A
Stripverhaal
bloeide al
in onze
Gouden Eeuw
Bekende en onbekende schrijvers
leven op in verzamelde werken
CENTSPRENTEN IN
RIJKSPRENTENKABINET
Literatuur
Actueel
LANG LEEYE ORANJE.
Onze tijd is er een van
beelden, meer dan van
woorden. We kijken liever
televisie dan dat we boe
ken lezen en als er boeken
ter hand worden genomen
zijn het dikwijls de illus
traties die meer boeien dan
de tekst Dat geldt voor
grote lezers, getuige de
enorme stroom van platen
boeken die van de persen
komen. Het geldt zeker
voor de jeugd die stripver
halen even gretig verslindt
als patat-mèt Sommige
ernstige lieden maken zich
zorg om deze .culturele
verschraling', anderen -
niet minder ernstige er
kennen dat één plaat dui
zend woorden vertellen
kan, dat beeld-informatie
derhalve directer en com
pleter kan zijn dan gedruk
te tekst De verontrusten
kunnen overigens troost
putten uit het feit dat
strips allerminst een eigen
tijds verschijnsel zijn. Ze
waren er al in onze eigen
Gouden Eeuw. Toen merk
waardigerwijze exclusief
in ons land en nergens an
ders.
Men kan dit zien op de
tentoonstelling „Centspren
ten' die t/m 3 oktober
wordt gehouden in het
Prentenkabinet van het
Rijksmuseum te Amster
dam. Centsprenten, omdat
ze destijds ongeveer één
cent kostten, t.w. één oor
tje. Dat oortje, waarvan
men zoals bekend zijn laat
ste versnoepen kan, was
weer twee duiten en oude-
Lang Leeve Oranje
2de helft 18de eeuw.
W. C. H. Friso, Amsterdam
ren onder ons weten dat er
vóór de oorlog 2,5 cents
stukken in omloop waren
die .vierduitenstukken'
werden genoemd. Enig re
kenwerk leert dat het oor
tje dus precies 1 1/4 cent
waard was.
De prenten waren goed
koop dus en ze waren
enorm populair. Ze waren
te koop op kermissen en
jaarmarkten en werden ge
geven aan brave kinderen
die hun lessen goed leer
den. Die borgen ze, zoals*
Decs Beeften wreed, Doen niemand leed
®tn «Csiifiooin ;cer brrrt» ban onrD/
IjJp fleen .EDcnfcl) noclj en (paart.
T •"ort vrr (Jour/ in 't iDout/
.TO -ar -t niet beeï op bcmoutor
Te Zvullt, ter Boekdrukkerij vin CLEMENT, de VR1 en van STEGEREN.
Dees Beesten wreed, Doen niemand leed. Amsterdam eind 18de eeuw (nage
drukt voor de tentoonstelling).
we om. op een schilderij
van Jan Steen kunnen zien,
op in hun „schoolbord",
een houten kistje met
schuifdeksel die de voorlo
per is van de „pukkel"
waarmee onze jeugd naar
school tijgt Die borden
hadden een vaste maat en
de prenten moesten dus on
veranderlijk 41 x 33 centi
meter meten opdat ze in
vieren gevouwen precies in
dat schoolbord zouden pas
sen.
Wat er werd afgebeeld? Ei
genlijk van alles. Het meest
geliefd waren bladen met
24 kleine houtsneden. Soms
waren ze duidelijk als .leer
zaam' bedoeld vooral in het
begin. Alfabetten waren
erg in trek, afbeeldingen
van vogels en andere die
ren, bijbelse voorstellingen,
kinderspelen, maar ook re
gelrechte stripverhalen die
een boertige historie uit
beeldden, terwijl een serie
„Nieuw Vermaakclyk Luy-
lekkerland", aanvankelijk
opgezet als een moralise
rend aantonen dat in het
leven de gebraden duiven
je echt niet in de mond
komen vliegen, snel ver-
groofde met zeer plastische
afbeeldingen en bijschrif
ten als „De Ezels kakken
zoete Vygen Kees zoekze
in zijn Muts te krygen".
