
bezoekers aan dit gewest een „Golde-
ne Herbst am Bodensee" in het voor
uitzicht gesteld. Niet alleen West-
Duitsland echter profiteert van dit
gematigde klimaat. Duitsland eist 160
kilometer van de oeverlengte voor zich
op, maar Oostenrijk en Zwitserland
samen hebben nog circa 100 kilometer
tot hun beschikking.
Om een moordende concurrentie te
voorkomen hebben de drie landen
rond dit grensmeer ook voor de wer
ving van toeristen een verbond geslo
ten. De „Internationaler Bodensee
Verkehrsverein" (IBU) werpt thans al
les wat in de herfst maar bloeien wil
in de strijd, onder het motto: „1 See,
3 Lönder, 1000 Möglichkeiten".
„De herfst is hier milder dan veel
Nederlanders voor mogelijk houden",
aldus de beminnelijke oud-burgemees
ter Gustaaf Rudolf Schatz, momenteel
president van de internationale vereni
ging. Rondom dit gigantische meer
(met een oppervlakte van 540 km2 een
van de grootste in Europa) tref ik
boulevards en promenades aan van
schier Italiaanse snit.
Gelet op de zeer hoge nazomertempe-
ratuur moet het hier ook in de herfst
goed toeven zij a Steden als Lindau
en Konstanz aan de Duitse oever en
de Oostenrijkse cultuurstad Bregenz
(Festspiele) gedogen de mededinging
van veel kleine oeverplaatsjes, die met
name in dit naseizoen van zich doen
spreken.
Wasserburg biedt een week overnach
ting met ontbijt bij particulieren aan
voor D.M 77. Als extra attractie be
staat de mogelijkheid, om met be
roepsvissers het meer op te gaan, en
worden allerlei kortingen geboden.
Ter illustratie van de niet geringe
verschillen in accommodatie, word ik
meegenomen naar het Steigerberger
Inselhotel te Konstanz, het eerbied
waardige Dominicanerklooster van
weleer. Daar kan deze herfst gelo
geerd worden voor D.M. 317 per week
inclusief het overladen ontbijt. Een
vriendenprijsje voor een van de sjiek-
ste vakanties die men aan het meer
kan doorbrengen.
Konstanz pakt uit met de „Herbstblu-
menstrauss 1977" met ook de moge
lijkheid om voor D.M 128 een week
lang Gasthof of pension te betrekken.
Gastenkaarten met 20 bonnen beloven
allerlei reducties en zelfs een gratis
drankje in de speelzaal.
Volgens veel bevorderaars van het
toerisme is de herfst het kleurigste,
gezelligste, meest onderhoudende en
wellicht gezondste seizoen voor een
vakantie aan het Bodenmeer. Temeer,
omdat in een aantal regio's de wijn
oogst op gang komt De „Suser" laat
ach 'dan m combinatie met een uien-
taart alras goed smaken.
Elders worden de rustzoekers opge
roepen om in een dorp als Radolfzell
zeven dagen lang te komen logeren
voor circa 90 gulden, met gratis onder
richt in schilderen en tekenen en ook
nog het dagelijkse ontbijt Voorlopig
vallen de bladeren nog niet inUhlding-
en-Mühlhofen, dat de kroon spant
met een absolute topper van D.M 120
voor twee personen (kinderen tot
twaalf jaar gratis). Dit alles voor een
hele week slapen met ontbijt met des
gewenst elke dag gratis bezoek aan
reptielenhuis en minigolf.
Bregenz - dat 40 miljoen gulden steekt
in een nieuw openluchttheater met
drijvend toneel - laat iedereen gratis
toe in de speelzaal en geeft ook nog
drank cadeau. In deze stad kan men
al terecht voor D.M 120 per week.
Mildheid kenmerkt de wisseling van
seizoenen, zo blijkt me, op het wonder
baarlijke eiland van graaf Lennart
Bernadotte. Deze Zweed heeft in het
Bodenmeer een lusthof aangelegd,
waar de herfstbloemen tot eind okto
ber in bloei staan. De jaarlijkse dah
liashows op Mainau zijn wereldver
maard geworden door hun variatie. Ik
trof er deze maand 20.000 bossen aan.
die een kleine 200 soorten vertegen
woordigden.
