,POT PICCALILLY VOOR WESTERBORK"
Geschiedenis
van het Joods
Weeshuis in Leiden
Kinderen nog
altijd dupe
van de oorlog
stad en randgemeenten
„Toen ik terugkwam
was de speelplaats
p| doods en leeg..."
Deze week in de
Leidse Bioscopen
Modern Times
Dirty Dozen
Fellinis Roma
Meisjes die graag
naar bed willen
De vier vuisten
in de lucht
zacht
geweld
'AGINA 3 VRIJDAG 13 APRIL 1973
LEIDSE COURANT
EIDEN/DEN HAAG „Fred Smits keek vanuit
zijn woning aan de Thorbeckestraat uit op het
speelplein van het joodse weeshuis aan de Roo-
denburgerstraat. Toen hij terugkwam uit het
Iranjehotel, was het plein doods en verlaten. En
toen hij navraag deed naar wat met de kinderen
gebeurd was, hoorde hij dat de Leidse politie op
17 maart 1943, in opdracht van de Duitse bezet
ier, het joodse weeshuis "Machseh Lajesoumim"
had leeggehaald".
alle stilte werden meer dan vijftig kinderen en
i'in begeleiders op de trein gezet naar de vernie
tigingskampen van de nazi's.
It verbijstert de heer Smits, nu wonend in Den
Haag, na dertig jaar nog steeds dat de bezetter
"»omaar opdracht kon geven en dat die nog werd
.uitgevoerd ook zonder dat iemand wist, wat hij
doen moest. Maar méér nog, dat de stilte rond
jo schokkend feit in de oorlogsgeschiedenis
filnJvan Leiden na dertig jaar nog nooit werd door
broken.
n gestalte te geven aan die verbijstering ver
zocht de heer Smits vorig jaar aan Gerard Kerk
vliet en Martin Uitvlugt van het bureau „Q-pro-
dukties" in Den Haag een journalistiek verslag
samen te stellen van de gebeurtenissen rond het
joodse weeshuis te Leiden.
Onlangs zag hun werk het licht onder de titel "Een
pot piccalilly voor Westerbork". Het verslag
brengt geen schokkende bijzonderheden aan het
licht. "Teveel stemmen zijn verstomd door dood,
pijn of schuld om een volledig, historisch over
zicht te verkrijgen. Hoe fragmentarisch ook",
stellen de schrijvers in hun voorwoord vast.
„De opdracht lag niet in de commerciële sfeer",
verklaart Gerard Kerkvliet. "Je interesseert je
ervoor. Het boeit je. En als je door die vonk ge
grepen wordt, maak je het tot een erezaak, dit
détail tot een stukje van de grotere geschiedenis
te maken. Het is een détail, waaruit het fatalis
me van de joodse en de lijdzaamheid van de
niet-joodse bevolking spreekt. Het enige wat we
hopen is, dat de mensen, die dit lezen, er een
ogenblikje bij blijven stilstaan. Want nog altijd
zijn kinderen het slachtoffer van oorlogen..."
4 Op de zestiende
1943 moest de heer Van
'Ver Wal, hoofdinspecteur van de
.eidse politie, bij de gehate
"ffSB-commissaris Ulrich K. L.
Hoffmann komen. Hij krijgt
horen, dat de vrije dag die
jfcij kort tevoren voor de zeven-
jende had gevraagd, niet kan
fcorgaan. Op die dag geldt voor
hele politiepersoneel bijzon-
dienst.
^nder Wal, die onmiddellijk de
i die bijzondere dienst
[vermoedt, probeert er zijn vrije
dag toch door te krijgen. Dat
komt hem op arrest te staan: hij
i een cel van zijn eigen
ilitiebureau opgesloten.
•ouw Van der Wal, die niet-
[fcieel op de hoogte wordt ge
acht van de arrestatie van
man, zoekt onmiddellijk
intact met de heer Stoffels
b .weldoener van het Joodse
Xou#eeshuis in Leiden: red.). Ze
-shojjertelt hem het verhaal over ar-
itatie en bijzondere dienst.
