MAAR HET WATER BLEEF
DEN HAAG
tIJNLAND, DELFLAND EN SCHIELAND IN GREEP VAN PLUNDERING EN HONGER
valkenburg
EIND JULI 1573 SPAANSE TROEPEN
VAN ROMERO BEZETTEN DEN HAAG.
LEIDERDORP
WASSENAAR BETAALDE DE
SPANJAARDEN TOT IN 1575
VEEL GELD OM GEEN TERREUR
vVAN HEN TE ONOERVINOEN.
OOK VOORSCHOTEN OEEDDIT.
MEI 1574. SPAANSETROEPEN
VAN LIQUES TREKKEN VAN
HAARLEM NAAR DEN HAAG.
Spaans hoofd kwartier
WASSENAAR
VOORSCHOTEN!
JUL11573 ca 9000 SPAN
JAARDEN STROPEN HET»
GEBIED TUSSEN LEIDEN!
EN DELFT AF.
•ZOETERWOUDE'
JAN.1573.HAAGSE SOL-
DATEN GAAN HET LEGER
VAN ORANJE B'J HAARLEM
HELPEN.
2/3OKI 1574. HET EINDE...
SPAANS LEGER ROND LEIDEN
TREKT TERUG NAAR DEN HAAG
SCHEVEN IN GEN!
JAN.1573. GEUZENTROEP
DWINGT SCHEVENINGSE
VISSERS HEN NAAR
DUITSLAND TE VAREN
DE VISSERS MOETEN OOK/
DE KOSTEN BETALEN/
oa HET HAAGSE BOS LEVERDE HET
HOUT VOOR DE SPAANSE VERSTER - I
KINGEN ROND LEIDEN V
:stompw'jf
\{<LEIDSCHEI^DAI
MARIAHOFVE
SPANJAARDEN DEN HAAG SAMEN
MET PRO-SPAANSE HAGENAARS.
VOORBURG
^GEESTBRUGj
•WILSVEEN
JAN-MAART 1574-
VOEDSELSCHAARSTE,
SPANJAARDEN STEL
LEN PR'JSBEHEERSING IN.
NOV. 1574 SPAANSE SOL
DATEN SLAAN AAN HET
MUITEN OMDAT Z'J REEDS
LANG GEEN SOLD'J KREGEN.
•benthuizen;
17 SEPT. 1574 GEUZEN;
AANVAL HIER
MISLUKT— jj
26ME11574 GEVECHT MET OE
SPANJAAROEN EN DUITSERS
AFKOMSTIG VAN HET LEGER
ROND LEIDEN. OEN HAAG WORQT-
WEER DOOR HEN BEZET
MAART 1574 ORANJE TROEPEN
T'JDEL'JK IN DEN HAAG
30N0V 1574 ORANJE
TROEPEN RUKKEN
DEN HAA6 BINNEN.EN
VINDEN EEN VERVUILDE,
VERVALLEN EN ZIEKE STAD.
EEN OP DE VU F HUIZEN
IS ONBEWOONBAAR.
LOOSDUINEN
R'JSW'JK
^NOOTDORP
-I9/2O JUL11574. SPANJAARDEN 1ZZ
:pQEN AANVAL J3P DELFT (MISLUKT).
N0V.1573. DE SPANJAARDEN
MAKEN EEN PLAN VOOR EEN
VAARWEG NAAR HET WESTLAND
VANAF HET WESTEINDE.
jnacker-
Hoof dkwarher van-
Willem van Oranje.
WAAROM WAS LEIDEN VAN BELANG
OMDAT B'J HET VERLIES VAN LEIOEN HET GEBIED -
VAN HET VERZET TEGEN DE SPANJAARDEN TE
KLEIN ZOU WORDEN NADAT HAARLEM GE-
VALLEN WAS. fy
den hoornj
BEGIN SEPT 1574 VERZAMELEN DE
GEUZEN ZICH B'J ROTTERDAM e.o.
10 SEPT. VAART DE GEUZENVLOOT UIT
MAAR HET WATERPEIL BLUKT TE LAAG
VOOR EEN SNELLE TOCHT NAAR LEIDEN,
OP 29 SEPT. DOET EEN SPRINGVLOED
EN HARDE WIND HET WATER ST'JGEN
WAARNA DE VLOOT NAAR LEIOEN VAART-
OP 3 OKT. Z'JN DE GEUZEN IN OE STAD.
