Taal
is
niet
na te
apen
CONVERSATIELESSEN IN GEBARENTAAL
m
Communicatie met de mensen is mogelijk, maar taal
ZATERDAG 18 AUGUSTUS 1973
Onlangs heb Ik een bezoek
aan Oklahoma gebracht,
omdat Ik chimpansees een
Interview wilde afnemen.
Dit klinkt misschien een
beetje als een bericht van
het type „man bijt hond",
maar eigenlijk was ik be
zig aan een serieus weten
schappelijk onderzoek.
Want er was gezegd dat
de chimpansees in kwestie
de scheidingslijn tussen
mens en dier doorbroken
hadden, nl. die van de
taal. Gedragspsychologen
in de VS hebben een aan
tal revolutionaire experi
menten uitgevoerd waar
bij apen de beginselen
van de menselijke taal is
aangeleerd. Hierdoor is er
een nieuwe aanval gedaan
op de exclusieve rechten
van homo sapiens.
Allerlei vormen van menselijk gedrag kunnen worden aangeleerd.
mensen met gereedschappen om kon- 1
den gaan. Dr. Jane van Lawick-Goodall
heeft door apen in Afrika gade te
slaan laten zien, dat dat niet waar is.
Lucy heeft zeker geen problemen met
gereedschappen. Als ze een schroeve-
draader te pakken kan krijgen, draait
ze alle electrische schakelaars in het
huis los. Ze hebben haar ook eens be
trapt toen ze bijna klaar was met het
losmaken van een wiel van de auto
van de Temerlins.
Maar anders speelt ze met speelgoed,
dat wel erg sterk moet zijn, bekijkt
boeken en plaatjes, maakt tekeningeri
en abstracte schilderijen met verf,
waarvan ze de kleuren herkent. Of ze
amuseert zich door als een kind op
een cheque-boek van „mama" te kras
sen of door met de telefoon te spelen.
Ochtendles
Dr. Fouts nam me mee naar Lucy's
normale ochtendles, die plaatsvond in
de woonkamer van de Temerlins. Het
enige ongewone aan de kamer was het
ontbreken van gordijnen. Er hingen
schilderijen aan de muur en er ston
den overal planten. Hij ging Lucy ha
len en droeg haar als een groot kind.
Ze had haar armen om zijn nek en gaf
hem natte kussen op zijn mond. Lucy
had buitengewoon veel belangstelling
voor mij, zodat wat ik te zien kreeg
niet haar normale klas-gedrag was. Ze
bracht haar gezicht heel dicht bij het
mijne en bleef me aanstaren. Ze voel
de mijn broekzakken, knopen aan mijn
overhemd en pak. Ze was ongeveer
1.30 meter hoog, in een soort staande
hurkzitting. Volgens dr. Fouts weegt
ze ongeveer 35 kilo. Ik was een beetje 1
bang voor haar: wat chimpansees als
spelerig bijten zien, is voor mensen j
uiterst pijnlijk, chimpansees hebben j
zelf erg dikke huiden, en om een flin
ke tik uit te kunnen delen hebben de
Temerlins een eleotrisch staafje nodig. j
Terwijl dr. Fouts zijn informatievellen
aan het invullen was. verdween Lucy I
in de keuken. Ze kwam terug met een
pot zuur, waarvan ze op de grond
morste. Toen hij haar boos toesprak
gebaarde zij „vieze ik" en „spijt me, i
vieze Lucy". Dat schreef hij op. Toen
rolde ze zich op de sofa op en ging
slapen. Hij vertelde me dat haar ge
bruik van h°t woord „vies" interes
sant was. Het was haar geleerd in ver
band met faecaliën en vieze kleren.