;ele weken eerder had Stoffels
Tan een met sigaren en jenever
|mgekochte Obersturmführer
Den Haag te horen gekre-
'gn|en, dat er binnenkort treinen
Peioor Leiden gereserveerd zou-
ek]2l|en wordeh.
Q4jlarrnee was duidelijk, dat op 17
Poptlaart 's avonds of 's nachts
'°w L ale Joden uit Leiden zouden
worden weggehaald.
I ondergrondse formeerde een
pformatieploeg om het onhel-
rellende nieuws aan de Leidse
Dden door te geven. Op de
in de zestiende, zodat
nog de gelegenheid zouden
hebben om onder te duiken.
Byrne Stoffels waarschuwde
persoonlijk Nathan ItaliS, di
recteur van het joodse weeshuis.
Zoals het iedere voorafgaande
keer is gegaan als de directie
van het weeshuis werd aangera
den, "kinderen te laten onder
duiken om althans een deel
van hen van deportatie te red
den, zo gaat het ook nu: Nathan
Italië weigert. Zijn godsdienst,
het vertrouwen op God, en zijn
verantwoordelijkheidgevoel voor
de kinderen wankelen ook in
deze omstandigheden niet. Hij
wilde voor "zijn" kinderen blij-
ven zorgen. Noch de gedachte
aan zijn vrouw Lies, noch de
zorg voor zijn kinderen, Hanna
Sarah en Elchanan, verander
den iets aan die standvastigheid.
Dan maar naar Westerbork.
Het personeel moet er net zo over
gedacht hebben en bleef pal
staan achter zijn directeur.
Waarschijnlijk zijn Italies me
dewerkers niet gevlucht in de
hoop dat zelfs Duitsers een
weeshuis niet zouden leegha
len...
Op 17 maart, 's middags om half
drie, ging buurman Stoffels op
nieuw naar het weeshuis om de
directeur nogmaals te bezwe
ren, de deuren van het tehuis
open te zetten en de kinderen
een goed heenkomen te laten
zoeken.
Italië is niet te vermurwen.
's Avonds om 'half zeven gaat
Stoffels afscheid nemen.
„Terwijl we zaten te praten", ver
telt Stoffels „was het gebouw
plotseling door tien, twaalf man
omsingeld. Drie politiemannen,
Musscher, Biesheuvel en De
Groot, hadden de leiding. Mus
scher voerde het woord".
De Davidster op de voordeur, die nog herinnert aan de oorspronke
lijke bestemming van het huis.
Het eerste wat de politie deed
was Stoffels het huis uitzetten.
Hij mocht niet horen hoe de
Joodse kinderen uit hun woning
verdreven zouden worden. Even
later, thuis, realiseert Stoffels
zich dat Betsy Wolff, bescher
melinge van de familie Stoffels,
in het weeshuis is achtergeble
ven.
Hij rent terug naar het weeshuis.
Aavankelijk werd hij tegenge
houden door hoofdagent Bies
heuvel. Toen hij uitlegde dat er
nog een meisje in het tehuis
was, dat bij hem hoorde mocht
hij er in en, na wat heen en
weer gepraat met Musscher,
lukte het Betsy uit de greep
van de politie te krijgen.
Om ongeveer zeven uur begon de
ontruiming. Stoffels meent zich
te herinneren, dat sommige kin
deren vooral de oudere jon
gens woedeaanvallen kregen
en alles kapotsloegen wat in
hun bereik was. Anderen liepen
huilend en schreeuwend rond.
Sommige meisjes werden plotse
ling ongesteld. De kleinsten
Terugblik op
schrijnende
momenten uit
de Leidse
historie
werden wakker en begonnen te
huilen. Nathan Italië behield
zijn kalmte. Samen met het per
soneel bracht hij de kinderen
tot bedaren en liet ze nog een
maal het joodse volkslied zin
gen. „Italië zat in een stoel, zijn
hoed naast zich, en maakte te
gen iemand van 't personeel de
opmerking dat het zo'n rommel
was. Of dat niet opgeruimd kon
worden", aldus Stoffels, die ver
telt: „Hij stond op, liep naar de
kast. pakte er een blik rijst uit
en gaf me dat „Daar houdt je
vrouw wel van", zei hij.
