De koperen tuin"
van Simon Vestdijk
op NCRV-scherm
LIEFDE ONTLEED
OP DE MAAT
VAN MUZIEK
Bob Löwenstein: „Yvonne Keuls heeft met de bewerking van dit boek getracht iets van de hele Vestdijk duidelijk te maken."
d vijf delen van ruim een uur elk gaat de NCRV
1 het najaar het boek „De koperen tuin" van
imon Vestdijk op het scherm brengen in de regie
an Bob Löwenstein. Hem kennen we nog van „De
leine zielen" en „Boerin in Frankrijk". „De kope-
sn tuin" over de jongelingsjaren van de gevoels-
lens Nol Rieske wordt in het vrij omvangrijke
euvre van Simon Vestdijk zeker niet beschouwd
Is zijn meest opzienbarende werk. Wel is het
narschijnlijk voor een groot publiek het best
twgankelijk en vooral geldt het als een soort
tntelroman voor het leven van de schrijver zelf.
lts van alle vertekening zou Nol Rieske niemand
aders zijn dan Vestdijk zelf.
Het idee voor het in tv-spel omzetten van dit boek
stamt nog van wijlen David Koning, de vroeg
jestorven en zeer betreurde NCR V-dramaturg. Hij
heeft hierover jaren terug al contact gehad met de
schrijfster Yvonne Keuls, die mag worden be-
chouwd als een kenster van het werk van Vestdijk.
ivenals David Koning zag ook zij in dit boek veel
ran wat typerend voor Vestdijk mag heten, zoals
lijvoorbeeld het levenslang vruchteloos zoeken naar
Ina Damman, de verpersoonlijking van wat hij lief
n niets dan lief wenste te hebben, het te volmaakte
beeld van te persoonlijke, bijna egocentrische ge-
oelens.
Pe zijn dan terecht gekomen bij het thema van de
trouw, hetgeen Vestdijk zijn leven lang heeft gein-
rigeerd. In „De koperen tuin" speelt de vrouw een
«langrijke rol, zowel in de persoon van de moeder
van Nol Rieske als in die van zijn geliefde Trix
Cuperus. Zuiver romantechnisch gezien verschijnen
beiden echter zelden op het tapijt. Zowel voor de
Iv-serie als voor de wezenlijke kanten in het totale
werk van Vestdijk (zie „De dokter en het lichte
meisje") leek het daarom minder gewenst om zich
precies aan „De koperen tuin" te houden.
Regisseur Bob Löwenstein: „In overleg met ons
besloot Yvonne Keuls om het verhaal in dit boek
te gebruiken als uitgangspunt voor een tv-spel,
waaruit men meer dan het verhaal alleen de geest
?n de sfeer van Vestdijk zou leren kennen, het
betreden van een wereld waarin de voortdurende
strijd woedt tussen het verstand en het gevoel,
gepersonifieerd in verstandsmensen en gevoelsmen
sen. Naar mijn mening is Yvonne Keuls daar voor
treffelijk in geslaagd."
En Ina van Faassen, die de rol van Ma Rieske speelt
in dit spel: „Ik ben er erg blij mee. Je kunt wel
merken, dat een vrouw dit boek bewerkt heeft. Ik
vind het een groot tekort in dit boek, dat zowel
de moeder als de geliefde Trix te weinig op de
voorgrond treden. Zij hebben beiden nota bene geen
contact met elkaar, terwijl er op zeker moment toch
trouwplannen bestaan. Dat is erg jammer en ook
onwaarschijnlijk. Typisch mannenwerk dus, dit
boek. Maar Yvonne Keuls heeft zeker in mijn geval
de vrouw, die de moeder is, sterk naar voren
gehaald. Zij heeft de moeder - mijn rol - een plaats
gegeven die haar toekomt en een tekst die haar ook
sis vrouw tekent"
Ontreddering
Wat destijds David Koning en nu Bob Löwenstein
«n Yvonne Keuls sterk aanspreekt in „De koperen
tuin" is de symboliek van de drie belangrijkste
dementen: aarde, vuur en water, waarop het mense
lijk bestaan is gebaseerd. Zonder dat de schrijver
dit met zoveel woorden zegt, liggen deze duidelijk
besloten in de levensgang van Nol Rieske, althans
in diens jonge jaren, die nochtans eindigen in een
grote ontreddering, van waaruit een nieuwe start
naar de volwassenheid kan worden gemaakt. De
aarde staat voor de moeder, de schoot waaruit we
geboren worden. De moeder brengt Nol naar een
tuinfeest Op dit stuk aarde met een welvend gras
gazon en een sociëteit musiceert in een muziektent
«en orkest met een dirigent, die in zijn temperament
van spelen en zijn overgave aan de drank het vuur
«ymboliseert Dit vuur slaat over op Nol en wakkert
heftig aan als hij tijdens de dans als jongen letter
lijk in de handen valt van Trix, het felle meisje
dat in normale doen jongetjes schopt maar dan in
temperamentvolle vertedering en in de tomeloze
drift van de muziek Nol behalve in haar armen ook
in haar hart sluit. Dat deze Trix de dochter van
de dirigent is, behelst geen toeval, maar een bewuste
logica in de lijn, die naar het derde element voert:
het water dat zich richt naar de stand van de maan
en daardoor de kwikzilverige, ongrijpbare stroming
van de liefde verzinnebeeldt.