EEN BEPAALD MOMENT HET
HAAG TE VERWOESTEN. OE
PTE ZICH TEGEN HET PLAN.
.Schiedam
(Rgjlerd^m|
verklaring van de kaart
I Omvang van de steden et. in 1574
Omvang van de steden l-hans.
Schans van de Spanjaarden in 1574
■Schans van de Hollanders in 1574
Onder water gezel-gebied in 1574
Tochh van de Geuzen naar Leiden.
TerughochL van deSpanjaarden okk1574
1 AkHes van Spaanse kroepen
Akkies van Hollandse kroepen.
Doorgestoken dijk of weg in1574
KATW'JKid.
R'JNSBURG
LEGER VAN ca.11.000 MAN
HET SPAANSE LEGER VAN VA LD EZ BEGINT
IN HET NAJAAR VAN 1573 HET BELEG VAN
LEIDEN EN BREEKT HET 21 MAART'74
T'JDEL'JK OP. 26 MEI'74 BEGINT HET
TWEEDE SPAANSE BELEG. LEIDEN KR'JGT
TE KAMPEN MET HONGERSNOOD EN ZIEKTE.
VAN ELKE ORIE LEI DENAARS STERFT ER EEN.
DOOR TWEE
RAADSHEREN VAN HET HOF VAN
HOLLAND HET PLAN ONTWORPEN
EEN OEEL VAN ZUIO-HOLLAND
ONOER WATER TE ZETTEN 0P3
AUG.WORDEN OE D'JKEN B'J
ROTTERDAM DOORGESTOKEN.
4 km
Noordzee
VANUIT SCHEVENINGEN VOEREN
REGELMATIG 7 SPAANSE SCHEPEN
UIT TER KAAPVAART OP HOLLANDSE
SCHEPEN
OKT 1574 DELEN VAN HET
SPAANSE LEGER VERLATEN DEN HAA6
ZE BL'JVEN NOG ca 50 DAGEN 000^»
HET WESTLAND ZWERVEN.
DE SPANJAARDEN WAREN ALLERMINST
BANG VOOR HET WATER MAAR OE
GEUZENVLOOT VAN ca 350 BOTEN EN
2500 MAN BETEKENDE VOOR HEN EEN
TE GROOT MILITAIR NADEEL. DAAROM
BRAKEN Z'J HET BELEG VAN LEIOEN
OP. (2/3 okh 1574).
DE SPANJAARDEN VERTROKKEN MAAR
HET WATER BLEEF 2 JAAR LATER
STONO 2/3 VAN HOLLANO NOG STEEOS
BLANK. HET HERSTELVAN DE HUIZEN
EN BOERDERUEN DUURDE Cd 25 JAAR.
JUN11573. IN DEN HAAG Z'JN 3000 SPAN
JAARDEN PLUS 7 DUITSE VENDELS.
2 2 MAART 1574SPAANSE- EN DUITSE
TROEPEN TREKKEN UIT DEN HAAG
WEG OM TE GAAN VECHTEN OP DE
MOOKERHEIDE-(MEN ZEGT DAT DAAR
NU NOG DE KR'JGSKAS VAN LODEWUK
VAN NASSAU BEGRAVEN LIGT).
IN DEN HAAG WRAAKNEMING OP
PRO-SPAANSE HAGENAARS.
APRIL 1574 PLUNDERENDE GEUZEN
TREKKEN OVERAL ROND EN ER KOMT
BELASTINGVERHOGING.
IN MEI KEREN DE SPANJAARDEN TERUG.
17/19 APR.1573 ca 90SPANJAARDEN PLUNDEREN DEN HAAG.
JUL11573. HOLLANDSE SOLDATEN PLUNDEREN OEN HAAG.
NOV. 1573. GEUZENVENDELS ZWERVEN
ROND DEN HAAG 2'J STELEN EN VER
NIELEN VEEL. DESPANJAARDEN
VERJAGEN DE GEUZEN.
DEN HAAG KOMT ONDER DE SPAANSE
KR'JGSWETTEN, SPAANSE SOLDATEN EN
HAGENAARS ROVEN HALF DEN HAAG LEEG
MAAR HET SPAANS GEZAG MAAKT DAAR
EEN EIND AAN IN JANUARI 1574.