Daniel de Vries een van de over
levenden, geeft een wat rustiger
beeld van de inval. Van paniek
en vernielingen herinnert hij
zich niets.
De kinderen kregen niet veel tijd
om hun spulletjes te pakken. Ze
konden nog net een paar speel
tjes meenemen waar ze erg aan
gehecht waren. De oudere kinde
ren controleerden of ze wel ste
vige schoenen en warme kleren
in hun roodwit gestreepte rug
zakken hadden. Die rugzakken
hadden klaargestaan voor deze
angstige exodus.
De rugzakken waren gemaakt van
het linnen tentdak, waaronder
in de halfronde uitbouw aan de
achterzijde van het weeshuis,
jaarlijks het Loofhuttenfeest ge
vierd werd.
Hoewel in het Leidse politiecorps
de colaboratie met de Duitsers
onder de nsb-burgemeester De
Ruyter van Stevenick en com
missaris Hoffmann ernstig was
toegenomen, waren er onder de
politiemannen die het weeshuis
leeghaalden, een paar die enke
le joodse jongens bij hun
thuiskomst van werk buiten het
thuis toefluisterden: „Maak
dat je wegkomt, jullie worden
allemaal opgepakt". Maar jon
gens als Sally Nontezinos en Sa
lomon Ritmeester sloegen die
waarschuwing in de wind: zij
hoorden bij de groep en gingen
naar binnen. Zoals de anderen
wisten ze, dat ze naar Wester
bork zouden gaan en vandaar
naar een werkkamp in Duits
land of Polen.
Voor het vervoer van de bagage
en van de kleinste kinderen wa
ren bij het busbedrijf ELTAX
een (of twee) bussen als "Tech
nische Nothilfe" gecharterd. De
oudere kinderen, hun verzorg
sters en de leiding van het te
huis moesten lnpen naar het
station.
Volgens mevrouw Stofels moet de
ontruiming toch nog veel tijd in
beslag genomen hebben want
toen zij 's avonds door de Bree-
straat kwam, nadat zij een
joofdse familie naar Valkenburg
had gebracht, zag zij een grote
groep kinderen lopen. Voor en
achter de stoet liepen Neder
landse politiemannen als bewa
kers. De bevolking hield zich
rustig. ledereeen was in huis en
kwam niet buiten als het niet
strikt noodzakelijk was.
Op het station stonden de
gereserveerde treinen klaar.
Nadat de kinderen en hun bege
leiders waren ngestapt werd hij
buiten de ovekaping van het
station gereden, waardoor de in
zittenden verder niets meer
konden zien van wat op het per
ron gebeurde.
Ook de vrienden en bekenden, die
achterbleven, zagen niets meer
van hen: het enige contact dat
ze de eerste weken nog hadden
met de gedenorteerden. bestond
uit een paar briefjes uit Wester
bork, vanwaar ze om de veer
tien dagen mochten schrijven.
De kinderen vragen om wat
voedsel want het eten is niet
slecht maar karig. Verder is er
behoefte aan kaarsen, w.c.-pa
pier, etenspannen en bestek, en
hei moet werken, aan stofbril
len. Van tijd tot tijd noemen ze
Op initiatief van de heer A.I.
Kiek, vader van het Israëliti
sche weeshuis te Rotterdam,
werd op 19 mei 1890 een te
huis gesticht voor zorgenkin
deren uit de joodse diaspora
te Leiden. Het pand. ge
naamd Machasee-La-Jetho-
miem (Toevlucht voor we
zen), voorzag zozeer in een
behoefte dat al op 7 juli 1891
een nieuw onderdak nodig
was: het pand Stille Rijn i.
waarin Sweer Gerrits in 1578
de brouwerij „De Witte Een
hoorn" dreef. Het was een
hopeloos ondoelmatig pand.
Het enige dat er in 1920 aan
vernieuwd werd, was de
naam, die veranderde in
„Machseh Lajesoumim" Toe
vlucht voor het kind, hetgeen
wijst op een verruiming van
de doelstellingen, Op 18 juni
1929 werd de eerste steen ge.
legd voor het nieuwe kinder
tehuis op de hoek van Cro-
nesteinkade en Roodenbur-
gerstraat. Na de inval in
1943 werd er een duits „Ju-
gendheim" in gevestigd.