Om kort te gaan, Trix en Nol krijgen elkaar niet.
De gevoelige Nol moet daarvoor eerst afrekenen
met zijn broer Chris, die een aardje naar zijn
vaartje heeft en als een verstandsmens in het leven
staat. En daarna moet hij nog afrekenen met allerlei
volwassenen, die hebben verzaakt aan hun levensge
voel door te kiezen voor het burgerlijk gedragspa
troon. In „De koperen tuin", de tuin waër de muziek
uit blinkend koper werd geblazen, zien we hoe de
handen van volwassenen vuil worden van misbruik
te liefde, terwijl de liefde van Nol en Trix vruchte
loos blijft in hun pogen om de zuiverheid ervan
te bewaren. In het geval van Nol leidt dit tot een
grote ontreddering, waaruit nieuwe krachten vrijko
men voor het verdere leven, al laat Vestdijk dit aan
het slot in het midden. Dat er in het karakter van
Nol evenwel burgerlijke elementen genoeg aanwezig
zijn om zich te kunnen neerleggen bij de status quo
der volwassenheid mag men hieruit afleiden, dat
hij in zijn broer Chris juist haat hetgeen hij in
zichzelf aanwezig voelt: burgerlijke trekken, die
strijdig zijn met het vervoerende aspect dat het
leven ook te bieden heeft.
Dramatiek
We hebben er geen idee van hoe dit boek over zal
komen in de vorm van een tv-spel. We hebben wat
opnamen gezien, maar te beperkt dan dat we
daaraan een oordeel kunnen ontlenen. Regisseur
Löwenstein zegt, dat Yvonne Keuls er dankzij innige
samenwerking met de regie in geslaagd is het boek
te visualiseren, d.w.z. er zichtbaar drama van te
maken. De acteurs vinden, althans sommigen, dat
Löwenstein Vestdijk te sterk gedramatiseerd heeft.
Hoe het ook zij, een goed deel van de literaire
kwaliteit van dit boek schijnt tot zijn recht te zullen
komen in dit spel, omdat het stukken tekst telt die
qua zegging pure poëzie bevatten en direct mense
lijk zijn.
Bob Löwenstein: „Wat mij treft in dit boek en in
de bewerking is de mythologische benadering. De
moeder van Nol is een gevoelsmens, die buiten de
normale verplichtingen om die haar doen kennen
als een aangenaam en charmant mens, waarmee
ieder is ingenomen, ver weg van de mensen haar
eigen innerlijk leven leidt. Nol lijkt op zijn moeder
maar, wat zij in een natuurlijke vorm van leven
tot harmonie heeft weten te brengen in zichzelf,
Rechter Rieske (rechts) (Steye van Bran
denberg) in een moeilijk gesprek met zijn
zoon Nol (Aus Greidanus).