Maar zij was het gaan gebruiken als
adjectief voor haar zelf. en als ze bij
voorbeeld boos was, omdat hij haar
view te maken en Washoe had be
langstelling voor mijn pen. Ik vroeg
haar in gebarentaal „wat is dat?". Ze
gaf het juiste antwoord. Het teken
voor pen is de duim van een hand
langs de open palm van de andere leg
gen. Ze gaf het juiste teken voor mijn
schoenen en bril. Ik liet haar een
bloem zien, en zij gebaarde „bloem,
geef mij". Ik liet haar een open pot
met olie zien die gebruikt wordt voor
het oliën van de voeten van chimpan
sees. Het teken voor olie kent ze wel,
maar nadat ze aan de pot geroken
had, gebaarde ze „ruik, ruik eten" en
herhaalde de opmerking snel drie
keer. Toen wilde ze weer een sigaret.
Ik stond erop dat ze „alstublieft" zou
zeggen. Het teken voor alstublieft is
letterlijk „vraag als een dame". Met
enige tegenzin gebaarde ze „alstublieft
Washoe roken". Ze bestudeerde de siga
ret en maakte het gebaar voor „pot
lood". Toen ze haar sigaret op had liet
ik haar mijn pen weer zien en zij ge
baarde „potlood alstublieft". Zover
ging onze conversatie.
Lucy
In tegenstelling tot Washoe, is Lucy
als mensenkind opgegroeid vanaf de
dag dat zij geboren werd. Haar onder
wijs begon pas toen dr. Fouts naar de
universiteit van Oklahoma kwam. en
toen was zij vijf. Zij werk met Lucy
heeft de experimenten van de Gard
ners bevestigd en haar communicatie
vermogen is nu bijna even goed als
dat van Washoe. Lucy wordt nu ge
bruikt voor een ander experiment, dat
niets met taal te maken heeft. Dat ex
periment wordt uitgevoerd door dr.
William Lemmon, de directeur van het
instituut voor primaten-studie. Dr.
Lemmon is klinisch psycholoog die in
zijn apenkolonie woont en de indruk
wekt dat hij alle primaten mensen en
apen, met dezelfde nieuwsgierigheid
bekijkt.
Hij wil onderzoeken wat de invloed is
van de menselijke omgeving op apen.
Als Lucy oud genoeg is (dat is tussen 8
en 13 jaar oud) zal ze kunstmatig
geïnsemineerd worden, als dat voor de
eerste keer bij een chimpansee moge
lijk is. Dr. Lemmon wil dan bekijken
hoe haar gedrag als moeder gewijzigd
is door haar opvoeding onder de men-
De „moeder" van Lucy is mevrouw
Jane Termerlin, vrouw van dr. Maury
Temerlin die ook psycholoog is en er
een huis vol exotische vogels op na
houdt. In tegenstelling tot Washoe,
heeft Lucy geleerd gesproken Engels
te begrijpen en mevrouw Temerlin
zegt dat zij en haar man soms woor
den moeten spellen als ze willen dat
Lucy ze niet hoort. Bijvoorbeeld, als
ze het over een tochtje in de auto heb
ben, want als Lucy het woord auto
hoort, wordt ze helemaal opgewonden.
Lucy ze niet hoort. Bijvoorbeeld, als
slaapkamer van de Temerlins. Volgens
mevrouw Temerlin plast Lucy zelden
in haar bed. Ze deelt de badkamer
met hen.
Ze eet met het gezin aan tafel. Alleen
als vader en moeder weg zijn moet
Lucy in een enorm grote kooi. naast
en op het dak van het huis blijver..
Klaarblijkelijk vindt ze dat helemaal
niet erg, en beschouwt ze het als haar
eigen speelkamer waar ze kan doen en
laten wat ze wil.
Tot voor kort dacht men dat alleen
niet mee uit wilde nemen, gebaarde ze
„vieze Roger".
Lucy was al snel weer wakker en wil
de gekieteld worden. Volgens dr. Fouts
kan ze onderscheid maken tussen „jij
kietelt mij" en „ik kietel jou". Maar
ze wilde het liefst gekieteld worden
Een van de beperkingen van chimpan
sees schijnt te zijn dat hun belangstel
ling voor taal beperkt blijft tot mate
riële dingen en voedsel in het bijzon
der. Lucy geeft wel antwoorden op
„wat is dat?", maar zal zelf nooit in
tegenstelling tot kleine kinderen
„wat is dat?" vragen.