Vanaf Dolle Dinsdag, 17 sep
tember 1944, stond het ge
bouw leeg. In 1947 werd er
tijdelijk een kleuterschool in
ondergebracht: daarna was
het een doorgangshuis voor
terugkerende joodse ont
heemden totdat het in 1951
door het bestuur van de ver
eniging „Centraal Israëli
tisch Kinder- en Doorgangs
huis voor 122.500,- ver
kocht werd aan de gemeen
te Leiden. Met de opbrengst
ervan en van die van de
joodse weeshuizen in Utrecht
en Den Haag, werd Chadera
bij Haifa het kindertehuis
„K'far Juliana" (Juliana-
dorp) gesticht. Tien jaar la
ter werd ook dot opgeheven.
De vrijkomen fondsen werden
gebruikt om een home voor
„zeeverkenners" te vestigen
in Asjdod aan de Israëlische
kust. Het gebouw aan de
Roodenburgcrstraat is nu de
zetel van de G.G. G.D. en
maar weinig mensen die er
binnen gaan weten nog.
waarom er in de ijzeren toe
gangsdeur een Davidsster
namen van wie nog in 't kamp
zijn en wie zijn "doorgegaan".
Op 3 mei 1943 schrijft Hurry
Spier een opgewekt kaartje"...
we hebben vanmiddag gortsoep
met vlees gegeten. Dat smaakt Eén dag
best. Ik heb vanmiddag vrij.
Familie Mogendorff en Montezi-
nos zijn uit. Leo Amerhaan is
er nog. Betsy, je moet de groe
ten vun hem hebben. Harry.
P.S. Betsy, stuur een pot pical-
lilly op. Bedankt?"
zijn kaartje, op 4 mei
gaat Hurrv naar Sobldor, zon
der piccalilly. Op 7 mei is hij
dood.
hij
hoogtepunt
in film
historie
TRIANON Charlie Chapllns
„moderne tijden" van de cri
sisjaren tegen de tweede we-
redoorlog aan zijn het bis-
scoopgebeuren van 1973 weer
binnen gehaald.
LEIDEN Vijf nieuwe films deze week, terwijl in Lido Turks
Fruit lustig de achtste week in gaat. In Studio draait een
verheugend feit Fellini's „Roma", een rolprent die niet
voor niets bekroond is in Cannes vorige jaar. Ook goede aan
beveling verdient „Modern Times" van en met Chaplin, nog
steeds pakkend. Milde vechtlust in „De vier vuisten van de
duivel", met het zo langzamerhand beruchte duo Terence Hill
en Bud Spencer. Gruwelijk oorlogsgeweld, vermengd met een
stuk (valse) oorlogsromantiek is te zien in „Dirty Dozen"
(De twaalf veroordeelden) in Camera, waar in de nachtvoor
stelling een Bergman draait: de „Maagdenbron". Tenslotte
Rex. Als variatie op het thema is er weer wat goedkoop bloot
te zien in „Meisjes die graag naar bed willen", 's Nachts kan
men „liefde in termijnen" beleven in dit theater. Een tip voor
iedereen: in Camera draait in het matinee „Astrix en Cleopa
tra", niet alleen voor kinderen, maar heslist voor alle leeftij
den.
En als je dit meesterstuk vi
ogen krijgt, is er al gauw t
heid, dat je dit hoogtepunt in de filmhistorie opnieuw kunt be
leven. Het is alsof Modern Times in onze dagen nog aan
kracht en virtuositeit heeft gewonnen. Je zit je, op de bio
scoopstoel, constant te vergapen aan deze „stomme" film
volgens een oud recept met gooi- en smijtwerk, met leed en
verdriet, onovertroffen clownerie, met een glimlacht en een
uitzichtloos optimisme. Chaplin heeft zich erin uitgeput;
schreef de scenario, voerde de regie, had de productie in han
den en schreef de simpele muziek die symbolisch harten aaneen
bindt in de kameraadschappelijke liefde tussen het dolge
draaide mannetje aan de krankzinnige lopende band en het
meisje, dat -wees geworden' aan het zwerven en stelen is ge
slagen. Twee uur gevangen zitten in stijgende bewondering en
niet verslappende geboeidheid. Een grootse ervaring, die we ie
dereen zouden willen toewensen. Dat het onophoudelijk scha
teren is geblazen, is in deze film een bijkomstigheid. De
hoofdzaak is filmkunst van een uitzonderlijk gehalte.
