Torcello
HOE EN
WANNEER?
STIL STIEFKIND AAN
BOEZEM VAN VENETIË
LEKKERNIJ UIT
DE LAGUNE
De foto is wat onderbelicht
door de zwakke avondzon: een
zwart-wit lint van kinderen op
communicantjes-dag, hoog op
geschoten groen temidden van
lage wijngaarden en een klok-
ketoren zo Venetiaans en fier,
dat hij nauwelijks onderdoet
voor die op het San Marco-
plein. Het wrakke sportvlieg
tuigje zeilt boven de noordelij
ke lagune van Venetië, waar de
aarde op tientallen plaatsen
door de zee is weggevreten.
„Het eiland Torcello", wijst de
amateur-piloot, „bijna ontvolkt.
Niets te zien. Er komt nooit een
toerist".
Torcello, een naam bijna zo pa
thetisch als moeizaam gezeefd
licht, dat vanachter wolken-wat
ten de communjurken ver
kleurt tot zacht oranje en het
brakke water tot goor-beige.
Die middag glijden honderden
eilandjes onder de klapperende
vleugels door; stukken groen en
bruin in het ondoorzichtige,
vloeibare glas van de Adria.
Soms ontdek je een houten
schuur, een klooster of een
kerkhof. Watertaxi's zoemen af
en aan naar privé-terreinen met
ex-adellijke villa's. Op het Lido
van Venetië een supersmalle
landstrook, waar de toeristen
zomers bijna doorheen zakken
word je verwelkomd door een
huizenhoge reclame, waarop
Fiat schreeuwend reclame
maakt voor één van zijn winkel
dochters.
Korte tijd later tuft een motor
boot vanaf de noordelijke stads
oever van Venetië het Fonda-
mente Nuove als een ingelos
te belofte naar Torcello. Heeft
de piloot toch de doorslag gege
ven of komt het door de naam?
Je schuift langs de knekelbe
waarplaats San Michele, het
glasblazende Murano, het stug
brevierende San Francesco del
Deserto en het net iets te fleuri
ge vissersnest Burano.
Verbleekt verleden
De volgende halte is Torcello.
De drie laatste passagiers stap
pen de loopplank af. De ver
molmde aanlegsteiger is verla
ten. Het ruikt hier zilt Verbleek
te letters op een half vergaan
bord vormen de naam van het
eiland.
Daar sta je dan voor de keuze
"uit twee mogelijkheden: je kunt
naar links of naar rechts. Links
staat aan het einde van het pad
een schuur met graan eromheen
en wat doelloos scharrelende
kippen. Het einde van de weg
wordt gemarkeerd door een
deur, die ontveld in de hengsels
hangt
Twee jongens, die ook zijn mee-
gevaren slaan rechts af, rap
pratend in het onmiskenbare
Venetiaanse dialect, op smaak
gebracht met een gronderig la
gune-accent. Verder is er niets,
geen levende ziel, geen geluid op
dat van de omkerende boot en
wat krekels na. Zelfs het water
van een kanaal, dat toch naar
een doel moet stromen, staat
stil. Sinds eb en vloed dit ge
deelte van de lagune niet meer
schoon spoelen, is de ziel er uit
gevlucht.
Toch heeft Venetië nog lang ge
probeerd om Torcello te behoe
den voor verzilting, maar toen
de moerasmuskiet neerdaalde
en de bevolking met malaria
besmette, liep het eiland leeg als
een godshuis na de hoogmis.
Aan het einde van de 16e eeuw
was het nog één van de
bloeiendste volkscentra van de
hele lagune. Men bouwde er pa
leizen en edellieden stonden mo
del voor roemruchte romances.
Schilders als Titiaan, Tintoretto
en Canaletto hanteerden hier
hun zwierig palet om achter het
duivels geheim te komen van
Venetië's zeldzame luchtspiege
ling. Ook nu schijnt in Torcello
elk licht automatisch tot me
lancholie te worden en het moet
dit licht zijn geweest, dat Rilke
inspireerde tot zijn dichtregels:
—„Wanneer de lucht helderder
en naakter wordt en zich uit de
talloze palen een ziel schijnt te
verheffen.
Elk uur vertrekt vanaf de Fon-
d&mento Nuove aan de noord
kant van Venetië een motor
boot lijn 12 naar het ei
land Torcello. In de middagu
ren zelfs vaker. De overvaart
duurt 45 minuten. Ook vanuit
de noordoostelijk gelegen bad
plaatsen Caorle en Lido di Je-
solo kan men per boot Torcello
bereiken, wanneer men in die
plaatsen een excursie boekt.