Dit eiland in de Bodensee wordt jaar
lijks door tegen de twee miljoen toe
risten van 45 nationaliteiten bezocht
(entree D.M. 4.50) en behoort daarmee
tot de highlights van het Europese
toerisme. Dank zij klimatologische
wispelturigheden kunnen er zelfs ba
nanen, sinaasappelen en citroenen
geoogst worden, zij het ten koste van
een miljoen liter stookolie, 's Winters
gaan deze tropische en subtropische
tuinen voor een deel schuil onder lap
pen doorzichtig plastic en wordt de
kachel flink aangemaakt
Het blijft niettemin een wonder om
van terras tot terras af te dalen, door
een weergaloos arboretum, rozentuin
en en exotische lusthoven. En dat kan
ook nog in oktober, als de graaf er
over begint te denken om weer eens
naar huis te gaan. In de zomermaan
den wijkt hij gewoonlijk voor drie
maanden uit naar Zweden om de
drukte (soms 50.000 bezoekers per
dag) te ontvluchten. Zijn zeventig tuin
lieden blijven de bloesempracht van
20.000 planten inmiddels met arguso
gen volgen.
Herfstgasten aan het Bodenmeer krij
gen in tal van plaatsen reductie voor
een bezoek aan Mainau. Het wordt
dan wellicht te koud om er heen te
zwemmen, hoewel het water lang op'
temperatuur blijft In tal van plaatsen
is men druk bezig met het aanleggen
van nog meer zwembaden die op de
gewenste temperatuur worden ge-.,
bracht en vanuit verwarmde (ont)-
ruimten via een soort sluis toeganke
lijk zijn.
Er worden miljoenen geïnvesteerd, nu
aan de verontreiniging, die rgnd de
jaren zeventig het toerisme een ge
duchte knauw gaf, een halt is toege
roepen. Daartoe zijn tal van zuiver
ingsinstallaties e.d. gebouwd. Neder
landers ervaren het in dit gebied als
een voordeel, dat in deze drie landen
nagenoeg dezelfde taal (Duits) wordt
gesproken, zij het met een grote ver
scheidenheid aan tongvallen.
Een man als Ulrich Erhardt, die voor
de IBV het Bodenmeer „verkoopt"
laat niet na op al die verschillen de.
aandacht te vestigen. Ik drink-melk
VOORSCHOTEN - Op de vraag
waarom ir. Theo Potma, lid van de
Bezinningsgroep Energiebeleid en be
stuurslid van de in Amsterdam zete
lende vereniging Milieudefensie zijn
opmerkelijke nota schreef, stelt hij:
„We hebben op het ogenblik behoefte
aan een minder gepolariseerde en bre
dere discussie rond het thema ener
giebeleid en kernenergie als je let op
de ingrijpende maatschappelijke ge
volgen van de keuze waar we thans
voor staan".
Uitgangspunt van Potma's energie
voorzieningsscenario tot 2000 en de
eerste 25 jaar daarna is dat de produc
tiegroei, die door het gebruik van
machines steeds meer afhankelijk is
van schaarse energiebronnen, hoe dan
ook beëindigd moet worden. Cijfers
wijzen volgens hem uit dat bij vijf
procent per jaar van het wereldener-
gieverbruik er nog maar voor onge
veer 20 jaar olie en gas, en voor 100
jaar steenkool is. De productiegroei
kent bovendien nog twee kwalijke
kanten. Enerzijds tast ze in toenemen
de mate het milieu aan en onstaat er
daarom niet alleen een schaarste aan
energiebronnen, maar ook aan milieu
goederen waaronder Potma verstaat
schoon water, natuurlijk landschap
enzovoort Anderzijds leidt de produc
tiegroei tot uitstoot van arbeidskrach
ten.
Productiegroei en werkloosheid blij
ken vandaag de dag volgens Potma
elkaar helemaal niet meer uit te slui
ten, omdat de onbeperkte industriële
groei steeds weer neerkomt op vervan
ging van menselijke arbeid door ener
gie, grondstoffen en milieugoederen.
Potma: „Er ontstaat dan het probleem
wat we aanduiden met structurele
werkloosheid. Die moet je mijns in-
Wordt zonne-energie de energie van de
toekomst? In Zoetermeer wordt 'geexperi-
menteerd met zogenaamde zonnewonin-
gen waarbij de energie van de zon door
middel van zogenaamde collectordaken
wordt opgevangen en opgeslagen.
ziens niet proberen op te lossen door
gebruikmaking van methodes waaruit
ze is ontstaan ofwel door toenemende
groei en uitstoot van arbeidskracht
Een goed voorbeeld van hoe het niet
moet is de visserij. Door grotere sche
pen en betere apparatuur zijn de
vangsten massaal opgevoerd, maar
het uiteindelijk resultaat is geweest
dat de visstand door de overbevissing
daalde. Aan de visserij is te laat een
beperking opgelegd. De consequenties
zijn dat aan het vismilieu een flinke
klap is toegedeeld, de werkgelegen
heid verminderde en de prijzen zijn
verhoogd. Een dergelijk voorbeeld
kan tegenwoordig gemakkelijk met
andere uit het economisch leven wor
den aangevuld".
