De hoofdrolspelers
in proces Menten
CcidócSowumt
DE PRESIDENT
DE OFFICIER
DE VERDEDIGER
DE VERDACHTE
Voor- en tegenstanders
Menten stond eerder
voor de rechter, maar
werd toen vrijgesproken
DE
DAGVAARDING
DE GETUIGEN
Het proces tegen de van oorlogsmis
daden en kunstrooi verdachte Blari-
cumse miljonair Pieter Nicolaas Men
ten dat maandag 9 mei om 10 uur in
het gebouw van het kantongerecht te
Amsterdam begint (het Paleis van
Justitie aan de Prinsengracht is te
klein en moeilijk te beveiligen) zal
geleid worden door de 55-jarige mr.
J. Schroder. Hij is nog maar betrek
kelijk kort fungerend president van
de strafkamer. De bekendste zaak die
hij heeft voorgezeten, was het proces
(oktober 1975) tegen de Syrische terro
risten die voornemens waren in Ne
derland een gijzeling te plegen. Mr.
Schröder onderscheidt zich door zijn
hoffelijkheid en door het engelenge
duld waarmee hij verdachten aan het
woord laat. Ook een vleugje fijne
humor schuwt hij niet.
De man die tegen Pieter Menten zal
requireren, is de officier van justitie
mr. A. Habermehl (61) en dus niet het
hoofd van het parket mr. A. Mes-
schaert die veel kritiek heeft gehad op
de wijze waarop hij de miljonair kans
heeft gegeven voor zijn arrestatie naar
Zwitserland te vluchten. Mr Haber
mehl is sinds 1965 officier van justitie.
Zijn belangrijkste proces vindt hij de
moordzaak Mausili, die zich een aan
tal jaren geleden in Amsterdam af
speelde. Niet alleen vanwege het sen
sationele karakter (vrouw huurt moor
denaar, verstopt hem in een kast en
laat haar man doodschieten, terwijl ze
naast hem in bed ligt), maar vooral
vanwege de ingewikkelde juridische
aspecten. Mr. Habermehl staat bekend
als een man die recht door zee zware
delicten zwaar gestraft wil zien.
Pieter Menten wordt verdedigd door
de Haagse advocaat L. van Heijnin-
gen (56) nadat eerst de Utrechtse plei
ter mr B. Simon de zaak had neerge
legd. Hij vindt zijn belangrijkste pro
ces dat tegen boer Voortman uit Eef-
de (1963) wiens vee door de overheid
werd afgenomen. De kwestie is tot in
het parlement behandeld, maar
Voortman heeft nooit genoegdoening
gevonden. Mr Van Heijningen is be
trokken geweest bij veel processen
tegen het Landbouwschap, maar
heeft bij voorbeeld ook de eerste An-
ti-Vietnam-demonstrant verdedigd
die „Johnson moordenaar" riep. Hij
heeft publiekelijk gezegd de misda
den waarvan Menten verdacht wordt,
te verafschuwen en de zaak alleen op
zich genomen te hebben omdat hij
overtuigd is van de onschuld van zijn
cliënt.
Pieter Nicolaas Menten. Op 26 mei wordt hij
in zijn cel 78 jaar. Te Rotterdam geboren uit
een katholieke vader (veel kerkelijke funkties
in zijn Limburgse voorgeslacht) en een protes
tante moeder. Tegen de zin van moeder in
katholiek gedoopt, hetgeen de eerste van een
reeks familierellen betekende. Vader stichtte na
veel tegenslagen de Oost Europa Handelsmij
die voornamelijk handel dreef met Polen (za
den, granen, lucifers). Pieter, op 20-jarige leef
tijd al een gewiekst zakenman, verliet het toen
malige eenvoudige ouderlijk huis in Hilversum
en stichtte in Dantzig een bijkantoor van de
steeds beter lopende firma. In 1921, na de dood
van de oude Menten, nam hij de zaak over.
Hij vestigde zich definitief in Polen waar hij
een schitterende Jugendstil-villa liet bouwen.