Evolutie
De taalkundigen zijn het onderling ook
niet eens over de oorsprong van de
taal, maar velen eisen een standaard
die te hoog voor de chimpansees ligt.
Er is praktisch geen bewijs om een
evolutie-theorie voor taal te steunen en
daarom ook geen reden om aan te ne
men dat chimpansees in de loop van
de tijd (uitgedrukt in millennia) van
zelf het taalvermogen van de mens
zullen krijgen. Sommige biologen be
weren dat taal ontleend is aan fysiolo
gische eigenschappen die alleen de
mens heeft.
Op basis van de experimenten met de
chimpansees zouden we kunnen con
cluderen dat zij in staat zijn tot een
vorm van telegrafische communicatie
op het niveau van kinderen van twee
of drie jaar. Maar als we bij kinderen
de eerste tekenen van syntaxis of zins
constructie waarnemen, weten we dat
zij daartoe in staat zijn en op zullen
groeien tot taalbeheersing. Maar als
we syntactisch vermogen bij apen aan
treffen, kunnen we daar slechts specu
latieve en voorlopige conclusies aan
verbinden.
Als leek ben je geneigd de Gardners te
volgen die zeggen: „Zij die van dat
soort vragen houden kunnen voor zich
zelf uitmaken of Washoe taal bereikt
heeft". En voor hen die zich sterk met
homo sapiens identificeren, heeft de
onderzoeker Premack de troostende
gedachte achter de hand „aangezien
de mens de chimpansee taal moet le
ren en niet andersom, wij ons nog
steeds uwiek mogen blijven noemen".
PETER JENKINS.
(Copyright The Guardian).
Voor die tijd was er tevergeefs veel
tijd gespendeerd aan pogingen om
chimpansees te leren praten. De
krachtigste poging daartoe is laat in
de veertiger jaren gedaan door Hayes
met de chimpansee Viki. Viki woonde
gewoon bij het gezin en leerde een he
leboel interessante dingen doen. Zo
kon ze bijvoorbeeld foto's sorteren en
op stapels leggen, waarbij ze haar
chimpanseevader in de dierenstapel
legde, bij de katten en honden, maar
haarzelf in de stapel bij de mensen,
bij dr. en mevr. Hayes. Maar een ding
dat Viki zeker niet kon was praten.
Het beste dat zij na zes jaar kon was
het uiten van vier soorten gegrom, dat
nog een beetje op menselijke uitroepen
leek.
(Vis mens behandeld
De Gardners zagen als eersten !n dat
het onvermogen om te spreken niet
noodzakelijk inhield dat chimpansees
zich ook niet van een taal zouden kun
nen bedienen. Zij probeerden het op
nieuw met een niet-verbale taal. Ame
rikaanse gebarentaal (AG) is een men
selijke taal die door doven gebruikt
wordt om te kunnen communiceren en
converseren. Het as niet dezelfde taal
als gebarentaal voor doofstommen,
waarbij gebruik gemaakt wordt van
een vingeralfabet. AG heeft een eigen
gramatica en de tekens zijn groten
deels symboliscr. De meeste linguïsten
geven toe dat AG een taal is. Washoe
is in het wild geboren, maar toen ze
tussen de 8 en 14 maanden oud was is
ze naar de mensen gebracht. Sindsdien
is ze opgegroeid tussen de mensen. Ze
woonde in een caravan met twee en
een halve kamer waar ze alleen 's
nachts verbleef en haar maaltijden ge
bruikte, maar voor het overige is ze
steeds als mens behandeld. Via het
luierstadium heeft ze geleerd van het
toilet gebruik te maken, en via fles en
kinderstoel heeft ze geleerd met mes
en vork te eten. Ze kreeg speelgoed en
boeken. Ze werd meegenomen in de
auto en ging op bezoek bij andere
mensen. Voordat ze naar bed ging
poetste zij haar tanden in haar eigen
badkamer. Maar het was een laborato
rium-opvoeding, en niet een gewoon
gezinsleven.