Naast die kleine strip-af
beeldingen waren er ook
houtsneden van groter for
maat met afbeeldingen van
dieren (Deeze Hond byt nie
mand), vórsten (Dees Ko
ning kloekmoedig en
gantsch onversaagt, Als
een Held voor 't Land zyn
Leven waagt). Er waren
ook plaatjes van soldaten
die bedoeld waren om uit
te knippen, op te plakken
zodat ze, verstevigd met
een blokje hout, rechtop
konden staan.
Die kinderprenten zijn na
tuurlijk niet uit de lucht
komen vallen, al blijft het
merkwaardig dat ze ner
gens anders in Europa lij
ken te zijn voorgekomen.
Dat was wèl het geval met
wat we voorlopers van de
centsprenten kunnen noe
men. Rond 1500 kwam de
houtsnede in gebruik en be
halve .kunst-grafiek' kwam
ook al spoedig de .volks
prent' in zwang, die mocht
Os en kameel, in Amsterdam, nagedrukt van uit
Zwitserland afkomstige blokken voor C. Gessners
Historia Animalium.
ten niet veel geld kosten.
Ze werden dus op het goed
koopste papier gedrukt van
slordig gesneden houtblok
ken. Aanvankelijk waren
het devote voorstellingen
die als wandprent boven de
schouw werden gehangen
of bijvoorbeeld in het dek
sel van een geldkistje wer
den geplakt zodat dit bezit
een .hemelse beschermer'
kreeg. Na de reformatie
kwamen er ook profane
voorstellingen, waarbij
vooral series van bijvoor
beeld de zintuigen, de deug
den enz. geliefd waren, ter
wijl ook vorstenportretten
goed in de markt lagen.
Erg geliefd was de ,Trap
des ouderdoms' die honder
den jaren lang in zwang
bleef. Men kon er de mens
volgen van de wieg tot het
graf, telkens tien jaar ou
der opstijgend tot zijn vijf
tigste en daarna afdalend
tot honderd (op één exem
plaar zelfs honderdtien!)
jaar.
Soms is het moeilijk de
grens te trekken tussen
volks- en kinderprent, al
kan men stellen dat die
laatste eerst goed in zwang
kwam halverwege de 17de
eeuw en bloeide tot het
eind van de 18de toen goed
kope (en fraaiere) import
uit Duitsland een vrij
abrupt einde betekende.
Zowel van kinder als volks
prent laat de tentoonstel
ling een ruime keuze zien.
Ook uit later tijd toen men
bleef doorgaan met druk
ken van vrijwel afgesleten
blokken die van uitgever
naar uitgever verhuisden.
Over die uitgevers vertelt
mr. C. F. van Veen in de
catalogus tal van wetens
waardigs. Hij is medein
richter van de tentoonstel
ling en een van de weinige
bezitters van een collectie
van dergelijke prenten van
De Koning van Pruyssen, Te Paard, Amsterdam
eind 18de eeuw.
enige omvang. Want hoewel
de oplagen m de honderd
duizenden gelopen moeten
hebben zijn de centspren
ten nu uitermate zeldzaam
geworden. De meeste op de
tentoonstelling aanwezige
bladen kunnen .unica' ge
noemd worden en dat de
tentoonstelling, de eerste in
zijn soort, gehouden kan
worden dankt het Rijk
sprentenkabinet aan zijn
grote ,maecenas Francois
Gerard' Waller, die al in
1923 alles wat hij op dit
gebied bijeen had gebracht
meer dan 7600 prenten
aan het kabinet schonk.
Later zouden er meer
schenkingen van hem ko
men en na zijn dood een
enorm legaat aan bladen en
een fonds waaruit nog elk
jaar aankopen worden ge
daan.
In deze tijd waarin strip
schappen bloeien en strip
boeken van enkele tiental
len jaren geleden goud
waard lijken te zijn, moet
de belangstelling voor een
dergelijke tentoonstelling
groot zijn. Het Rijkspren
tenkabinet rekent daarbij
speciaal op de jeugd van
tussen de vier en twaalf
jaar, de leeftijdsgroep
waarvoor de centsprenten
bestemd waren. Voor hen
ligt de catalogus, een schit
terend geïllustreerd boek,
met een ketting aan de ban
ken bevestigd, zodat zij ze
kunnen inzien zonder de
toch wel schappelijke prijs
van 15,- te hoeven beta
len. Voor hen staan er op
de tentoonstelling ook en
kele echte schoolbanken.
