XD
Als buitenland ons In de
steek laat zijn we verkocht
BRAZILIË
(mali-
WIT
Kom over de
Brug beslist
mee over de
toekomst van
de kerk
in Brazilië
PATER ANDREI v. d. BERK:
ZATERDAG 9 DECEMBER 1972
Volgende
wordt de
„Kom ov
Brug" gehouden,
een actie waarin de
kerken van Neder- kom OVer de brug
land samenwerken
voor de kerken
overzee. Een
degenen, die op de
lijst van 744 te steu
nen projecten in bij
na tachtig landen
staan is pater An
drei v.d.Berk, werk
zaam in Belo Hori
zonte, Brazilië.
Onze verslaggever Jan Derlx heeft hem op
gezocht en vertelt van zijn werk in bijgaande
reportage, die een indringende illustratie is van
hetgeen Kom over de. Brug beoogt.
giro
7600
BELO HORIZONTE Pater Andrei v. d.
Berk(47) is iemand met een scherpe, ana
lytische geest. Hij is ook een van de weinige
buitenlandse priesters, wier visie op de ont
wikkelingsproblematiek van het Braziliaan
se platteland door de overheid wordt er
kend. „Er zijn mensen, die mij daarom be
schuldigen van collaboratie, omdat ik steun
zou verlenen aan een totalitair regiem",
zegt hij in zijn kantoor in Belo Horizon-
te. „Maar ik geloof, dat we niet anders kun
nen. Ontwikkelingswerk moet worden inge
past In de plannen van de staat, anders
mislukt het. Wij moeten bereid zijn tot veel
meer samenwerking, in onderling verband
en met overheidsinstanties, in plaats van
nog langer allerlei afzonderlijke projecten
aan te pakken".
Vijf jaar geleden zette deze Eindhovense
franciscaan het „Centro de Informacao e
Assessoria" (CIA) op, een advies- en infor
matiebureau dat aanvankelijk de coördina
tie op zich nam van alle ontwikkelingspro
jecten van de OFM-missie in de staat Minas
Gerais.
Pater v. d. Berk: „De meeste priesters
zijn onderontwikkeld op het gebied van ont
wikkelingswerk. Hun visie is vaak te be
perkt, zij kennen de weg niet naar de juis
te buitenlandse hulporganisaties." Het CIA
werkte tot dusver ruim dertig projecten
uit, die een bedrag van twee miljoen gul
den vertegenwoordigden. Dat was 'n prach
tig resultaat, maar het experiment leverde
tevens enkele essentiële conclusies op.
Aansluiting zoeken
Een daarvan luidde, dat men niet moest
doorgaan met exclusief franciscaans ont
wikkelingswerk (in Brazilië werken onge
veer honderdvijftig Nederlandse OFM-
krachten), maar dat er aansluiting gezocht
moest worden met andere religieuze groe
pen, met bisdombesturen en vooral over
heidsinstanties. „Dat geeft een structureel
voordeel, maar het is ook de enige manier
om een eigen inbreng te hebben in het
werk van de overheid", aldus Pater v. d.
Berg.
Die filosofie is realistisch. In februari
kreeg het CIA de eerste concrete kans om
ze in praktijk te brengen, toen de staat Mi-
nas Gerais het bureau inschakelde bij de
voorbereiding van een enorm ontwikkelings
project voor de streek Vale de Jequitinhon-
ha.
Het gebied meet 78.000 vierkante kilometer
(ruim tweemaal Nederland), er wonen
850.000 mensen, het is een van de meest
achtergebleven uithoeken van Brazilië. Er
is één priester op 50.000 mensen.
„Dat zou veel te weinig zijn om de kerk een
rol te kunnen laten spelen in de maatschap
pelijke opbouw", constateert pater v. d.