Welke rol speelt hierbij nu het gebruik
van kernenergie? „Tegen de boven
geschetste achtergrond zou met kerne
nergie een dergelijke wijze van leven
nog wel even doorgezet kunnen wor
den, het is maar wat we willen. Ik zou
willen pleiten voor het zo lang moge
lijk uitstellen van kernenergie. In mijn
alternatieve energievoorzieningsscena
rio heb ik kernenergie bewust buiten
beschouwing gelaten. Allereerst is
daar een aantal praktische overwegin
gen voor. De eerstkomende tien jaar
kunnen onze electriciteitscentrales nog
gemakkelijk aan de vraag voldoen. Ze
beschikken immers over een grote
overcapaciteit. Bovendien is vastge
steld dat we in het jaar 2000 voor een
niet onaanzienlijk deel van de energie
behoefte gebruik kunnen maken van
stadsverwarming en windenergie. Die
voorspelde behoeften voor het jaar
2000 moet trouwens met veel reserve
bekeken worden. Een aantal jaren ge
leden meende de toenmalige minister
Langman van Economische Zaken dat
we vijf maal zoveel energie voor het
jaar 2000 nodig zouden hebben als wat
de Landelijke Stuurgroep nu heeft
berekend. Nog een reden om de keuze
voor kernenergie in ieder geval even
uit te stellen is het feit dat de techniek
van kernenergiecentrales nog volop in
beweging is. Met de huidige techniek
gebruiken ze veel uranium, een
schaarse grondstof. Het is
allerminst denkbeeldig dat met de
prijsontwikkeling hetzelfde zal gebeu
ren als wat nu met olie en gas is
gebeurd. Temeer wanneer die energie
bronnen aan het opraken zijn".
Wat is het alternatief voor kernenergie
als we toch niet vroeg of laat met een
groot energietekort willen komen te
zitten?
„Mijn antwoord hierop is dat we van
af nu een pakket van energiebespa
ringsmaatregelen moeten gaan uitwer
ken en actief de ontwikkeling moeten
stimuleren van wind- en zonne-ener
gie. Investeren in besparingsmaatrege
len is dan natuurlijk wel heel iets
anders dan de aansporing van de re
gering zuiniger om te gaan met ener
gie en de zeer beperkte woningisolatie
die wé hier en daar kennen".
In het besparingsscenario, dat Potma
onder meer heeft aangeboden aan de
minister van Economische Zaken,
komt hij uit op een vermindering van
dertig procent van het verbruik in het
jaar 1975, hetzelfde jaar dat de Stuur
groep van energiedeskundigen als uit
gangspunt heeft aangeboden om naar
een stabilisatie, weliswaar met ge
bruikmaking van kernenergiecentra-
Kernenergie is sinds de oliecrisis in toenemende mate het sleutel
woord wanneer het gaat om de oplossing van het energievraagstuk.
Ook het verzet om op die wijze aan de vraag naar energie tegemoet
te komen is sterk gegroeid. Illustratief voor die ontwikkeling zijn
niet alleen de grote protestbetogingen in Kalkar en Malville, maar
ook het feit dat in het nieuwe regeringsakkoord de bouw van drie
kerncentrales tot nader overleg is uitgesteld. Niettemin wordt de
bouw ervan in het energiescenario van de Landelijke Stuurgroep
van energiedeskundigen onontkoombaar genoemd, zelfs wanneer het
streefdoel van de Stuurgroep is rond het jaar 2000 het verbruik te
stabiliseren op het peil van 1975. De bezwaren van talloze actiegroe
pen tegen het scenario en met name daarin de opneming van
kernenergie, konden geen stand houden tegen de realistisch getinte
argumentatie van de Stuurgroep. Het Landelijk Energie Comité
waarin alle actiegroepen zijn gebundeld, heeft nu als alternatief voor
dat van de Stuurgroep een uitgewerkt plan aangeboden van de hand
van de Voorschotense ingenieur Theo Potma waarin de hoeveelheid
benodigde energie tot het jaar 2000 wordt veilig gesteld zonder dat
van kernenergie gebruik wordt gemaakt. Het draagt de naam „Ener
giebeleid met minder risico". In tegenstelling tot het rapport van
de Stuurgroep beperkt het zich niet tot technische en economische
argumenten, maar veronderstelt het een ingrijpende omschakeling
waarbij werk dat in de toekomst steeds meer gedaan zou moeten
worden door energieverslindende machines weer gedeeltelijk moet
worden overgenomen door mensen.
zogenaamde „niet-fossiele energie"
dan verder moeten toenemen ten kos
te van olie- en gasverbruik.