Vanaf de Riva degli Schiavoni
bij de Molo van het Piazetta
San Marco gaan elke dag excur
sies naar Torcello onder leiding
van een gids. In de excursiepro
gramma's zijn ook andere eilan
den zoals Murano en Burano
opgenomen.
De beste tijd om Torcello en
in feite de hele lagune te
bezoeken is het vroege voorjaar
(april) of het late najaar (eind
september-oktober).
Het vliegveld Marco Polo be
vindt zich vlakbij Venetië (lijn
diensten met meestal overstap
pen in Milaan). Het treinstation
Santé Lucia ligt direct aan het
Canal Grande, één halte voor
bij de belangrijkste bootopstap
plaats, de Piazzale Roma.
Alle verdere inlichtingen bij
het Italiaans Verkeers Bureau
ENÏT in Amsterdam, telefoon
020-733264.
Waterwegen
Aan de rand van het onbekend
kanaal zit je te wachten op nie
mand. De jongens zeiden, dat er
meestal een oude gondelier pen
delt tussen steiger en dorp
aan de andere kant van het
eiland maar waarschijnlijk
heeft hij de hoop op een vrach
tje al lang* geleden opgegeven:
hij js in velden noch waterwe
gen te zien.
Struiken vergroeien met bomen
en staren je met ingehouden
adem aan. Een pad met onkruid
tussen de stenen voert in onwe
zenlijk perspectief naar de inge
wanden van Torcello.
Rechts een boogbrug, wat slor
dig over het water gespannen.
Geen leuning, geen al te duide
lijke treden. In de schaduw een
onbeweeglijke gondel met te
veel vaarjaren.
Geen fiets, geen kar, geen duif,
geen mens. Je staart naar de
aangevreten kanaaloevers, ha
gedissen kronkelen voor je weg
als ratten in een riool. De mala-
Drijvend in de verzilte lagune van Venetië wacht het mini-eiland Torcello op zijn
onafwendbare ondergang. Er wonen er nu nog negentig. Volgend jaar zullen het er
tachtig zijn.
riamug moet hier eens een al te
gemakkelijke verblijfplaats heb
ben gevonden.
Waar zijn nu opeens de toeris
ten, die binnen drie kwartier uit
het overvolle souvenir-mekka
Venetië kunnen vluchten naar
dit stuk geteisterde, verlaten
aarde?
De stilte krijgt bijna adem. Ach
ter verroeste hekken hoog ko
ren, schots en scheef tussen dis
tels en voorjaarsbloemen. Iets
verderop bij het eerste huis kun
je zo het land inlopen. De voor
deur is vergrendeld, op de muur
restanten van verbleekt Vene
tiaans rood onder afbladderend
grijs. Wel staat er onder het dak
een luik open, waar een aange
vreten lap loodrecht uithangt.
Tien stappen verder een zelfde
huis, waar een antiek AGFA-
bord aan hangt. Op de deur een
vergeeld stuk papier met de
boodschap, dat Pino, de foto
handelaar, voorgoed naar Bura
no is vertrokken. Als je om
films verlegen zit, kun je altijd
daar bij hem terecht. Adres
staat erbij.
In de berm zit een man te knut
selen aan zijn speedboatmotor,
die hier aan de natuurwet ge
hoorzaamt en ook alleen maar
stilte produceert. Er voert een
voetbreed pad naar een derde
huis, waar de luiken op één na
zijn dichtgespijkerd. In de gevel
een Madonna-nis, waar het
beeld uit is verdwenen.
De man ontkent, dat het huis
zijn eigendom is, maar biedt het
wél te koop aan. Er is een brie
venbus als de romeinse
mond-der-waarheid en er zijn
versteende cupido's, die allang
niet meer op je hart mikken.
Een poortje daarachter geeft
toegang tot een verwilderde
tuin, die juicht in alle voorj aars-
kleuren. Bloemen omzomen een
prieel, dat nog enkele stenen
meubelen bevat: een lage tafel,
een bank en een bruidsbed (of
is het toch een graftombe?).
Laginewater
Torcello is volkomen leegge
haald. De vluchtenden hebben
hun huizen gesloopt en blijk
baar op de nek meegenomen,
wadend door het brakke lagune
water. Wat je nu ziet zijn de
i resten.