CAMERA Zowel in het
avonturengenre als op het
gebied van oorlogsfilms kan
men de Amerikaan Robert
Aldrich een routinier noe
men.
Zijn ervaring op beide terreinen is hem goed van pas gekomen
bij het maken van „The Dirty Dozen" (De twaalf veroordeel
den). Een Amerikaanse majoor moet twaalf misdadigers uit
een militaire gevangenis in Engeland halen om van hen een
groepje commando's te vormen dat vlak voord e invasie in
1944 een smerig zaakje achter de Duitse linies moet opknap
pen. Een goed en wat ongewoon verhaal, dat echter op een
vrij doorsnee-manier gebracht wordt in een reeks beelden
van bloederige en avontuurlijke oorlogsromantiek. Daaraan
kan het spel van Lee Marvin als de genadeloze majoor van
het wrede tropeje anti-helden niets veranderen. Het blijft ge
woon het smerig doden van mede-mensen, ook al waren het
toen vijanden.
berg
Lijken-
Twee uur
Rome met
verliefde
iïids
STUDIO Fellini's laatste en
bekroonde film „Roma" lijkt
oppervlakkig een bijzondere
rolprent van bewegende an
sichtkaarten van Rome. Aan
de hand van een verliefde
gids word je twee uur lang
meegevoerd door de oude
stad en je ziet meer dan
waarschijnlijk een echtre
rondtoer kan geven.
Er zit geen verhaal achter, een goede weet als je er naar toe
gaat. want anders kom je bedrogen uit. En achter die tijd
loosheid van de wonderlijke en mooie beelden zit een wereld
van symboliek, die zo moeilijk is, dat ze soms irriteert. Het
zijn symbolen uit de ervaringswereld van de regisseur, waar
neembaar maar vaak onbegrijpelijk. Het is dan ook een film
waar Je niet zomaar heen kan gaan, waar je bij betrokken
moet raken. De schilderijen kunnen aan je oog voorbijgaan,
de gedachten die erachter zitten dagen je uit of maken je
moe.
REX „Meisjes die naar bed
willen" Is de slechte verta
ling van de oorspronkelijke
titel „Fruhreife Bettha-
van de film die in Rex ver
toond wordt.
vroegrijpe
blootfilm
Van dat vroegrijpe zal de trouwe Rex-bezoekers niets blijken.
De dames zijn, althans lichamelijk, allemaal flink ontwikkeld.
Bovendien willen ze helemaal niet naar bed. Ze willen onder
de toonbank en in het natte zand en in de telefooncel en in de
auto en in de lift. En de heren er maar achteruan. hetgeen
tot uitermate hijgerige toestanden leidt. Maar daarmee blijft
dat wat die meisjes willen allemaal erg zonder lijn en er zit
ódk geen eind aan.
LUXOR „De vier vuisten In
de lucht", de titel van de
film geeft meteen al aan, dat
het weeT een produktie be
treft over ons heldenduo Te
rence Hill en Bud Spencer
(De vier vuisten van de dui
vel).
Deze onversaagde knapen verkeren ditmaal in lioger sferen. De
boys, Plata en Salud gaan er, ondanks het feit, dat de situe
ring niet in het „Wilde Westen" lag, „ouderwets" tegenaan.
Er wordt wat afgeslagen in de film. maar geweld is er eigen
lijk niet eens bij: de hele toestand is namelijk zo overtrokken
en komt zo lachwekkend over, dat het meer komisch dun
bruut is. Dat humoristische moet trouwens de film wel mo
ken, want een verhaal zit er nauwelijks in. Het genre blijkt
aan te slaan, gezien de volle zaal en inderdaad, het is een
ontspannende film.