Het welslagen van het energiebespa
ringsprogramma is afhankelijk van
een beperking van de productiegroei,
maar die is uiteraard geen doel op
zich. Potma: „Ik preek geen beperking
omdat arm beter zou zijn dan rijk of
zo iets, maar gewoon ter vermijding
van economische ontsporingen die
juist een terugval in de welvaart zou
den betekenen. Het behoud van de
welvaart staat in mijn scenario juist
voorop. Wij moeten ons bovendien
realiseren dat we gelet op onze aard
gasrijkdom een betrekkelijk grote be
slissingsruimte hebben waardoor wij
thans nog ruime mogelijkheden heb
ben om de richting te kiezen die wij
wensen".
Potma heeft zijn eigen schema „het
vergeten scenario" genoemd. Gelooft
hij dat het economisch en politiek
haalbaar is? „Naar mijn mening wel.
Het steekt technisch, economisch en
maatschappelijk goed in elkaar. Of
het echter ook politiek haalbaar is?
Daarover ben ik minder optimistisch.
Ongetwijfeld is het vraagteken dat ik
zet bij de zin van verdere productie
groei in ons dichtbevolkte land het
obstakel dat de meeste weerstanden
oproept. Persoonlijk heb ik de indruk
dat dit obstakel meer betekenis heeft
voor de directeuren van electriciteits
centrales en andere belanghebbende
groeperingen dan voor de bevolking
zelf. Een zwak punt in mijn nota moge
zijn dat een precieze uitwerking per
bedrijfstak ontbreekt Dat zal nog ge
beuren, maar vraagt tijd, aandacht en
hulp van vele anderen".
„Overigens ben ik van mening dat het
pleidooi vóór diepgaande productie
groei dat ten grondslag ligt aan het
huidige beleid, mijns inziens ook niet
voldoende is onderbouwd. Ik heb de
indruk dat dat uitgangspunt meer
stoelt op gewoonte dan op goed door
timmerde argumentatie en onderzoek.
Stevig commentaar op mijn nota heb
ik tot nu toe niet gehoord. Wel integen
deel".
PAUL VAN VELTHOVEN
in Oostenrijkse boerderijen, waar ge
logeerd kan worden voor een «tientje
per dag, maar breng ook een nacht
door op het schiereiland Hori. Daar
staat een gelijknamig hotel in het vis
sersdorp Hemmenhojen, waar direc
teursvrouwen een schoonheidskuur
ondergaan en welvaartsmannen hun
viriliteit herwinnen, met alle mogelijke
middelen en ten koste van veel geld.
„Aan het Bodenmeer kan alles", aldus
de heer Ehrhardt, „in welke prijsklas
se dan ook."
Volgens de voorzitter van zijn vereni
ging bestaan aan de Oostenrijkse kant
70 procent van de gasten uit mensen
die „op herhaling" komen, de zoge
naamde repeaters. Op de beeldschone
promenade van het stadje Meersburg
eet ik ten afscheid mijn zoveelste por
tie Felchen.een van de vele visgerecht
en waar het meer borg voor staat
Daarna wacht me een dorstverwek-
kend wijnmuseum. Met de laatste,
marken, franken en schillings op zak
(in de valuta heerst nog wel verschei
denheid) zet ik koers naar Liechten
stein. Dit staatje kan eigenlijk be
schouwd worden als vierde in dit ver
bond, hoewel het niet deelneemt aan
de wervingsactiviteiten. Het ligt op
slechts veertig autominuten van Kon
stanz.
LEO J. LEEUWIS
Informatie:
IBU, 7750 Konstanz. Schutzenstr. 8,
telefoon 07531-22232.
Duits, Oostenrijks en Zwitsers Ver
keersbureau te Amsterdam, resp. Spui
24, telefoon 020-241293, Singel 464 tele
foon 020-255933, Koningsplein 11 tele
foon 020-222033.
les, toe te rekenen van het gebruik
voor het jaar 2000. De besparing, die
grote investeringen vergt, vergelijk
baar met wat uitgegeven zou moeten
worden voor de bouw van kerncentra
les, wordt onder meer verkregen door
isolatiemaatregelen, benutting van af
valwarmte, doelmatiger gebruik van
electriciteit en een langzaam toene
mende gebruik van wind- en zonne-
energie. In het scenario van Potma
zouden die twee laatste bronnen voor
vijf procent van de behoeften moeten
zorgen. Olie en gas, die op een klein
percentage voor kolen na, nu in de
totale energievraag voorzien, zullen
rond 2000 respectievelijk ruim dertig
en twintig procent van de energievoor
ziening voor hun rekening moeten ne
men. Schone kernenergie zal ongeveer
vijftien procent van de behoefte aan
energie moeten dekken. In het eerste
kwart van de volgende eeuw zal het
gebruik van zonne- en windenergie, de
De kust van het Bodenmeer. tot Iaat in het seizoen een heerlijk vakantieoord.