Ze kunnen er met beschik
bare kleurpotloden twee
nagedrukte prenten te lijf
die raison van éen kwart
je te koop zijn. Meer als het
oortje van destijds, maar
het leven is nu eenmaal
duurder geworden.
Vg.
Uiteten iipt Dii -èprtfen fnmö gu Irrrcr./
Slbcrfiate J>prtlcii ira rib Dcgrrrnu
Kinderen uyt dit Speelen kund gy leeren Amsterdam midden 17de eeuw (nagedrukt voor de
tentoonstelling).
In de sector „verzamelde werken" van het literai
re bedrijf heerst de laatste tijd een ongekende
drukte. Diverse uitgeverijen zijn bezig om de
werken van een aantal schrijvers compleet op de
markt te brengen. Een verheugende ontwikkeling,
waarvan niet alleen de wetenschap profijt heeft,
maar waar ook de verstokte liefhebbers van de
betreffende schrijvers veel plezier van hebben.
Zij krijgen zo de gelegenheid om hun al of niet
complete verzameling van boeken in alle soorten,
maten en uitvoeringen te vervangen door een
overzichtelijke uniforme uitgave. Zo'n uitgave
heeft dan bovendien nog meestal het voordeel,
dat door uitgebreide studies de tekst tot op de
laatste letter overeenkomt met het manuscript.
En dat is iets, wat lang niet van elke losse
herdruk kan worden gezegd.
Een bezwaar is vaak de prijs van de complete
edities. Maar daarbij is het goed te bedenken, dat
de kosten en de risico's bij dergelijke projecten
bijzonder groot zijn door de meestal betrekkelijk
kleine oplagen en het uitgebreide speurwerk, dat
aan de uitgave vooraf ging. En hoe hoog de prijs
soms ook is, de werkelijke kosten betaalt men
maar zelden, omdat het ministerie van C.PLM. in
veel gevallen subsidies verleent.
Geerten Gossaert
Net afgerond is de uitgave in zes delen van de
verzamelde werken van C. Gerretson, de professor
in de geschiedenis, die onder het pseudoniem
Geerten Gossaert de gedichtenbundel „Experimen
ten" schreef. Het literaire werk is ondergebracht
in het eerste deel, dat behalve de gedichten met
hun „bezielde retoriek" o.m. ook het essay „Swin
burne" bevat, dat een pleidooi is voor het gebruik
van traditionele versvormen en archaïsmen. In de
overige vijf delen is de strijdbare, calvinistische
en nationalistische historicus Geirctson aan het
woord. De laatste twee banden bestaan voor het
grootste gedeelte uit zijn artikelen in De Telegraaf
en zijn redevoeringen in het parlement (hij was
van 1952-1956 voor de C.H.U. lid van de Eerste
Kamer).
Uitgave: Bosch en Keuning, Baara. Prijs per deel:
plm. 40.
F. C. Terborgh
Twee delen zijn er tot nog toe verschenen van het
Verzameld Werk van F. C. Terborgh. Een nauwe
lijks bekende schrijver, wiens werk echter een
diepe indruk achterlaat bij iedereen die ooit een
boek van hem heeft gelezen. De onbekendheid
komt ongetwijfeld voor een deel doordat hij zijn
boeken niet voor „het grote publiek" heeft ge
schreven. Maar al mikte hij niet op een grote
verspreiding van zijn verhalen en gedichten, het
publiek dat hem kent (zelf schatte hij het ooit op
ongeveer zeshonderd) is nog steeds veel te klein.
Een andere oorzaak is ongetwijfeld, dat F. C.
Terborgh (pseudoniem voor de in 1902 in Den
Helder geboren dr. Reijnier Flaes) sinds 1929 door
zijn werkzaamheden in de diplomatieke dienst niet
meer in Nederland woont
Uit die tijd stammen zijn eerste literaire produc
ten, die onder meer werden gepubliceerd in het
roemruchte tijdschrift Forum, waarvan de kop
stukken Du Perron en Ter Braak nooit openlijk
bewondering hebben getoond voor het werk van
deze vriend van Slauerhoff. Dit in tegenstelling
tot Jan Greshoff, wiens fijnzinnige smaak mis
schien wel de beste aanbeveling is om deze verha
len te gaan lezen.