probeert Nol op grond van zijn jong-zijn te forceren,
zijn ingaan tegen alles wat burgerlijk heet. Dit leidt
tot de catastrofe die in „De koperen tuin" begint,
omdat Nol geen afstand weet te nemen van de
bevlieging die hem daar bevangt Zijn hang naar
romantiek wordt bepaald door wat er in die tuin
over hem heen viel; romantiek die verschroeit en
uiteindelijk dodelijk is. Naast hem leven zijn onuit
staanbare broer en zijn vader, allebei verstandsmen
sen. Het is in dit boek gelijk op verdeeld, zodat
elke kijker neer kan kijken of op kan zien naar
de figuren van zijn voorkeur. In het script is door
Yvonne Keuls veel denk- en voelwerk geïnvesteerd,
zie de al-wetende moeder Rieske: „Ik wist dat jij
daar met je noodlot danste." Ik heb het gevoel, dat
de acteurs dit ook zo hebben aangevoeld en hun
spel hebben gebracht in de lijn van de logische
ontwikkeling van dit gebeuren in een boek, dat als
een stuk muziek in elkaar steekt: steeds keren
dezelfde passages terug in een ander ritme, een
andere toonsoort, maar onafwendbaar op weg naar
de climax die volgen moet. Veel mensen zullen dit
net zo ervaren in hun leven en dat is voor mij de
grootheid van Vestdijk, dat men zichzelf er in
herkent."
Steye van Brandenberg als rechter Rieske de vader
van Nol:„Ik sta helemaal achter de opvatting van
Bob, dat rechter Rieske een vader is die van zijn
kinderen houdt, zich daarin ook gelukkig voelt
Maar als verstandsmens heeft hij moeilijk contact
met Nol, terwijl hij geen kennis draagt van het
gevoelsleven van zijn vrouw. Dat is voor hem
onbekend terrein. Wel zijn zij samen gelukkig en
zorgen zij goed voor hun kinderen. Hij is dan ook
zielsverdrietig als zijn vrouw sterft, want dat is een
gegeven, waarmee hij verstandelijk geen rekening
heeft gehouden. In zijn verstandelijkheid zou je hem
weltfremd kunnen noemen. Hij kan niet waarachtig
deel hebben aan de problemen van zijn kinderen."
Aus Greidanus als Nol: „Ik ben van mezelf ook een
gevoelsmens en kan daarom zeggen en zo speel ik
het ook, dat het conflict in Nol ontstaat, omdat hij
als gevoelsmens in zichzelf ook verstandelijke trek
ken terug vindt. Dit neemt hij zichzelf kwalijk en
in zijn verzet hiertegen ontstaat de botsing in hem,
evenals het conflict met zijn broer."
Theo Pont als Chris: „Chris is niet zonder gevoel,
maar hij kan zich vrij gemakkelijk conformeren aan
het burgerlijk gedragspatroon. Hij heeft begrip voor
de grote verwarring van Nol. Hij vindt dat Nol daar
niet zo kinderachtig over moet doen en probeert
hem daarin op te vangen."
Ina van Faassen: „Ik zie in ma Rieske net als Bob
twee kanten: naar binnen draagt zij een grote
eenzaamheid, ofschoon zij een goede binding heeft
met haar zoon Nol. Dit moet blijken uit enige innige
scènes. Naar buiten houdt zij een soort fagade
overeind, waarachter zij haar eigen leven leidt"
Dick Vestdijk
Het is bekend, dat Vestdijk bij de beschrijving van
zijn „Koperen tuin" het beeld voor ogen heeft gehad
van de Prinsentuin te Leeuwarden, waar hij als
Fries in zijn jonge jaren veel kwam. Daar was
echter niet te filmen, omdat het niet meer in de
oorspronkelijke staat verkeert. In Baden bij Wenen
vond Bob Löwenstein echter een tuin, die aan de
beschrijving beantwoordde. Daar is een deel van
de opnamen gemaakt.
In de eerste aflevering krijgt men Nol en Chris te
zien als twee jonge jongens. Om het autobiografisch
karakter van dit boek en dus ook van het spel te
benadrukken koos Löwenstein voor de rol van Nol
het zoontje van wijlen Vestdijk, nl. Dick Vestdijk.
Simon Vestdijk, die voor arts heeft gestudeerd,
ontleedt in zijn boeken met een chirurgenmes gevoe
lens en legt drijfveren bloot, die wij allemaal in ons
zelf kunnen herkennen. Laten we hopen, dat regis
seur en acteurs van „De koperen tuin" er in ge
slaagd zijn iets van het menselijk mysterie in dit
boek in het tv-spel te leggen.
TON OLIEMULLER
I
