H. Schaper
70 jaar
„Deskundigen
vaak surrogaat-
experts"
Van
jong zeeman
tot
staatssecretaris
DEN HAAG Het is een wonder dat hij daar nog zit. Zeventig jaar inmiddels, maar
fysiek en mentaal nog ongebroken. Kan nog steeds oprecht teleurgesteld zijn als hij
in een uur geen zestig rondjes op schaatsbaan de Uithof in Den Haag kan voltooien.
Wel voltooid heeft hij een even briljante als huiveringwekkende loopbaan, die hem
naar de absolute top van de luchtmacht voerde en hem op de stoel van staatssecretaris
deed belanden. Maar die hem ook ontelbare malen op het randje van een schijnbaar
zekere dood bracht. Het begon al bij de koopvaardij, waar hij in een meters diep ruim
van een schip „donderde". Boven op een paar zakken meel. Overleefde ongemerkt de
inslag van een kabel van zijn vooroorlogse katapult-vliegtuig. Werd bij een poging in
de Tweede Wereldoorlog verzetslieden van het Tjeukemeer op te pikken onthaald op
een regen van kogels, die van zijn kist een zeef maakte. Keerde als enige met zijn
vliegtuig terug van een konvooiaanval. Werd doodgewaand, nadat hij bij een andere
aanval in brand was geschoten. Behoorde tot de overlevenden van het gevangenkamp
Stalag Luft Drei. Diept tenslotte uit zijn nog perfect functionerende geheugen op dat
hij in zijn jeugd vier keer op het nippertje uit het kanaal bij Joure werd gered.
Heye Schaper rond 1930 in een Fokkerjager uit de Eerste Wereldoorlog.
Generaal Heye Schaper, doet alle voorval
len bescheiden af met: „Ach, je moet Onze
Lieve Heer een beetje mee hebben. Veel
van m'n vrinden zijn gesneuveld. Ik heb
altijd reuze geboft". Klopt zijn uitspraken
direct af aan de houten tafel vóór hem met
dezelfde kracht, waarmee hij eerder ferm
zijn koffie doorroerde.
Iedereen kan zich vergissen, maar met de
medische kennis van de schout-bij-nacht-
arts, die in de jaren twintig Heye Schaper
vernederde met de woorden „Dat wordt
toch nooit wat", moet het wel bijzonder
ongelukkig gesteld zijn geweest.
Schaper moest en zou naar de marine.
Enkele familieleden hadden banden met de
scheepsbouw bij zijn geboorteplaats Joure
in Friesland. Bovendien bevroedde hij dat
het onbelemmerde gezichtsveld van het
Friese polderland alleen nog door de we
reldzeeën zou kunnen worden overtroffen.
Tot tweemaal toe werd hij echter afge
keurd voor de marine omdat hij vanwege
zijn geringe lengte lichamelijk te zwak zou
zijn. „Ha", zegt hij nu, „oud-premier Piet
de Jong en ik zijn de twee grote vergissin
gen van de marine. Ze dachten altijd dat
hij nog wel zou groeien en van mij hadden
ze het nooit verwacht. Dat is trouwens een
uitdrukking van hem, hoor".
Als rechtgeaarde Fries nam het verlangen
naar zee bij Heye Schaper na de afkeurin
gen alleen nog maar toe en hij liet zich
inschrijven aan de Kweekschool voor de
Zeevaart. Daar deed hij zijn eerste ervarin
gen op met de golven: „Het was een tocht
met het hospitaalkerkschip De Hoop. Ik
wera zc zeeziek, dat ik vurig hoopte dat
het schip zou vergaan". Dat gebeurde niet
en Schaper veroverde de zeebenen, die
hem later zo voortreffelijk geholpen heb
ben de weelde van onderscheidingen en
benoemingen te dragen.