De resultaten waren opmerkelijk. Te
gen de tijd dat zij in 1970 Reno verliet,
had Washoe ee-i vocabulaire van onge
veer 140 tekens. De Gardners zagen
dat z.j 294 comb! iaties van twee te
kens gebruikte, zoals „meer eten",
„geef drinken" en „open gegaan".
Men ontdekte ook dat in de meeste
combinaties steeds weer een twaalftal
„centrale" woorden werden gebruikt.
Dat waren „kom geef me" „alstu
blieft" „u" „ga" „mij" „haast"
„meer", „op", „open", „uit" „in", en
„eten". De Gardners vergeleken dit
met de bevinden van een kinderpsy
choloog, Roger Brouwn en ontdekten
dat 78 procent van de combinaties van
twee tekens die door Washoe gebruikt
werden, ook door heel jonge kinderen
gebruikt werden.
Washoe leerde ook een paar tekens
zonder dat die haar echt geleerd wer
den, bijvoorbeeld „rook", de geleerden
vroegen elkaar steeds om sigaretten.
Zij vond zelf een teken uit voor „slab
betje" wat toevallig hetzelfde was als
't gebruikelijke teken in AG. Ze liet zien
dat ze haar vocabulaire in de juiste
context kon gebruiken, door bijv.
„spijt me, vuil" te zeggen als ze het
tapijt smerig had gemaakt, of „spijt
me, pijn" als ze te hard gebeten haï
Ze maakte ook een paar ingewikkelder
combinaties, zoals „jij en ik uitgaan,
haast". Ze kon zelfs onderscheid ma
ken tussen „ik jou kietel" en „jij mij
Soortgenoten
In 1970 is Washoe naar de universiteit
van Oklahoma verhuisd bij dr. Roger
Fouts, een assistent van de Gardners.
Daar werd ie voor de eerste keer
sinds haar jeugd weer losgelaten bij
haar soortgenoten. Op zekere dag ver
scheen er een slang op hun eiland.
Drie chimpansees vluchtten weg, maar
een jongere bleef staan. Men zag toen
dat Washoe „kom, haast je,
haast je" gebaarde. De baby-chimpan
see begreep het niet en Washoe sleepte
hem bij de arm in veiligheid. Het be
langrijkste van dit alles was dat Washoe
klaarblijkelijk in een stress-situatie
nog probeerde met gebarentaal met
haar soortgenoten te communiceren.
Ik interviewde Washoe door de tra
lies van haar kooi. onder bijzonder af
leidende omstandigheden. De chimpan
sees waren bezig hun mond met water
te vullen, en dit dan met grote kracht
en nauwkeurigheid naar hun bezoekers
te spugen. Washce vroeg me om een
sigare'., het eerste dat zij altijd doet.
Ze maakte het „rook"-teken twee
vingers naar de mond gebracht. Ze ging
weg en op haar rug liggen en maakte
nog tweemaal, voor haar zelf, het te-
Ik stond aantekeningen van ons inter-
De vraag is nu alleen of de niet-verba
le communicatie van deze apen nog
wel taal genoemd kan worden. De
beroemdste van deze apen is Washoe,
een acht-jarige vrouwelijke chimpan
see die nu bij haar soortgenoten in het
instituut voor primatenstudie aan de
universiteit van Oklahoma woont. Vier
jaar lang (van 1966 tot 1970) was Was
hoe (genoemd naar een Indianenstam)
de eerste en beroemdste leerling van
de professoren Allen en Beatrice Gard
ner van de universiteit van Nevada.
Deze professoren hadden de hele stu
die van nieit-verbale communicatie op
zijn kop gezet door haar te leren te
communiceren in de Amerikaanse ge
barentaal voor doven.