Kort daarvoor was hij getrouwd met Gonnie
van Assen, een beeldschone voormalige manne
quin. Ze was hartpatiënte en overleed in de
jaren vijftig. Daarna trouwde Menten met de
nu 45-jarige Meta Pauw. Ze was indertijd secre
taresse van Telegraaf-hoofdredacteur Lunshof
die goed bevriend was met de miljonair. Uit
het huwelijk werden geen kinderen geboren,
maar Meta kon het goed vinden met de 6
kinderen die haar man had van zijn eerste
vrouw en van een maitresse. Op de,maandag
na de verdwijning van Menten zou de recht
bank van Amsterdam een scheiding van tafel
en bed tussen beiden hebben behandeld - een
manoeuvre van de miljonair om de toekomst
van Meta veilig te stellen zodat hij met een
gerust hart naar Zuid-Amerika kon uitwijken.
Dit ging allemaal niet door en momenteel is
Meta het brein achter de papierlawine die
Menten uitstort over iedereen die met de zaak
te maken heeft. Het vermogen van de verdachte
wordt geraamd op 125 miljoen gulden.
Tegenstanders van de berechting van Pieter Menten
zijn er nauwelijks te vinden. Het aanvankelijk nog
gehoorde argument „het is zo lang geleden; wie is er
bij gebaat?", heeft door de uiterst agressieve en
arrogante handelwijze van de verdachte („Ik heb geen
enkel vertrouwen in de Nederlandse rechtspraak" en
„de officier van justitie loopt aan de leiband van de
Russische geheime dienst"), van laag tot hoog plaats
gemaakt voor een stemming van „dan moet hij zijn
verdiende loon maar krijgen". Toch heeft het proces
psychologische en juridische minpunten. Bij het Cen
trum 45 te Oegstgeest dat zich bezig houdt met de
psychische opvang van mensen die hun oorlogserva
ringen niet te boven zijn gekomen, overheerst de
mening: „Natuurlijk is het een openbaar schandaal
dat Menten zo lang vrij rond heeft kunnen lopen. Maar
dat al die publiciteit zich uitgerekend rond vier mei
afspeelt, is jammer. De mensen worden daardoor weer
met de neus op het oorlogsverleden gedrukt, terwijl
wij nu juist proberen ze naar hier en vandaag te
halen. We zijn er niet zo dolgelukkig mee". Ook
juridisch zijn er haken en ogen waarvan verdediger
mr. L. van Heijningen in zijn pleidooi ongetwijfeld
dankbaar gebruik zal maken. Zo stelt de Amsterdamse
hoogleraar in het strafprocesrecht prof. mr. C. Rüter.
ofwel Menten kan zich schuldig hebben gemaakt aan
een delict waardoor hij zijn Nederlanderschap is
kwijtgeraakt, ofwel aan een delict waardoor hij zijn
nationaliteit niet heeft verloren. In het eerste geval
kan Nederland hem niet berechten omdat dader,
slachtoffer en plaats van delict geen verband hebben
met Nederland. De wet eist dat van een dergelijk
verband sprake is voordat van berechting hier sprake
kan zijn. In het tweede geval kan Nederland evenmin
berechten omdat alle delicten waarvoor de dader zijn
Nederlanderschap niet is verloren, verjaard zijn.
Overigens hebben noch het ministerie van justitie
noch het openbaar ministerie noch de rechtbank zich
gevoelig getoond voor dit argument Daarom is de
kans niet uitgesloten dat Menten bij veroordeling door
zal gaan tot de Hoge Raad. piet SNOEREN
Pieter Menten tracht zijn gezicht af te scher
men als hij op het vliegveld van Zurich naar
het gereedstaande vliegtuig wordt geleid.
