het portret
van
een huwelijk
utopisch
spel
van constant
persoonlijke
poëzie
vmr velen
i» mi r af afe»
ft*,-,. „r-Vias
De dichters om wie het wezenlijk gaat hebben een
iBigen ritme, misschien niet dadelijk, maar wel na
itnige tijd. Of ze zich uiten in classististische of
traditionalistische vormen en maten, met rijm of
tonder rijm, doet daar niets aan af. Ieder geslaagd
fers van hen en zelf het minder geslaagde - is
tr aan te herkennen.
Iferzenschrijvers die dat niet hebben, kunnen lieve,
rriendelijke mensen zijn, of ploerten, beschaafd of
onbeschaafd, redelijk of onredelijk, vrolijk of somber,
geëngageerd of vrij, de mode volgend of "ouderwets",
Set zijn niet de dichters om wie het wezen'ijk gaat.
Hun werk bezit niet de bci.via'de int i« die de
roornaamste n
liet merkwaard
Wen kan d.
ran twee dicVortw a
(cheen, een zuidafnkaanse en een holland*.
Hun onderwerp is zelden groots of bijzonder
ongewoon. Zij hebben het beiden over sterk met h
persoon verbonden voorvallen en ze hebben de nei
ging die ervaring te objectiveren, als het ware in een
.ander te verplaatsen, om ze beter te kunnen zien.
De zuidafrikaanse dichter Elisabeth Eybers spreekt
soms van jij in de zin van ik of men, om zichzelf
tegenover zichzelf te stellen. Dat gebeurt bijvoorbeeld
in een van haar sterkste gedichten: Getij. Gety.
Eens in 'n etmaal nog éltijd
die nulpunt van wanhoop. Totaal
Oorrompel en onbereid
sink jy terwyl jou bloed
wegtregter cn langsaamaan
weer opstoot. Jy weet dit gaan
vanself wel weer oor, jy vermoed
dit gaan oor tot die volgende naai.
en later - dit weet jy vir goed,
als die afgrond jou agterhaal
Men kan dit met reden strikt persoonlijk vinden.
Maar tegelijkertijd is het ook onpersoonlijk of voor
velen geldig
Het is juist voorname poëzie die deze eigenschap
gewoonlijk vertoont. Als men dit vers goed heeft
gelezen en het eigen ritme er in heeft ontdekt, zal
men de gedichten van Elisabet Eybers voortaan
gemakkelijk herkennen. Zij heeft het vrijwel altijd
over zichzelf of wat haar zelf aangaat, maar er is
steeds die meergeldigheid, een spiegelend lot als in
Naamlose Sonnet. Het staat in de bundel Kruis of
Munt, die bij Querido te Amsterdam verscheen.
Hij was van die begin af nooit geneig om wat ook
hom ontroer te formuleer-
nou merk sy weer hoe selektief hij swyg
wanneer hij uit sy verre ryk weerkeer
Waar slegs die taal wat handeling begelei
gewissel word. Dade is sy gebied.
hulle spreek vanzelf; wat hij hegeer verkry
hv me er daad. Hij laat sy wil geskied
Soms l i per in v vooruitstri wendheid
en vind terloops erposing in haar skoot
pliglpleg ingloos bedroe indertyd
daarna bevorder tot bedrogsgenoot
Een blaker nog sy selfgebaande weg
sonder die sjibbolet van goed en sleg.
Bij de hollandse dichteres Ida Gerhardt vindt men
uiteraard een ander ritme, maar de instelling, de
neiging tot objectivering, dat persoonlijke onpersoon
lijke treft men ook bij haar. Bij Polak en Van Gennep
te Amsterdam kwam van haar een gewijzigde her
druk van Het Levend Monogram uit, de bundel
waarmede zij voorgoed de aandacht op zich vestigde.
Bij haar en in dat titelgedicht vindt men het religieuze
besef, dat men bij Elisabeth Eybers niet aantreft. Het
monogram is de vis het symbool voor Christus.
De vis gestrokken door mijn hand
en even vrij nog van de golven
zal straks gewist zijn van het strand
en door de grote vloed bedolven.
Vita Sackville-West is vooral bekend geworden door
twee van haar boeken, de romans The Edwardians
en All Passion Spent, Verbrande Hartstocht, Waarin
ze de hogere kringen van haar tijd beschrijft, door
haar boek over Jeanne d'Arc dat getuigt van de wil
tot objectiviteit, maar dat toch zeer persoonlijk is
en door enkele verzen over de natuur en het natuur
leven in Engeland.
Ze woonde een tijd lang op het Kasteel Knole en
later met haar man Harold Nicolson op het kasteel
Sissinghurst, waar ze de tuinen van aanlegde. Ze
kende dus het leven op het land en de natuur en
ze hield van dat leven. Ondanks haar boek over
Jeanne d'Arc in wie ze de heldin bewonderde, was
ze niet gelovig.