Berk. „Wanneer wij geen samenwerking
hadden gezocht, zouden de ontwikkelingen
over ons heenrollen. De kerk kan niet meer
geïsoleerd optreden. Willen wij op het plat
teland nog een boodschap hebben, dan
moet ons werk worden ingepast in dat van
de overheid."
De opdracht aan het CIA, op basis van een
officieel contract (voorlopig voor zes maan
den, met een vergoeding van 8500 cruzeiros
(5100 gulden) per maand, luidde: de men
tale begeleiding verzorgen van de bevol
king van Vale de Jequitinhonha in het ko
mende ontwikkelingsproces. Daarvoor heeft
het bureau inmiddels zesentwintig verschil
lende organisaties in de drie bisdommen
waarover het gebied zich uitstrekt, onder
één noemer gekregen.
In de Braziliaanse verhoudingen is dat al
iets unieks. De overheid zorgt voor moder
nisering van landbouw en veeteelt, de uit
breiding van cultuurgrond, de oprichting
van coöperaties, maar essentiële taken als
alfabetisatie, vakonderwijs en gemeen
schapsopbouw zijn toevertrouwd aan het
CIA.
Testcase
Pater v. d. Berk: „U begrijpt, dat van dit
experiment alles afhangt. Ook aan rege
ringszijde zijn de verwachtingen hoog ge
spannen. Wanneer wij onze diensten niet
hadden aangeboden, zou de kerk hier bui
ten spel hebben gestaan. Nu heeft ze een
voet tussen de deur gekregen. Het project
zal volgend jaar beginnen. Wat wij gaan
doen op het gebied van ontwikkeling en be
wustmaking. met overeenstemmen met de
regeringsopzet. Anders kunnen we wel in
pakken."
De plannen voor Vale de Jequitinhonha zijn
bedoeld om de dreigende leegloop van het
platteland tegen te gaan. Ook de Brazi
liaanse regering is erbij gebaat, dat de
landbouw niet wordt lamgelegd en dat de
industriecentra niet overspoeld worden
door een vloedgolf van verpauperde mas
sa's, die niet behoorlijk kunnen worden op
gevangen
Overal in het land zijn dergelijke projecten
aan de gang. Uiteindelijk past ook de stich
ting van de nieuwe hoofdstad Brasilia, mid
den in het oerwoud, in dit stramien. Even
als de dit jaar gedeeltelijk voltooide „Trans-
amazonica"-weg en het „belastingvrij"
maken van de stad Manaus.
Maar erg geloofwaardig en duidelijk is het
allemaal niet, want een werkelijke leef-
baarmaking van het binnenland veronder
stelt opheffing van het grootgrondbezit. In
Brazilië is tachtig procent van de land
bouwbevolking in loondienst. De regering
weigert landbouwhervormingen door te
voeren en stimuleert tegelijk heilloze ur
banisatie langs de Oostkust (Rio, Sao Pau
lo, Belo Horizonte, Recife enz.). Kennelijk,
omdat men het snelste economisch heil
verwacht van een opgepepte industriële
ontwikkeling. En dat veronderstelt weer
een omvangrijk proletariaat van goedkope
arbeidskrachten. De landvlucht moet dus
aanhouden.
Pater v. d. Berk doet er niet graag een
uitspraak over. Hij heeft bij de actie ,,Kom
over de brug" een bedrag van 25.000 gul
den gevraagd om twee jaar de salarissen
van zijn personeel (o.a. twee sociologen) te
kunnen betalen. Verder moet hij nog bui
tenlandse organisaties vinden, die hem een
subsidie van 738.000 gulden verschaffen om
de eerste fase van het project „Vale de Je-
quitinhohna" voor de zesentwintig binnen
het CIA samenwerkende instanties moge
lijk te maken.
„Als ze ons in de steek laten, zijn we ver
kocht", is zijn overtuiging. Het wordt dus
een testcase. Een mislukking zal beteke
nen, dat de Braziliaanse overheid de in
breng van de kerk van zich afschuift met
het excuus dat zij door het CIA te laten
deelnemen haar goede wil getoond heeft.