De naam Menten komt reeds meer dan 30 jaar voor
in de annalen van de Nederlandse justitie. In 1945
wordt hij gearresteerd en geïnterneerd op verdenking
van collaboratie met de Duitsers en roof van joodse
goederen in Polen. Zijn Aerdenhoutse villa en kunst
schatten komen onder beheer van het Beheersinsti
tuut. Er verdwijnt een en ander. Na vijf maanden
internering (gedeeltelijk in een zenuwinrichting) komt
Menten vrij. Hij duikt onder, maar weet later wel
550.000 gulden schadevergoeding voor de verdwenen
kostbaarheden te krijgen, terwijl Duitsland hem
200.000 gulden Widergutmachung betaalt. In december
1948 veroordeelt een bijzonder gerechtshof hem op een
aanklacht van drie punten tot drie jaar (eis één jaar).
Menten duikt boven en wordt opnieuw geïnterneerd.
In januari volgt een tweede proces. Eis drie jaar,
vonnis één jaar met aftrek van acht maanden voorar
rest. Cassatie bij de Bijzondere Hoge Raad. Menten
laat zich bijstaan door een team van drie advocaten
onder leiding van de toenmalige voorzitter van de
Tweede Kamer mr. Kortenhorst, betgeen voedsel heeft
gegeven aan geruchten over allerlei duistere verbin
dingslijnen met belangrijke politici binnen de KVP.
Op 9 november 1949 veroordeelt het Hof Menten tot
acht maanden, een straf die gelijk is aan zijn voor-ar
rest. Slechts één punt van de dagvaarding wordt
bewezen geacht, namelijk dat hij in de zomer van 1942
zogenaamd als tolk, maar in wezen als kunstexpert,
heeft deelgenomen aan Duitse akties in Lemberg, een
Duits uniform heeft gedragen en zoal niet in Duitse
dienst is geweest, dan toch - gedwongen of niet
gedwongen - diensten aan de Duitsers heeft verleend.
De eis van tweeëneenhalf jaar wordt niet ingewil
ligd, evenmin als die tot ontneming van het Nederlan
derschap en verbeurdverklaring van zijn eigendom
men.
Het dorp Podhoroce, waar in juli 1941 tientallen bewoners werden doodgescho
ten door een Duits Sonderkommando
ter nagedachtenis aan de slachtoffers
Zaak kwam opnieuw
aan het rollen
door publikaties
over kunstveiling
De zaak Menten begon te rollen op
22 mei 1976 en wel door de publika-
tie dat een deel van de kunstschat
ten van de miljoriair geveild zou
worden. De Israëlische journalist
Chaviv Kanaan (had Menten als
kind in Polen gekend, meende op
de hoogte te zijn van diens oorlogs
verleden, hield daarom al jaren een
archief over hem bij) las het artikel
en zocht contact met Accent-hoof
dredacteur Hans Knoop aan wie
hij vertelde dat „Onkel Pieter"
schuldig was aan massamoord en
dat hij zijn kunstbezit geroofd had
van zijn joodse slachtoffers. Knoop
onderzocht, vervuld van reserves,
de beschuldiging, maar raakte door
de feiten die hij vond, zo gefasci
neerd dat hij besloot zichzelf en
zijn blad geheel voor de ontmaske
ring van Menten in te zetten. Hij
bezocht de miljonair zelf en zou
daarbij 25.000 gulden zwijggeld
aangeboden hebben gekregen, later
verhoogd tot 50.000 gulden. Hij be-
Een deel van Mentens bezit, dat in jui
Mak van Waay te zien was.
zocht de mensen die een rol had
den gespeeld bij het eerste proces
Menten in 1948/49, hij hoorde Dirk,
Mentens aan de Rivièra wonende
broer uit, plus allerlei andere voor
malige relaties van de miljonair in
binnen- en buitenland, en tenslotte
reisde hij naar Rusland en Polen
om ter plaatse zijn vermoedens te
verrifiëren. Hij nam contact op met
justitie en zelfs meermalen met mi
nister Van Agt toen hij meende
genoeg belastend materiaal te heb
ben om de arrestatie van Menten
te kunnen rechtvaardigen, maar de
i van vorig jaar op de veiling van Sotheby
autoriteiten bleven aarzelen en wei
gerden zelfs het paspoort van de
miljonair in te nemen zodat hij op
14 november 1976, de vooravond
van zijn arrestatie (getipt?, door
wie getipt?) voorlopig de wijk kon
nemen naar Zwitserland. De vlucht
van Menten leidde tot voor Neder
land ongehoord politiek rumoer
waarbij minister Van Agt het boze
parlement bezwoer: „Ik sta hier
hulpeloos". Maar terriër Knoop liet
niet los en speurde Menten op in
het Zwitserse Uster waar hij op 6
december 1976 werd gearresteerd.
