Frankfurt: dreigende neurose
Heropbouw
zonder
plan
presenteert
de rekening
Grootstad
menselijke
maat
te boven
ENSDAG 14 JULI 1976
LEIDSE COURANT
PAGINA 9
t nijpendste probleem waarmee de
isterse samenleving in de komende
ntallen jaren in steeds sterkere mate
confronteerd zal worden is het pro
em van de grote steden. Het dreigende
nkroet van New York is niet zo maar
miskleun van een stadsbestuur, het
veel meer typerend voor de omvang
n de gigantische problemen waarvoor
dsbestuurders zich ook elders in de
reld geplaatst zien. Ook in Westduitse
den als: Bonn, Keulen, Wuppertal,
rlijn, Hamburg, Lübeck, Frankfurt en
inchen blijkt dat de problematiek van
grote stad eigenlijk de menselijke
iat te boven gaat en dat de manier
larop desondanks hier en daar ge-
cht wordt deze problematiek de baas
worden in feite niet meer humaan is.
De oude wachttoren van Frankfurt,
Jffm JttjOK
'r jg.y ff w
1 MMIBIM.1!
Oud en nieuw in Frankfurt naast elkaar: de gerestaureerde oude binnenstad ingeklemd tussen staal en beton.
Vanuit de torenhoge gebouwen heeft men een fraai
uitzicht over de rivier de Main.
De deels gerestaureerde Opera.
kerde. De stad wilde een trambaan door dit Westend
verbreden en had daarvoor de voortuinen van een
groot aantal percelen nodig. Het was normaal, dat
de stad daarvoor 40 mark per vierkante meter
betaalde. Dat was de helft van de normale waarde.
In Frankfurt was het gebruikelijk, dat de betrokke
nen uit een oogpunt van burgerzin de helft van de
prijs voor dit soort doeleinden lieten vallen. Maar
de eigenaar van een perceel op de hoek van de
Mainzer Landstrasse wilde 65 mark hebben en
vroeg daarover een uitspraak van de rechter. Deze
gaf hem gelijk. Als de stad toen zo verstandig was
geweest om daarmee genoegen te nemen, zou haar
veel onheil bespaard zijn. Maar de stad moest zo
nodig in hoger beroep. Het proces sleepte bijna tien
jaar en het gevolg was verbazingwekkend. De stad
kreeg niet alleen ongelijk, maar werd verplicht in
totaal 44.000 mark te betalen en dat was 30.000 mark
meer dan in eerste instantie gevraagd was. Dat
kwam neer op 173,50 mark per vierkante meter.
Maar de motivering van de rechter was nog erger.
Het principe van een vaste prijs van 40 mark per
vierkante meter was verlaten. De rechter vond een.
nieuw principe. De waarde van de grond van een
voortuin moest worden afgemeten naar de waarde
van het daaraan gelegen pand, hetgeen tot gevolg
had dat Frankfurt bedragen tot 1250 mark moest
neertellen voor elke vierkante meter die de stad
nadien nog nodig had en dat waren er heel wat.
Betonpaleizen
Architect Schaftig is bang dat de goede voornemens
die het gemeentebestuur van Frankfurt thans heeft
te laat komen. Het internationale geldverkeer heeft
de stad veroverd en er zijn moderne glas-, staal-,
betonpaleizen gebouwd. De oude stad van de ban
kiers bij uitstek, de Rothschilds, is het financiële
centrum van de Bondsrepubliek geworden en daar
mee voor een belangrijk deel ook van West-Europa.
Niet minder dan 53 internationale bankconcerns uit
alle werelddelen hebben er hun Westduits, dan wel
Westeuropees hoofdkantoor. Frankfurt, dat op de
kruising van de zuid-noord en oost-westassen van
de Bondsrepubliek ligt, heeft zich daarmee gerevan
cheerd op Bonn dat met de toevallige meerderheid
van één stem tot Bündeshauptstadt was uitgeroe
pen. Frankfurt moest en zou het dynamische hart
van het nieuwe Duitsland worden. Welnu, er komen
en gaan thans 1350 treinen per dag, er komen per
jaar 11.000 schepen met 8 miljoen ton lading en in
1985 is via de Donau een directe scheepvaartverbin
ding met de Zwarte Zee mogelijk, via het vliegveld
Frankfurt-Main vertrekken elke week 4800 vliegtui
gen naar 157 steden in 90 landen en ze vervoeren
13 miljoen passagiers en 500.000 ton vracht. In
Frankfurt zijn 40 reismaatschappijen gevestigd, het
Westduitse hoofdkantoor voor het toerisme is er
thuis, evenals de hoofddirectie van de Bundesbahn,
en de kantoren van 100 internationale luchtvaart
maatschappijen: „The capital of transport for Ger
many", zoals ze daar zonder enige overdrijving
zeggen.