Wat doen de achterblijvers met
een huis zonder gas, licht en
water? De man van de speed
boot grijnst en noemt de ver
koopprijs: enkele tientallen mil-
lioni. De dorpsgek, denk je,
maar dan wel één die kan
schrijven, want even later duwt
hij je een vodje papier in han
den, waarop een adres op Bura
no staat Daar kunnen ze je
volledig informeren.
En dan om de bocht het dorp.
Een handvol bijeengeraapte hui
zen op een dood plein, dat in
stille aanbidding ligt vóór de
nog steeds indrukwekkende
Santa Foscakerk, de basiliek en
het bescheiden Podestarile-pa-
leis. Aan een muur hangen alle
waardevolle ornamenten van af
gebroken villa's. De rest is een
eindeloos zwijgen.
Een vrouw met een sjaal om de
brede schouders houdt de wacht
bij enkele houten bazars met
kant, glaswerk en asbakken. Ze
staat bij je nadering op, streelt
de voorwerpen en verzet ze. On
der haar oksels zijn de zweet
plekken verzilt op het zwarte
katoen. „Echt marmer", roept ze
zacht en als je daarna naar de
tweede stal loopt, schuifelt ze
achter je aan. „Ik pas even op",
legt ze uit, want haar concurren
ten staan nu thuis deeg te kne
den voor de spaghetti, die ook
hier elke dag vers door de man
nen op tafel verlangd wordt. Ze
noemt het inwonertal van Tor
cello (nu nog negentig) en kan
kert hartgrondig op de Ameri
kanen, de de stilte kapot knau
wen en na een kwartier weer
van het eiland verdwijnen met
het lelijkste kant en het slecht
ste glas. Ze verdenkt ze er ook
van, dat ze him eigen diepvries-
maaltijden meenemen, want nog
nooit is er één Amerikaan bin
nengegaan in de Locanda Ci
priani, de enige herberg van
Torcello, waar de waard een
aanvaardbare risotto op tafel
brengt.
Onder het afdak van de visaf-
slag zitten vier mannen zwij
gend te kaarten. Ze hebben zo
juist de garnalen gebracht voor
de specialiteit van het eethuis:
risotto ai scampi. Katten snuffe
len rond de stoelpoten.
Van onder de arcaden bij de
basiliek komt een vierkante
man naar voren. Hij mompelt
wat over de schappelijke vrien
denprijs, die hij vraagt voor een
rondleiding langs de mozaïeken.
Zwijgend maar gedecideerd
gaat hij daarna vóór je uit Je
hebt nergens om gevraagd,
maar hij is al niet meer weg te
denken.
Je kunt op dit van God verlaten
eiland trouwens overal op be
dacht zijn. Straks halen ze ook
nog het altaar leeg en bieden ze
je de inhoud te koop aan. Of ze
slopen de mozaïeken, waar je
bij staat en ze proberen de ste
nen één voor één voor zoveel
mogelijk lires aan je te slijten.
Als hij de kerkdeur opent waait
de lucht van grondwater en lang
vervlogen wierookdamp je tege
moet. Op de achtermuur vlamt
het meest angstaanjagende mo-
zaiek op, dat de Adriakust in
voorraad heeft: het Laatste Oor
deel.. Net iets teveel van het
slechte. Droefgeestige taferelen
van gehoornde wolven met men-
sedijen tussen de snijtanden,
blauwe duivels, die zondige he
ren de baard afrukken, gedegra-
deerden aartsengelen, die het
helse vuur wat oprakelen, poe
delnaakte, sexloze wezens, die je
aanstaren vanuit een rode,
loeiende vlammenzee. Overal zie
je botten en wormen en slangen,
die uit de houe ogen van doods
koppen kruipen.
De kerk zelf is zo duister als de
hel. Vóór de ingang van de
crypte staat nog steeds de gids
als Frankenstein, die het nog
steeds niet met zichzelf eens is,
of hij vandaag zijn linker- of
zijn rechtersnijtand zal gebrui
ken. Of alle twee. Voordat je het
hem hebt kunnen vragen is hij
al afgedaald in de crypte: zijn
schim wordt door het schemer
licht meer dan levensgroot op
de muur geprojecteerd.