Kenmerkend voor de manier, waarop het Ter
borgh altijd heeft tegengezeten om een groter
lezerspubliek te verwerven, is de uitgave van zijn
eerste twee boeken „De condottiere" en „Le petit
chóteau" in 1940: in een oplage van honderd
exemplaren verschenen ze bij niemand anders dan
de Paters Lazaristen in Peking.
De titels van beide boeken geven al aan, dat men
weinig „Hollands" in het oeuvre van Terborgh zal
tegenkomen. De verhalen spelen zich in het buiten
land af, in decors die zeer breed uitgemeten
worden geschilderd. Tegen deze achtergronden
zijn de figuren voortdurend onderweg, waarbij de
gebeurtenissen van ondergeschikt belang zijn. De
reizen symboliseren Terborghs thema: de mens,
die in zijn leven een zwerftocht maakt met de dood
als onvermijdelijk einddoel.
Uitgave: De Bezige Bij, Amsterdam. Prijs per
deel: 29,50.
Uaurice Gilliams
Evenmin erg bekend is de Belgische dichter ro
mancier Maurice Gilliams, van wiens verzameld
werk „Vita B re vis" een herziene en uitgebreide
herdruk in vier delen aan het verschijnen is. De
heruitgave vindt plaats naar aanleiding van de
75ste verjaardag van Gilliams, juli vorig jaar. Het
werk, dat aristocratisch-individualistisch wordt ge
noemd, geeft zich door zijn stugge, gesloten karak
ter niet gemakkelijk, maar wie er in door weet
te dringen, komt in een dichterlijke wereld van
scherpzinnige analyses terecht, die wordt ver
woord in een zeer fraaie taal. Maurice Gilliams
heeft zelf de leiding van de heruitgave, waarbij
hij (zoon van een drukker) ook voor de typografie
tekent.
Uitgave: Orion en Scheltens en Giltay, Den Haag.
Prijs per deel: 38,50.
Arthur van Schendel
Een bijzonder groot project, dat dit jaar van start
is gegaan, is de uitgave van de verzamelde werken
van Arthur van Schendel in acht delen dundruk
van gemiddeld 750 pagina's per boek. In het
laatste deel zullen nog niet eerder uitgegeven
geschriften en brieven worden opgenomen, terwijl
bij de totale uitgave ook een bundeltje beschou
wingen over Van Schendel is inbegrepen.
In tegenstelling tot de twee laatst genoemde schrij
vers geniet "het werk van Arthur van Schendel nog
steeds een grote bekendheid, niet in het minst
omdat zijn naam vaste prik is op elke literatuur
lijst. Dat is eigenlijk tevens zijn ongeluk, want een
schrijver die in de lijstebrij terecht komt loopt in
het huidige literatuuronderwijs dik de kans dat
zijn werk als verplicht nummer wordt uit-gelezen,
maar niet gelezen. En dat met alle trauma's van
dien, waardoor er hele generaties rondlopen met
het waanidee dat Van Schendel een ouderwetse
romanticus was uit lang vervlogen tijden.
De uitgave van het verzameld werk is een mooie
aanleiding voor een hernieuwde kennismaking met
deze auteur uit de eerste helft van deze eeuw.
Zeker omdat in deze editie de spelling is gemoder
niseerd, zal dat een zeer aangename ontmoeting
worden, waarbij het werk nog springlevend zal
blijken en van een ongewoon sterke kracht Zo
straalt de wazige, dromerige sfeer van de eerste
periode met o.m. „Een zwerver verliefd" en „Een
zwerver verdwaald", die in het eerste en nog enig
uitgekomen deel aan bod komt een warmte uit
die vein alle tijden is.
Dat is dan nog maar het begin van de schrijver.
Arthur van Schendel.
die zoals Jan van Nijlen het uitdrukte, vervolgens
verhuisde „uit een land van liefde en droom naar
een wereld van hartstocht, kwelling en verbijste
ring" en tenslotte een zekere harmonie bereikte
door met dè wijsheid van een gelouterd mens
terug te keren tot het „land van liefde en droom",
zoals bijvoorbeeld in „De wereld een dansfeest"
tot uitdrukking komt Een ontwikkeling, die klas
sieke werken heeft opgeleverd, waarbij „klassiek"
het tegengestelde van „onleesbaar" is.
Uitgave: Meulenhoff, Amsterdam. Prijs per set bij
voorintekening: 360.
JAN NIES