Bewustwording
In een soortgelijke situatie zit de MEB
(Movimento de Educacao de Base) in Rio
de Janeiro eigenlijk al elf jaar. In 1961,
toen de Braziliaanse regering nog niets
deed aan de ontwikkeling van het binnen
land, werd dit instituut voor basisontwikke
ling opgericht door de nationale bisschop
penconferentie (CNBB). De MEB bestrijkt
nu ongeveer twee derde van Brazilië, van
uit twintig regionale centra, en beschikt
over vijftien zenders voor radio-onderwijs.
Het bureau heeft 220 technisch, onderwijs
kundig en sociologisch geschoolde „field-
workers" in dienst, die de gemeenschaps
opbouw in de afgelegen boerendorpjes van
het Noordoosten begeleiden.
„Onze bisschoppen hebben de wijsheid ge
had, dit initiatief direct voor te leggen aan
de Braziliaanse regering", vertelde mij
zuster Mary-Paul Speyer, algemeen secre
taresse van de MEB. „Volgens sommigen
hebben wij ons aan het regiem verkocht,
PATER ANDREI V. D. BERK
bereid tot samenwerking
maar ons systeem gaat verder dan dat van
de regering. De regering beperkt zich tot
alfabetisatie van het volk, wij werken aan
een algemene bewustmaking, waarbij on
derwijs slechts een middel is. De samen
werking met de regering is redelijk goed."
Het Braziliaanse ministerie van onderwijs
is in het bestuur van de MEB vertegen
woordigd. Het bureau in Rio de Janeiro
ontvangt van de regering een vergoeding
van vijftien cruzeiro's (negen gulden) per
gealfabetiseerde mens. In 1971 was de tota
le vergoeding crs. 87.000 (52.000 gulden),
waaruit men de actieradius van deze radio-
scholen kan afleiden. Maar aangezien de
MEB-aktiviteiten in de sector samenle
vingsopbouw (uiteraard) buiten deze finan
ciering vallen, kampt het instituut voortdu
rend met geldtekorten. Vorig jaar kreeg de
MEB 40.000 dollar buitenlandse hulp.
„Helaas is dat telkens een ongewisse
zaak", aldus zuster Mary-Paul, die de
keerzijde van de medaille heel duidelijk
ziet: zodra de MEB financieel vastloopt,
zal de regering dit strategisch belangrijke
terrein onmiddellijk overnemen en niet
meer afstaan. Uit de actie „Kom over de
brug" hoopt men 19.000 gulden te krijgen.
Op dit ogenblik kan het bureau aan de staf
in het binnenland, mensen met middelbare
of universitaire opleiding, die onder zeer
zware omstandigheden hun werk doen, niet
meer betalen dan crs 600, (360 gulden) bru
to per maand.
Mensen niet rijp
Het was mij opgevallen, dat in het werk
programma van de MEB onder meer cur
sussen over syndicalisme en arbeidsrecht
voorkomen, terwijl do regering sinds de
laatste staatsgreep in 1968 de werkzaamhe
den van de vakbonden verboden heeft en
alle grondwettelijke vrijheden in het land
heeft opgeschort. Het ligt verder voor de
hand, dat bewustmaking van het volk zoals
de MEB doet elk moment als een subver
sieve zaak kan worden uitgelegd en van ho
gerhand stopgezet.
Tenslotte heeft men om soortgelijke rede
nen stakingen verboden in dit land, waar
vijfenzeventig procent beneden het be
staansminimum leeft. En juist bp het plat
teland is de maatschappelijke achterstand
van de massa extra groot. Speelt de MEB
hier dan geen gevaarlijk spel?
„Men moet bedenken, dat het platteland
een eigen wereld is", verklaart prof. dr.
Jean Breeveld (36), geboren in Maastricht,
die als adviseur aan de MEB verbonden is.