In 1929 werd hij tenslotte toch toegelaten
tot de Marine, maar een jaar eerder had
hij gebrand op eerherstel, de toenmalige
Zuiderzee per schaats overgestoken. Na de
opleiding tot reserve-officier behaalde hij
zijn eerste grote triomf; hij won de militai
re vijfkamp met de pluim de lichamelijk
best geoefende officier te zijn van land-
Schout-bij-nacht Schaper in 1949 bij aankomst
in Nederlands -Indië.
en zeemacht. Dit gaf hem zoveel voldoe
ning, dat hij er nu nog met een grimmige
glimlach op kan terugkijken. Hij diende
een jaar als luitenant-ter-zee derde klasse
bij de onderzeedienst, maar bezweek voor
de verlokkingen van de toen nog in de
kinderjaren staande vliegerij. Nu geeft hij
toe dat ook de piloot die destijds bij elke
verjaardag van diens moeder in Joure een
bosje bloemen neerwierp boven haar huis,
van invloed geweest kan zijn.
Als officier-vlieger vertrok Heye Schaper
in 1934 naar Nederlands-Indië, waar hij
zich gedurende bijna vijf jaar zou bezig
houden met de opbouw en verzorging van
militaire steunpunten voor de Marine
luchtvaartdienst in het tropische eilanden
rijk. „Financieel kon Nederland het zich
niej veroorloven om een paar sterk verde
digde bases op te zetten, zodat we kozen
voor decentralisatie. Dat had bovendien
het voordeel dat een eventuele vijand on
mogelijk alles tegelijk kon uitroeien. We
zwierven de hele archipel af. Vlogen over
witte gedeelten op de kaart. Mijn jaarge
noot Frits Wissel ontdekt op zo'n tocht de
„Wisselmeren". Ik ben in gebieden ge
weest, waar inboorlingen nog nooit ande
ren hadden gezien. Sommigen probeerden
met een natte vinger het wit van je huid
te vegen. Zoals wij in de oost hebben
rondgevlogen, dat is een eenmalige ge
schiedenis geweest. We gingen daar ook
met katapult-vliegtuigen de lucht in. Op
een keer brak er iets in de kabel, waarmee
we afgeschoten werden. Hij sloeg vlak
achter me tegen de mitrailleurring. Ik heb
er niets van gemerkt. De kisten waren toen
nog open. Ik kwam eens met builen op
mijn hoofd weer beneden, nadat ik door
konden wij aan meedoen zonder dat het
massa's geld kostte. Er is daarna veel te
doen geweest over het hoge aantal Duitse
ongelukken met de Starfighter. Maar men
dacht er nooit bij na, dat zij toen pas weer
begonnen, zij hadden al die tijd stilgestaan.
Wij waren direct na de oorlog weer met
de opbouw van een luchtmacht begonnen.
Destijds hadden wij een nog hoger onge
valspercentage".
De Indonesië-kwestie rond 1960 deed Heye
Schaper besluiten een eind te maken aan
zijn komeetachtige luchtmachtcarrière. Hij
was het er niet mee eens dat Nieuw Guinea
verdedigd moest worden en zeker niet met
de manier waarop dat gebeurde: „Voor een
uitzichtloze zaak werd gebruik gemaakt
van een luchtmacht, die juist goed werd
opgebouwd".
Hij zag een mogelijkheid om zonder veel
problemen over te stappen naar het Mili
taire Huis van de koningin en vertrok. Hij
bleef vele jaren lang adjudant-generaal
van Hare Majesteit en tevens chef van
haar Militaire Huis. „Het is eigenlijk een
functie voor iemand die gepensioneerd is.
Je moet zorgen voor het contact tussen de
militaire wereld en het staatshoofd, puur
representatief dus".
In zijn nieuwe functie ging Schaper met
het koninklijk paar mee op staatsbezoeken
over de hele wereld. Reed hij op Prinsjes
dag elk jaar ter rechterzijde van de Gou
den Koets, maakte hij deel uit van de stoet
bij het huwelijk van prinses Beatrix („Ach,
die paar rookbommetjes") en vervulde hij
diverse ceremoniële plichten.