Haar man Harold Nicolson, ook een bekend auteur,
was een diplomaat in verschillende plaatsen op de
wereld, maar Vita ging gewoonlijk niet met hem mee.
Éen groot gedeelte van hun leven leefden de echtge
noten dus gescheiden van elkaar.
Ze hadden twee zoons, Benedict en Nigel. De jongste
zoon Nigel gaf nog tijdens het leven van zijn vader
een deel van diens dagboeken uit. In die uitgave blijkt
het huwelijk tussen zijn ouders, die lang niet altijd
samen waren, een bijzonder gelukkig huwelijk ge
weest te zijn. Bij Weidenfeld and Nicolson te Londen
is nu een nieuw boek van Nigel Nicolson verschenen,
dat hij Portrait of a Marriage noemde en dat over
dat huwelijk handelt.
Het bestaat uit papieren van zijn moeder die hij na
haar dood in 1962 vond, en om die papieren van
autobiografische aard begrijpelijker te maken heeft
Nigel Nicolson ze met tussenteksten en andere ontle
ningen aan elkaar verbonden. Hij heeft dat met zorg
gedaan, al blijkt hij een bekwaam maar geen groot
schrijver en is het in zijn werk meer om de stof dan
de stijl te doen.
Op het eerste gezicht lijkt de publicatie haast sensa
tioneel en de publicatie door een zoon haast oneerbie
dig. Maar al spoedig blijkt dat het de zoon niet te
doen is om zijn moeder, die zich betrekkelijk weinig
met haar kinderen bemoeide, in haar afdwalingen te
kijk te stellen, maar juist om haar, door haar te laten
zien als ze was, te rechtvaardigen. Zijn boek is geen
blijk van rancune, maarjuist het tegendeel. Het is
bedoeld als een eerbetoon, en het is Nigël te doen
om te tonen dat dit portret van een huwelijk, het
portret van een gelukkig, zelfs in bepaalde zin van
een ideaal huwelijk is. Zijn moeder zelf maakt het
in haar autobiografisch geschrift wel zeer duidelijk,
dat de beide echtgenoten in de gebruikelijke zin van
het woord niet bepaald trouw waren. Zij vertoonden
beide homofiele kenmerken en ze gaven aan die
neigingen toe. Harold met vrienden op zijn diploma
tieke posten, Vita met enkele vriendinnen voor wie
ze een grote hartstocht opvatte.
Ze was een tijd lang verliefd op Rosamond Grosvenor
en tussen haar en Violet Keppel ontstond een zeer
hartstochtelijke verhouding, een verhouding "op le
ven een dood". Ze vluchtte verscheidene malen me)
Violet Keppel, maar ze kon er toch niet toe komen
om haar man beslissend te verlaten. Van zijn moeders
zijde stamde ze af van een Spaanse balletdanseres
en misschien had ze van haar de hartstocht geërfcf,
die haar leven in het begin van haar huwelijk zo
moeilijk en bewogen maakte. Violet Keppel pleegcfé
geen zelfmoord, maar trouwde later.
Vita Sackville-West vertelt over deze verhouding zeer
openhartig, maar toch met een grote gereserveerd
heid. Later werd ze nog verliefd op de romanschrijfc
ster Virginia Woolf, maar hoe die relatie was blijft
onduidelijk. Nigel Nicolson stelt vast, dat Virginia
Woolf eerder koel dan sensueel was. Maar ook dit
bracht het huwelijk geen schade, ondanks alles hielr
den Vita en Harold van elkaar hun leven lang.
JOS PANHUIJSEN.
Maquêtte voor een zigeunerkamp, 1956
De relatie tussen beeldende kunst en Holland Festi
val is altijd wat vaag geweest. Soms waren er
tentoonstellingen die toevallig tijdens het festival
gehouden werden en daarom werden uitgeroepen tot
festival-gebeuren, maar andere jaren bleef deze tak
van kunst helemaal buitenstaan. Dit jaar viel de
opening van het Holland Festival samen met het
openen van de Constant-tentoonstelling in het Haag
se Gemeentemuseum en de expositie werd daarmee
duidelijk een der hoogtepunten van Holland Festival
1974.
Hoogtepunt, want Constant is een uniek kunstenaar
en het project dat hij toont - New Babylon - is een
volkomen uniek project waaraan hij al twintig jaar
werkt, zij het dat de naam New Babyion eerst in
1960 voor het eerst in een tijdschriftartikel werd
gebruikt. Constant A. Nieuwenhuys, geboren 1920,
was destijds het brein achter de Nederlandse sectie
van de Cobra-beweging die in zijn stormachtige korte
bestaan streefde naar een totale omvorming van de
maatschappij, óók van de kunst.