Gekkenhuis
Datzelfde Frankfurt telt „maar" 637.000 inwoners.
Maar het biedt 540.000 arbeidsplaatsen. Er moeten
iedere dag 220.000 forensenpendelaars de stad in
en uit en daarvan komen en gaan er 110.000 per
auto naar een gebiedje dat vol staat met wolken
krabbers en dat maar 2500 x 3000 meter groot is en
geen parkeerplaatsen heeft.
Daarom is Frankfurt tijdens de spitsuren een groot
en buiten die spitsuren een klein gekkenhuis. De
problematiek van Frankfurt is de menselijke maat
ontstegen. Zij is niet humaan meer. Frankfurt heeft
zijn burgers uit de binnenstad verdreven. Frankfurt
bij avond of nacht is een spookstad. Tussen 1957
en 1967, in tien jaar tijd, verlieten 30.000 mensen
de binnenstad waar zij of hun families geboren en
getogen waren. Van velen onder hen werd door de
speculanten het dak boven het hoofd afgebroken.
Een desastreuze ontwikkeling, want er was geen
structuurplan, er was geen bebouwingsplan. In
Frankfurt kon alles en toen men daar wakker werd
en ontdekte wat het Wirtschaftswunder had aange
richt was het 1965 en (bijna) te laat. Sindsdien is
Frankfurt geleidelijk aan de teugels wat strakker
gaan aanhalen. Het gevolg is niet alleen dat er
onheilzame strafprocessen worden aangespannen.
Het gevolg is ook, dat vele burgers toch weer een
beetje vertrouwen krijgen in het bestuur. Dat is
onder andere te merken in een langzaam op gang
komend herstel van Westend, waar vele verwaar
loosde huizen weer een verfje krijgen. Is het een
druppel op een gloeiende plaat?
Rudy Schaftig vreest van wel. Het verkeerspro
bleem is angstaanjagend. In 1985 moet er een
compleet metro- en tramwegstelsel zijn. Kosten 5
miljard. Dat is buiten de menselijke schaal. En dat
te meer wanneer uit deugdelijke Amerikaanse rap
porten blijkt, dat zo'n stelsel slechts voor 2-6 procent
ontlastend werkt op de verkeerscongestie. Pas in
1968 is er een begin gemaakt met een planologische
samenwerking tussen stad en omgeving. „Te laat"
zegt Schaftig. Men had van Frankfurt met het
gehele ommeland eigenlijk ook bestuurlijk één ge
meente willen maken. Maar de andere gemeenten
deden niet mee. In de Bondsrepubliek wordt aan
de gemeentelijke autonomie nog grote waarde toe
gekend en dat lijkt een goede zaak. Maar het is
evident, dat de gemeenten apart de enorme proble
men "die verband houden met de urbanisatie en
suburbanisatie niet meer te lijf kunnen. Ook in ons
land mopperen velen op de verstedelijkingsnota van
Gruijters, die een zwaar accent legt op het behoud
van de stedelijke functies via een planmatige sa
menwerking tussen stad en ommeland. Het gaat
daarbij om het behoud van een menselijke schaal
in een samenleving die zich beperkingen moet op
leggen. In Frankfurt vergat men die menselijke
schaal. Men aanbad de mammon en bouwde voor
hem vele paleizen. Frankfurt is driftig, gejaagd, snel
en nerveus. Een mens gaat dan naar de dokter.
Maar een stad
Bom op opera
Tijdens de oorlog viel een bom midden in het
klassieke monumentale operagebouw van Frank
furt. De stad bouwde op een andere plaats een
nieuwe opera en wilde het oude gebouw helemaal
slopen. Er kwamen enorm veel protesten, want de
oude opera was voor alle Frankfurters een dierbaar
bezit en herinnerde aan vroegere glorie. De burgerij
bracht 12 miljoen bij èlkaar. Genoeg voor een
gedeeltelijke restauratie en het voorkomen van ver
der verval. Voor de totale restauratie (als concert
zaal en congrescentrum met 2200 zitplaatsen) is 76
miljoen nodig. Het itadsbestuur blijft zich echter
afzijdig houden en voert daarmee een koude oorlog
tegen het particulier initiatief dat Der Alte Oper
tot elke prijs in stand wil houden.