Het rusteloze dat zijn hele loopbaan ken
merkt kreeg nog eenmaal gestalte toen hij
gedurende een jaar staatssecretaris van
defensie was in de kabinetten Cals en
Zijlstra, speciaal belast met luchtmachtza
ken. „Ik was geen lid van een politieke
partij, maar meer een technische staatsse
cretaris. Het was een bijzonder interessan
te periode. Ik heb de Nacht van Schmelzer
meegemaakt en weer met Piet de Jong
gewerkt, die ik nog kende uit mijn onder
zeedienst periode. Jammer is alleen dat het
toen niet gelukt is samen met de Belgen
een nieuw vliegtuig te kiezen. Toen ik
kwam had men de keuze al bepaald op
de Northrop F 5, maar de Belgen verkozen
uit politieke overwegingen de Franse Mira
ge".
Er kwam tenslotte een nieuw kabinet en
Schaper ging weer terug naar het Militaire
Huis, waar hij pas dit jaar februari af
scheid nam en waar hij iets bereikte, waar
op hij bij hoge uitzondering trots is. Schou
derklopjes, onderscheidingen, bevorderin
gen, hij incasseerde ze met een gelaten
nuchterheid. Maar op het feit dat hij zowel
per boot, per vliegtuig als te paard heeft
geëscorteerd wil hij wel met voldoening
terugkijken.
„Ik heb mijn hele leven een chronisch
gebrek aan verbeeldingskracht gehad.
Dat, in combinatie met mijn zelfvertrou
wen gaf mij altijd het idee dat mij niets
kon overkomen. Daarom verbaasde het
me nooit als ik iets tot een goed einde
had gebracht. Nee, ik geloof veel eerder
dat mijn leven zo gelopen is,
nooit ergens bijzonder goed of i
in ben geweest".
Toch blijft het een wonder dal
nog zit.
WOUT BAT
DEN HAAG - Zoals zovele luchl
toriteiten is ook generaal Schape
door de commissie Donner. Na 1
het rapport stelt hij vast dat h
clusies van de commissie ovei
gaankopen in het verleden k
schrijven.
„Door het systeem dat wij in 1
hanteren hebben zeer veel menf
ken met dergelijke aankopen. D<
ling voor de Starfighter is par
nadat vele tientallen personen hi
hadden gegeven. Wie van hen 1
vliegtuigfabrikanten moeten b<
Nee, het is een waterdicht systei
bij de marine als bij de luchtn
ik veel te maken gehad met i
maar ik ben nimmer met onoorl
stellen benaderd. Ik heb ook
merkt dat collega's zijn benaderi
„Er is nu zoveel te doen over de
van kamerleden aan fabriek
staatssecretaris Stemerdink zei
is surrogaat-informatie. Militai
listen uit de kamer denken t
oordelen over wat de luchtma
heeft. Dat kunnen ze niet, wai
op het gebied van het aansch
materiaal surrogaat-specialisten
zo'n tijd ingezeten, maar toen
jaar uit was, vond ik mezelf ge
meer."
„Bij alle praatjes over beïnvla
je dit stellen: de luchtmacht h
1950 vele nieuwe vliegtuigen
Maar niet één keer heeft een mi
advies van de militaire top i
neer gelegd."
„Ik ben nooit benaderd door de
aankopen. Ik heb ook nooit de
advies gevraagd. Ik had mijn
perts.
De prins was geen expert."
een hagelbui was gevlogen. We zijn vaak
berispt door de arts, als we weer eens
zonder zuurstof naar 6000 meter waren
gegaan. Maar hoe moest je anders hoogte-
proeven doen?
Heye Schaper was nauwelijks een half jaar
terug in Nederland, toen de oorlog uitbrak.
Hij begaf zich met vele anderen naar
Engeland, waar hij werd ingedeeld bij het
roemruchte 320-ste squadron. Toen er
plannen werden geopperd om mensen in
bezet Nederland af te zetten of af te halen,
luidde zijn antwoord, dat het mogelijk
moest zijn, omdat de Duitsers niet op een
nachtelijke landing met een watervliegtuig
bedacht zouden zijn. Aanvankelijk zou hij
iemand op de Westerschelde afzetten.