•In totaal worden in het proces Menten zestig
getuigen gehoord - reden waarom de ontkno
ping pas eind september wordt verwacht. De
officier van justitie heeft twintig getuigen k
charge gedagvaard, afkomstig uit onder meer
Rusland, Polen, Israël, Duitsland, Zweden en
Amerika. Hun verhoren beginnen op 9 mei en
zullen twee weken duren. Verdediger mr. Van
Heijningen heeft veertig namen op zijn lijst
staan. Eerst waren het er bijna tachtig, maar
hij moest er 34 laten schieten omdat Menten
de overtocht niet wilde betalen. Overigens is
zelfs het oproepen van veertig getuigen (de
meesten uit Nederland, maar ook Duitsers en
Fransen) een kostbare aangelegenheid. Dat het
proces zo lang gaat duren, komt dan ook louter
omdat de Blaricumse miljonair zich die kosten
kan permitteren. Onder de opgeroepen getui
gen a décharge bevinden zich minister Van
Agt (hoogst verantwoordelijke voor de arresta
tie van Menten), Andriessen (in verband met
geruchten over de rol van KVP-politici) en de
34-jarige hoofdredacteur van Accent, Hans
Knoop. Mr Van Heijningen: „Hij is een uiterst
belangrijke getuige. Hij heeft zoveel beweerd
en beschuldigd - dat moet hij dan maar eens
onder ede herhalen".
Waarvan wordt Menten
beschuldigd
In de dagvaarding beschuldigt de
officier van justitie mr A. Haber
mehl Pieter Menten ervan dat hij
„op of omstreeks 7 juli 1941 te
Podhoroce en/of op of omstreeks
27 augustus 1941 te Podhoroce
en/of Urycz, alleen en/of samen
met anderen een groot aantal, in
ieder geval een of meerdere Poolse
staatsburgers, allen, althans meren
deels van joodse bloede, opzettelijk
en met voorbedachte rade, in ieder
geval opzettelijk heeft doodgescho
ten, althans heeft doen doodschie
ten, in ieder geval hen van het
leven heeft beroofd, althans heeft
doen van het leven beroven; alt
hans toen aldaar die massa-execu
tiefs), in ieder geval die executiefs),
door giften of beloften of door
misbruik van gezag of door het
verschaffen van gelegenheid, mid
delen of inlichtingen opzettelijk
heeft uitgelokt, althans daartoe op
zettelijk gelegenheid, middelen of
inlichtingen heeft verschaft, zijnde
hij althans daarbij opzettelijk be
hulpzaam geweest".
De officier van justitie acht Pieter
Menten strafbaar omdat hij zich
„heeft schuldig gemaakt aan enig
oorlogsmisdrijf, althans aan enig
misdrijf tegen de menselijkheid, als
bedoeld in artikel 6 onder (b) en
(c) van het Handvest van de Inter
nationale Militaire Rechtbank be
horende bij de overeenkomst van
Londen van 8 augustus 1945" en
Hans Knoop, een uiterst belangrijke getuige.
aan een strafbaar feit volgens de
Nederlandse wet, „te weten het
misdrijf, omschreven in de artike
len 287 en 289 Wetboek van Straf
recht, althans van medeplegen
en/of uitlokking van en/of mede
plichtigheid aan die strafbare fei
ten (dat strafbare feit)".
Waarschijnlijk zal mr Habermehl
voor het primair ten laste gelegde
de zwaarst mogelijke straf eisen,
namelijk levenslang, maar de straf
maat is bij dit proces van weinig
belang omdat Menten al 77 jaar is
en zijn gezondheid door suikerziek
te ernstig is ondermijnd.