JAN VAN DEN DUNGEN
nneer men door de befaamde gigantische woon-
ken van het Merkische Viertel in Berlijn rijdt,
l mag men enige bewondering hebben voor een
"(tal architectonische prestigeprojecten maar ook
irnis met de tienduizenden mensen die gedoemd
i hier te leven en te lijden. In alle Westduitse
Jen wordt een voortdurende strijd gevoerd naar
i nieuw evenwicht tussen de functie van de oude
tiensteden en de verstedelijking daarbuiten,
ht de binnensteden lopen leeg en dreigen te
rpauperen. De verkeers- en vervoersstelsels die
(relatie tussen de nieuwbouw buiten de stad en
centra moeten onderhouden, worden onbetaal-
tr. Ongeremde speculatiedrift vervult vele stads-
tuurders met de grootste zorg. De Bondsrepu-
ik herbouwde zijn steden letterlijk op de funda-
nten van wat de oorlog overliet Men bouwde
een onvoorstelbaar tempo, gedreven door een
[eremde economie en eigenlijk zonder behoorlijk
n. In de Bondsrepubliek leek alles mogelijk,
ar thans wordt de rekening gepresenteerd en dat
vult tal van mensen die zich hun verantwoording
rust zijn daar met grote zorgen,
gemeentebestuur van Frankfurt houdt de adem
Tegen de stad loopt een proces met als eis een
adeloosstelling van 133 miljoen mark. Het object
ir het om gaat is een kale ommuurde plek in
>tend, nauwelijks groter dan een voetbalveld. Het
g niet bebouwd worden en daarom zijn de
tnciers gaan procederen, want ze beweren dat
yel toezeggingen voor bouwplannen gedaan wa
ar sinds kort houdt het gemeentebestuur van
hkfurt het been stijf. Er hangen daarom nog
alf van dit soort processen in de lucht. Ze gaan
erbiddelijk door, als het hoogste gerechtshof
stig ten opzichte van de 133 miljoen, eisende
culanten beslist.
nkfurt lijkt een wereldstad. Het silhouet herin-
aan Manhattan. De ene wolkenkrabber naast
bijna op de andere. 130 meter hoog, 140 meter
g, 150 meter hoog. Er is gebouwd tegen de
|pen op.
ir in datzelfde Frankfurt staan 800.000 vierkante
er kantoorruimte leeg en in datzelfde Frankfurt
daarom al een half jaar het werk stil aan de
aelste kantoorflat die vanuit zijn gigantische
let met lege ogen neerziet op de drift van deze
I.
extent
wie door de tunnel onder het stationsplein naar
Taunusstrasse wandelt en via een van de vele
iraatjes naar de oude Kayserstrasse wil. moet
i 737 midden op de dag goed oppassen, dat hij niet
r een even potige als louche portier een sextent
•dt binnengesleurd. Een groot stuk van deze oude
"ïenstad is er van vergeven. Het barst er van
cure hotelletjes en het barst er van sociaal
,kke groepen die de rest van dit oude stadshart
an beslag genomen hebben. Men praat daar in
nkturt niet zo graag over. Ze laten liever de Zeil
i, de mooiste, de grootste, de duurste en de meest
ke winkelstraat van de Bondsrepubliek, zegt
l Maar architect en gemeenteraadslid Rudy
af tig is daar niet zo van onder de indruk. Hij
t me door het tegen die oude binnenstad aanleu-
de Westend. Daar woonden vroeger de rijken
Frankfurt, m villa's als paleizen. Westend is niet
groot, slechts 4 vierkante kilometer. De Roth-
dag üds hadden er vroeger een weelderig buitenhuis.
hadden ook vlak daarbij, tussen de Bockenhei-
r Landstrasse, Unterlindau, Stauffenstrasse en
iterweg een terrein van 58 ha. Dat werd in 1938
r 620.000 mark „afgestaan" aan de nazi-gemeen-
lad van de stad. Dezelfde stad maar een ander
teentebestuur wilde er in 1950 nog eens 800.000
fk bij doen en de Rothschilds onderhandelden
al over de verkoop van een gedeelte van dit
iplex met de grote Zurich verzekeringsmaat-
&ppij, tot er nieuwe Rothschilds van de over de
wereld bekende bankiersfamilie op de proppen
imen. Ze namen met de gevolgde procedure geen
oegen en na lang overleg gaf de stad een derde
1 van het gebied aan de familie terug, de rest
d de stad die het bestemde als openbaar park.
ir met het teruggekregen perceel deden de Roth-
Üds goede zaken: ze verkochten het voor 18
ioen mark aan de Zürich. Dat was het begin
i een koortsachtige speculatiedrift, die eigenlijk
hele binnenstad van Frankfurt in zijn greep
eg en onbewoonbaar maakte
4 oor tuinen
nog een ander feit, dat die speculatie aanwak-