„Dat was eigenlijk een padvinderachtig
opgezet plan. We waren zo goed als klaar
om te vertrekken, toen een Engelse mari
neofficier kwam vertellen, dat daar al
mensen zaten. De ene inlichtingendienst
wist het alleen niet van de andere. Een
paar dagen later werd ik naar Londen
geroepen. Of ik iemand wilde oppikken uit
Holland. Ik mocht zelf zeggen waar. Men
koos mij daarvoor uit, omdat ik gewend
was alleen met lichten op de vleugel een
landing in het donker uit te voeren. De
Engelsen konden dat alleen met hulplich-
ten vanaf het water. Ik koos het Tjeuke
meer, want dat kende ik goed uit mijn
jeugd. Rond volle maan zou ik landen met
mijn eigen vliegtuig. Daar kon ik mee lezen
en schrijven. Het was prachtig weer, maar
toen ik in de buurt kwam, bleek er een
grondmist te hangen. Ik ben een paar keer
in de landing geweest, maar het was toch
te link. Terug in Engeland zei ik dat we
maar een poosje moesten wachten, want
ik had zoveel herrie gemaakt, dat moesten
de Duitsers gehoord hebben. Volgens de
Engelsen was er niets loos, dus daar ging
ik weer, maar overtuigd was ik niet. Boven
het meer was het dit keer helder en we
zagen het bootje al klaar liggen. Er was
een letter afgesproken, die de inzittenden
met een lamp zouden seinen. Volgens mij
seinden ze niet de goede letter, maar vol
gens mijn twee bemanningsleden wel. Ik
ben geland, maar het zag er niet betrouw
baar uit. Daarom zorgde ik ervoor dat de
maan achter het bootje stond, toen ik er
heen taxiede. Het zag er zo onheilspellend
uit, dat ik de telegrafist opdracht gaf de
vinger aan de trekker van de boordmitrail-
leur te houden. Op een meter of dertig
riepen we het wachtwoord, maar het ant
woord kwam in de vorm van kogels. Mijn
telegrafist vuurde terug en schoot aÜe
inzittenden van het bootje dood. Ik ben als
een razende weer gestart en we zijn, onder
een stortvloed van mitrailleurvuur vanaf
de oever, opgestegen. We hadden aardig
wat voltreffers. Ook de tanks waren ge
raakt. Er zat nog een vinger benzine in
toen we in Engeland kwamen. Er schijnt
ook nog een kogel dwars door de cockpit
te zijn gevlogen, want ik had een striem
langs mijn voorhoofd".
Voor zijn missie kreeg Heye Schaper het
Ridderkruis 4e klasse MWO, dat nu deel
uitmaakt van een indrukwekkende serie
onderscheidingen. Zo is hij commandeur
in de orde van de Nederlandse Leeuw,
grootofficier in de orde van Oranje Nassau
en Commander Legion of Merit. Hij kreeg
echter weinig tijd om op de lauweren van
het ridderkruis te rusten, want er moesten
luchtaanvallen worden uitgevoerd op Duit
se konvooien. Tientallen keren ging Scha
per de lucht in om voor de Noorse-, Deense
of Nederlandse kust Duitse schepen aan
te vallen. Dat een verliespercentage van
vijftig procent hierbij niets bijzonders was,
blijkt uit een dagaanval van vier vliegtui
gen op een konvooi. Schaper was de enige
die veilig in Engeland terugkeerde.
Hij bleef succesvol, totdat statistisch gezien
het onvermijdelijke gebeurde, maar dat
door Schaper voor vrijwel onmogelijk was
gehouden. Met zijn vijven waren ze erop
uitgetrokken om Duitse vrachtschepen de
doorvaart onmogelijk te maken. De forma
tie was uiteen gevallen en een van de
vliegtuigen vloog tegen een geladen ballon
aan op een van de schepen. Met een
Jarenlang reed generaal Schaper ter rechterzijde van de Gouden Koets.
enorme knal spatte het toestel uiteen en
vrijwel het volgende ogenblik werd Scha
per getroffen door brandkogels. Hij maak
te voor de kust van Ameland een nood
landing, die hem bijna noodlottig was ge
worden. Zittend in de cockpit kreeg hij de
banden niet los, die hem tijdens de vlucht
stevig achter de stuurknuppel hielden.