De kaarf geeff de historische
sihuaHe globaal weer
„zoete inval". De ene keer zaten er Spanjaarden,
versterkt met Duitsers, en dan trokken er weer
horden geuzen door de straten. De burgerij kreeg
zoals meestal de grootste klappen. Toen de Oranje
troepen eind november "74 definitief de stad bezetten,
in het spoor van de wegtrekkende Spanjolen en
Haagse „glippers" (die je tegenwoordig collaborateurs
zou noemen), troffen zij een vervallen en vervuilde
stad vol zieke mensen aan. Een vijfde deel van de
huizen bleek bovendien onbewoonbaar.
Na hun nederlaag bij Alkmaar, het begin van de
victorie voor Holland, richtten de Spaanse troepen
onder Valdez hun schreden naar Leiden. Dwars door
de bollenstreek, waar de bewoners echt niet met
vlaggetjes langs de weg stonden te kijken. De solda
ten waren hongerig en de etenswaren in de huizen
kon je niet altijd even gauw verbergen. Daarom
verdwenen er hele voorraden brood en gevogelte in
de Spaanse ransels. Wat dit betreft hadden Wasse
naar cn Voorschoten het goed bekeken. Tot in 1575
betaalden deze plaatsen grote sommen geld om
Spaanse plundering en terreur te voorkomen. Maar
de andere dorpen konden deze extra belasting niet
opbrengen en kregen te maken met duizenden krijgs
knechten die het hele gebied tussen Leiden en Delft
afstroopten.
Even leek het er op, dat het gebied tussen Leiden
en Den Ha?g de Spanjaarden kwijt was, toen bij het
begin van de lente in '74 de zuiderlingen met hun
gehuurde helpers naar Gelderland trokken om een
binnengevallen Oranjeleger onder Willems broers Lo-
Vier eeuwen geleden en toch een modern verhaal:
het verhaal van een „bevrijdingsoorlog" van de
Hollanders tegen de Spanjaarden. Wat is er eigenlijk
wezenlijk veranderd, zo kan men denken bij het
doornemen van de feiten, die wij voor u bij gelegen
heid van het vierde eeuwfeest van het ontzet van
Leiden in bijgaand artikel nog eens op een rijtje
hebben gezet, en bovenstaand In kaart hebben ge
bracht. Een combinatie, die het gebeuren in de verre
zestiende eeuw dubbel duidelijk maakt, vooral voor
wat de gevolgen betreft voor het hele Zuidhollandse
land, dat met rechtJijde os ontzet" kan stellen naast
Lcidcns ontzet
dewijk en Hendrik van Nassau een halt toe te roepen.
Ze hadden net zo goed „thuis" kunnen blijven, want
de slag op de Mookerhei had, vlak voor hun aan
komst daar, al gewoed, waarbij Lodewijk en Hendrik
sneuvelden. Inmiddels verzuimde men in Leiden, zich
voor te bereiden op een mogelijk tweede beleg. Wel
werd de burgerij gemaand zich in de wapenhandel
te oefenen, maar aan een versteviging van de mond
voorraad werd niet gedaan. Op 25 mei lagen de eerste
Spanjaarden al weer in enkele schansen rond de stad.
Er kwamen er nog meer. Uit het noorden kwam de
Haarlemse gouverneur, baron de Liques, op Valken
burg aan, waar 500 Engelsen in staats dienst lagen.
De Engelsen verlieten hals over kop hun schans cn
spoedden zich naar Leiden met het verzoek binnen
de stad te worden gelaten. Dit feest ging niet door
en op 30 man na gaven de Engelsen zich aan de
Spanjaarden over.
Toch gingen er tijdens het beleg wél feesten door
binnen de stad. Ongelooflijk misschien, maar waar.
Zo heeft men kunnen nagaan, dat de welgestelde
leden van het Goudsmedengilde hun gildeleventje
gewoon voortzetten.
Minder feestelijk, maar erg noodzakelijk, was het
besluit van de Staten van Holland, die in Rotterdam
verbleven, om in augustus '74 Rijnland, Delfland,
Schieland en aangrenzende gebieden onder water te
zetten. De inwoners van deze gebieden werd bevolen,
zich met bezittingen en vee te begeven naar een stad
of sterkte die trouw was aan de prins van Oranje.