ZIGEUNERKAMP
Toen Cobra verdwenen was gingen de meeste deelne
mers, Karei Appel bijvoorbeeld, op goudgerande
lauweren rusten. Constant niet. Die hield zijn sociale
vuur brandende en bleef in goede Cobra-traditie naar
vernieuwingen zoeken. Geleidelijk aan ging hij min
Sectorengroep in landschap
der schilderen en zich meer met ruimtelijke proble
men bezig houden. Een keerpunt betekende voor hem
de belevenissen van zigeuners in het Franse Alba.
Die zigeuners waren gewend om tijdens hun omzwer
vingen neer te strijken onder de overkapping van de
veemarkt, die alleen op zaterdagen wordt gebruikt.
Daar legden zij hun vuren aan, hingen hun tentzeilen
op en schiepen zich met afvalmateriaal ruimten om
te leven. De autoriteiten verboden het tenslotte. Con
stant ontmoette hen in 1956 toen ze armzalig kam
peerden op een stukje grasland. Hij ontwierp een
mobiel zigeunerkamp dat onder één afdak tal van
leefvormen mogelijk zou maken. Het plan werd niet
gerealiseerd, maar voor Constant was het de aanzet
tot ontwerpen van andere ruimtelijke constructies
van een nieuwe stad, een nieuwe wereld, een nieuw
Babylon EEN SPEL
Dat New Babylon is eigenlijk een serieus bedoeld
spel. Constant ziet in de toekomst een wereld die
zozeer gemechaniseerd is dat vrijwel geen menselijke
arbeid meer verricht hoeft te worden. In die wereld,
gebaseerd op de ideeën van Marx, zal de mens vrij
zijn om te spelen, niet geplaagd door de druk van
de arbeid, ongekend welvarend. Er zal geen religie
meer zijn, en ook geen stad, woning, straat, sportveld
etc. Er zal geen recreatie meer zijn uitsluitend creatie
en dit dan in een procés waaraan iedereen deel kan
Het klinkt allemaal even utopisch als absurd. Con
stant is zich van het een als het ander goed bewust.
Hij bepaalt zich daarom tot grote lijnen en laat
moeilijke tussenvraagjes buiten beschouwing. In de
grote lijnen heeft hij inmiddels die utopische wereld
al op poten gezet in maquettes, tekeningen en schilde
rijen. Modellen die bedoeld zijn om hoog boven een
groene aarde als enorme ruimteconstructies te verrij
zen, volgestopt met alle technisch vernuft waarover
de mensen van morgen zullen kunnen beschikken.
Ruimten waar zij met elkaar kunnen communiceren
en spelen, waar het leven op een hoger plan geleefd
wordt dan ooit eerder in de geschiedenis der mensen
mogelijk was.
Die maquettes, tekeningen, prenten en - vooral recent
- schitterende schilderingen hebben dus een „diepere
betekenis" en die maakt het nodig dat de expositie
met veel teksten wordt begeleid. Die teksten staan
in de uitstekende catalogus en zijn meer dan volop
aanwezig op de tentoonstelling.
Men hoeft overigens geen utopist, marxist of wat dan
ook te zijn om het afgezien van al die teksten
een erg fijne tentoonstelling te vinden. Want Constant
heeft een plan, een nogal radicale sociale instelling,
een intellectuele bezetenheid ook. Maar hij is, mis
schien ondanks zichzelf, op de eerste plaats kunste
naar. Zijn maquettes, hier soms getoond en belicht
zoals men het juwelen doet, zijn ruimtelijke construc
ties van grote estetische waarde, zijn aquarellen en
DEURENLABYRINT
Een al wat ouder idee van Constant, dat New Baby
lon een labynntvorm moet hebben die vertragend
werkt op de gang van de mens (dan wordt het
voortbewegen, een extra-spel zoals men nu op vakan
tie door een toeristisch stadje zwerft) is op de tentoon
stelling gerealiseerd met een „deurenlabvrint" ruimte
met vele dëuren die volkomen identiek zijn, maar die
twee aan twee gemonteerd zijn. Als men een deur
opendoet verandert men tevens de erachterliggende
ruimte. Dat is een spelletje dat leuker wordt naarma
te er meer mensen aan deelnemen. We hebben met
genoegen deuren geopend en gesloten.
New Babylon zal wel nooit voorbij het maquettesta
dium komen. Misschien kan het wel ideeën aanreiken
aan mensen die de echte maquettes van de wereld
van morgen moeten maken. Minstens het idee dat
die wereld mooi en speels moet zijn. De tentoonstel
ling blijft tot 1 september in het Gemeentemuseum
te zien. T/m 3 augustus kan men in Den Haag ook
terecht bij Galerie Nouvelles Images, Westeinde 22.
Daar zijn veertien aquarellen en veertig etsen van
Constant te zien en te Hoop. Vg.
etsen zijn prachtig. Constant is zonder meer een van
onze voornaamste grafici. En het stemt tot vreugde
dat hij de laatste jaren weer meer is gaan schilderen,
want, als gezegd, die schilderijen zijn schitterend.