Juist op het moment dat hij na een laatste
wanhopige ruk aan de defecte handel van
de banden in het ijskoude water dook,
zakte zijn kist snel naar de donkere diepte
Met zijn bemanning trachtte hij nog zwem
mend Ameland te bereiken, maar ze wer
den opgepikt door een Duitse begeleidings
boot. De vier gevangenen werden overge
bracht naar het vliegersgevangenkamp
Stalag Luft Drei in Silezië. Met zijn 36 jaar
bleek Schaper daar een van de oudsten,
omdat het risico dat jongens van 20 op hun
eerste vluchten liepen om afgeschoten te
worden, hier volledig werd bewaarheid.
Hij „klom" al snel op tot barakkencom-
mandant en had een werkzaam aandeel in
de aanleg van een ontsnappingstunnel, die
later in de film „The Great Escape" zou
herleven. „Ik ben toen niet via de tunnel
ontvlucht, omdat ik uitlootte. Achteraf was
dat niet eens zo erg, want van alle ontsnap
ten haalden er maar vijf Engeland". Inmid
dels was zijn vrouw ex-weduwe, want tot
dat hij haar na een paar maanden een
brief via het Rode Kruis kon sturen, had
men hem doodgewaand. Nadat hij (tien
weken na zijn huwelijk) was neergeschoten
hadden de drie teruggekeerde vliegers
onafhankelijk van elkaar verklaard dat
zijn vliegtuig tegen een ballon was gevlo
gen en ontploft. „Dat was niet eens zo'n
gekke gedachte, want ik had op die plaats
moeten vliegen. Maar de formatie lag toen
al door elkaar. Mijn vrouw kreeg prachtige
brieven van de marine-autoriteiten, waarin
stond dat ik toch zo'n geweldige kerel was
geweest. Jammer, dat ik al die brieven
kwijt ben, jammer".
Na de oorlog vertrok hij opnieuw naar
Nederlands Indië, nu als commandant van
de Marine Luchtvaartdienst. Het duurde
echter maar een jaar, want vanuit Den
Haag kreeg hij de opdracht in Nederland
een dergelijke dienst opnieuw op te zetten.
Schaper: „Ik heb bij die benoeming enorm
veel geluk gehad. Vele zeer capabele men
sen waren in de oorlog gesneuveld. Ik
kreeg doordat ik nooit een stafopleiding
had gehad, een opdracht die eigenlijk bo
ven m'n pet ging".
Ondanks deze handicap kreeg zijn pet
langzamerhand toch een steeds fraaiere
uitvoering. Zo werd hij in 1949 bevorderd
tot schout-bij-nacht. Dat bleef hij tot 1954.
„De luchtmacht zocht toen een man in de
top. En doordat men maar over weinig
officieren beschikte met oorlogservaring
werd ik uitverkoren", zegt hij nu beschei
den over de functie van chef luchtmacht
staf, die hij vele jaren bekleedde en waarin
hij het tot luitenant-generaal bracht.
Toen hij begon was de Hunter net gekocht
en tot 1961 heeft Heye Schaper zich wat-
vliegtuigaankopen betreft voornamelijk
kunnen beperken tot de Lockheed F 104
(Starfighter) die geroepen was om de geza
menlijke functies van de Hawker Hunter
Sabre, Thunderflash en Thundersteak over
te nemen. „We, en dan bedoel ik de Bene-
lux-landen, hadden het voordeel dat de
Duitsers al eerder de Starfighter hadden
gekozen. Het was ook onze eerste keuze,
boven de Mirage III bijvoorbeeld. De Duit
sers lieten er veel aan veranderen; daar
Amusant-vermanend woord van Heye Schaper
tot een collega-generaal tijdens het koninklijk
bezoek aan Roemenië.