Ondanks het plunderen van het land was dit geen
ongekend verschijnsel voor de bewoners van het
Zuldhollandse platteland. Uit schriftelijke klachten
blijkt, dat zij gewend waren aan drassige én blank
staande weilanden in het Rijnlandse. Vooral in de
winter en herfst Men moest vaak de beesten water
planten voeren, „hetgeen ongezond was". Van het
turfsteken kwam dan helemaal niets terecht
Tot overmaat van ramp stak midden september een
noordwesterstorm op met veel regen, waardoor het
rivierwater werd opgejaagd. Het water steeg en op
20 september werd tussen Benthuizen en Zegwaard
de Landscheiding doorbroken. De Spaanse beleger
ingslinies werden de een na de ander overvleugeld
en de volgende dag naderde de vloot Zoetcrwoude.
Achter die plaats lagen de landen hier en daar nog
droog en om de stad te bereiken moest men wel
gebruik maken van bestaande vaarten. Daarom was
die Spaanse schans van Lammen zo'n geducht obsta
kel. Maar hij werd zonder slag of stoot door de vijand
ontruimd. De Spanjaard had er genoeg van. Het
water was nergens hoger gekomen dan ca. één meter.
Juist vóór de winter was de hele riskante operatie
beëindigd. Het overstroomde gebied besloeg in grote
trekken het terrein tussen de Gouwe cn de Vliet. De
Rijn vormde de noordelijke begrenzing cn in het
zuiden stond het gebied van Leidschendam tot aan
Gouda blank. Delfland en Schieland waren, op enkele
hoger gelegen plaatsen na, geheel geïnundeerd.
In 1577 werd geheel Holland door de Spanjaarden
verlaten. Twee jaar daarvóór reeds namen de Staten
van Holland maatregelen tot herstel der schade.
Dorpen en ambachten in Rijnland werden extra
belast teneinde het dichten van de gaten en herstel
van kaden te kunnen bekostigen: heffing van 4
stuivers op iedere tonne biers. Het was weer de
verarmde bevolking waarop de kosten werden ver
haald, ondanks beloften van de Staten van het tegen
deel. Omstreeks 1580 waren de meeste molens weer
hersteld en konden de vaarwegen weer overal worden
gebruikt, ontdaan van gezonken en vernielde schepen.
Rijnlands waterstaat bleef echter tot aan het begin
der vorige eeuw tobben met de 16e eeuwse gebreken.
Dat was de wrange nasmaak.
TON PIETERS
lon he» Vierhonderd jaar geleden, op 3 oktober 1574, beeft
i 'het ontzet van Leiden de zaak van de oranjegezinden
^bijzonder goed gediend. Een groot deel van Holland
s verbraakte „Spanjaard-vrij". Willem van Oranje en zijn
getrouwen zagen het weer helemaal zitten. Er was
om. weer ruimte om de dwingeland te bevechten. Maar
rjde prijs was wel hoog geweest. Het was waarlijk
niet alleen de benarde veste van Leiden die het
tijdens twee belegeringen (31 oktober 1573 tot 21
maart 1574 en van 25 mei tot 3 oktober 1574) zwaar
>ehoi#te verduren had. Een paar jaar lang zuchtte de
bevolking van het hele gewest onder plundering en
N-Lod brandschatting door beide partijen. En dan de na-
mii nasleep.Het water was Leiden te hulp gesneld. Maar
'onG#Water raak Je ook n'ct zo gauw meer kwijt Een
i-329i(groot deel van Rijnland heeft dat geweten. Twee
jaar na het beleg van Leiden stond tweederde deel
ENKAsvan Holland nog steeds blank. Het herstel van
du w» huizen en boerderijen duurde maar liefst ongeveer
19 T een kwart eeuw
Van een „frontlinie" was in die turbulente jaren geen
sprake. Men vocht zowat overal. Geuzen en Spanjaar-
T^den wisten elkaar altijd wel ergens te vinden. Het
'Bk is weinig bekend, maar Den Haag met name heeft
""het verre van gemakkelijk gehad. Dat begon al direct
na de val van Haarlem. Langs de kust trokken onder
nïauii Romero Spaanse benden op Den Haag af. De Hage-
porsr naars waren toch al niet geliefd bij de mensen van
jr 0tv» Alva, want in januari waren Haagse soldaten de
„iijm Haarlemmers te hulp geschoten. Anderhalf jaar lang
imorst leek wat eens de Hofstad zou worden een soort van