Het is een nachtmerrie op klaar
lichte dag. Maar als je weer
buiten bent, staat de vrouw nog
steeds met dezelfde zweetplek
ken bij haar kraam en hebben
de kaartende mannen hun karaf
wijn nog niet voor de helft leeg.
Uitverkoop
Toch heb je het gevoel, dat de
totale opheffingsuitverkoop van
Torcello nu bijna voltooid is.
Een paar toeristen nog, die er
intrappen en de klokken uit de
Campanile zullen slepen. Mis
schien een paar slimme make
laars, die vanuit Burano de laat
ste miljoenen uit de westeurope-
se en amerikaanse kluizen pro
beren los te wrikken voor de
bouwvallen van Torcello. Daar
na zal het eiland voorgoed ge
schiedenis zijn.
En dan opeens de laatste bijna
onbestaanbare ervaring. Je
loopt onder een lage poort de
Locanda binnen: een Keuken
hof in het klein. Keurig aange
legde paden tussen bloembed
den. Een ober komt je in viefe
beroepspas tegemoet. Lang,
knap, in onberispelijk wit uni
form gestoken. Wat kan hij voor
u betekenen?
Buiten in de prille zon staan
stemmig gedekte tafels. Alles
achter de armzalige trattoria-
muur ademt een onbeschrijflij
ke luxe. Temidden van de" rui
nes heb je een paleisje ontdekt,
waarin een eersteklas-hotel-res-
taurant schuil gaat Speciale ta
xidiensten pendelen tussen het
beroemde hotel Cipriani in het
Lido en deze Locanda. Een
tweede ober vraagt nogmaals
dringend, wat er van uw dienst
Je wast je handen in zacht wa
ter, dat uit een zwaar marmeren
fontein spuit De bijdrage voor
de toiletjuffrouw gelieve men
niet in haar hand te duwen,
maar dient in een met rozen
afgezet voorjaarshoedje gedepo
neerd te worden. Het betreffen
de hoedje vindt u ginds in de
hoek van het boudoir.
Die middag ben je ongewilde
gast op een bruiloft van te rijke
Venetianen, die de locanda voor
een dag hebben afgehuurd.
Mannen met purperen wangen
laten de bretellen lustig vieren.
Er wordt luidruchtig doorge
zakt want ze hebben de laatste
boot met voorbedachte rade ge
mist
Zoute ze«wind
De volgende ochtend zit de
vrouw van de souvenirkraam
weer of nog steeds voor
haar collega's in te vallen. In de
schaduw klost ze kant. Ze groet
je zwijgend, alsof ze nu al geen
boodschap meer heeft aan het
nageslacht
Er waait een zoute zeewind over
Torcello. De wandeling naar de
steiger gaat in omgekeerde vol-,
gorde langs dezelfde ingestorte
poorten, dichtgegroeide doolho
ven. De laatste eilandbewoners
houden zich gedekt
„Nog negentig", zei ze gisteren.
„Het zijn er nog tachtig", zal
haar collega volgend jaar zeg
gen.
Benodigdheden:
300 gram rijst (grove korrel,
liefst risotto-rijst),
70—75 gram roomboter,
1 kleine, fijngehakte ui, 1 fijn
gehakte stengel bleekselderij en
1 teen knoflook.
1 blikje gepelde tomaten, scheu
tje droge witte wijn, 1 liter
boullon, tikje saffraan, peper
(versgemalen).
3 ons gepelde grote of kleine
garnalen.
Terwijl de bouillon aan de
kook wordt gebracht de ui
fruiten tot deze glazig wordt,
samen met de knoflook en de
bleekselderij. Rijst afspoelen.
Tomaten afgieten en samen met
de garnalen in kleine stukjes
aan de boter toevoegen. Als dit
geheel een minuut of vijf ge
sudderd heeft de rauwe rijst
erop en even laten meefruiten.
Saffraan, peper en wijn toevoe
gen en onder voortdurend roe
ren steeds een scheut bouillon
toevoegen, totdat de rijst alle
bouillon heelt opgedronken en
de risotte gaar is. Om aanbran
den te voorkomen voortdurend
roeren.
°P het u9r]?er\ ?,el? Siuit.de verdwaa,de toer'St op een da ciprianfwénst^^Liharte De brokkelige duivelsbrug overspant een gr^uw kanaal, dat alleen nog gebruikt wordt door de enige gondelier, die
„buon appetito"). Torcello trouw is geoieven.
angstaanjagende muurschildering van het Laatste Oordeel.