„Als u aan oppositie denkt, dan zijn deze
mensen daar beslist niet rijp voor. Wat wij
onrecht zouden noemen, wordt daar nog als
norm ervaren. Het ligt ook niet op onze weg
om deze mensen verzet aan te praten. Wij
willen slechts bereiken dat zij zichzelf een
oordeel kunnen vormen en dan tot initiatie
ven komen om hun leefomstandigheid te
verbeteren in gemeenschapsverband. De
kerk kan hier een heel eind met de rege
ring optrekken, maar aan de andere kant
moet de MEB zich altijd zelfstandig kun
nen opstellen om geen verlengstuk van de
overheidspolitiek te worden. Dat veronder
stelt eigen financiële hulpbronnen."
Dit is inzet van groot belang. Niet alleen,
omdat het analfabetisme op het Braziliaan
se platteland rond zeventig procent ligt en
analfabeten in dit land geen stemrecht heb
ben, waardoor de politieke invloed van de
landbouwbevolking dus praktisch nihil is.
Omdat alleen geletterden een vaste ar-
be dsplaats kunnen krijgen, waardoor zij
althans deel hebben aan bijvoorbeeld de
INPS-volksverzekerirg (ziektekostenvergoe
ding, pensioenrechten), is de positie van de
grote massa sociaal-economisch rechteloos.
Naar schatting zitten zestig miljoen Brazi
lianen, driekwart van de totale bevolking,
in deze vicieuze cirkel. Willoze slachtoffers
van uitbuiting.
Wereldbekendheid
De regering zet alfabetisatieprogramma's
op, maar daar blijft het bij. Bewustmaking
is een andere zaak, die in Brazilië gevoeli
ge en gevaarlijke kanten heeft. Er kan in
dit systeem alleen iets ten goede van de
massa veranderen, wanneer deze massa
zich van de realiteit bewust is.
Een instituut als de MEB legt daarvoor de
basis. Sinds 1961 heeft men meer dan vier
miljoen mensen bereikt, tot in het diepste
binnenland. De top lag in 1964, toen vier
honderdduizend mensen via zestig radio-
scholen onderwijs en maatschappelijke vor
ming ontvingen.
Het werk van dit instituut, waartoe aarts
bisschop Dom Tavora van Aracaju indertijd
het moedig initiatief nam, kreeg in 1968
wereldbekendheid. In dat jaar werd aan de
MEB de „Reza Pahlevi "-prijs van de
Unesco toegekend, een erkenning, die snel
vergeten is.
In de komende jaren zullen het voortbe
staan van de MEB, en de verdere ont
plooiingskansen voor het CIA-bureau van
Pater v. d. Berk in Belo Horizonte, beslis
send zijn voor de vraag of de kerk zich
BELO HORIZONTE:
opgepepte industriële vooruitgang
aan het ontwikkelingsfront in Brazilië zal
kunnen handhaven. Dat noodzaakt tot ge
wetensvolle samenwerking met een regiem,
waarvan men tegelijk een aantal ideologi
sche doelstellingen moet afwijzen. Een
moeilijk dilemma.
Volgens betrouwbare informaties heeft Bra
zilië ongeveer vijftienduizend politieke ge
vangenen, onder wie een aantal priesters,
maar het moge intussen duidelijk zijn, dat
de kerk het sociale engagement in dit land
niet zal kunnen ontwijken, wil zij geloof
waardig blijven. Het zal een andere kerk
moeten zijn dan het triomfalistisch insti
tuut, dat zich manifesteert in eerbiedwaar
dige kardinalen en overdadige kathedralen.
Aan de meerderheid van het Braziliaanse
volk is dat nieuwe beeld vreemd en onge
woon, zoals kan blijken uit het volgende
persbericht, dat iets ontsluiert van het reli
gieus primitivisme bij de onderontwikkelde
Op 12 oktober bracht het dagblad ,,Estad&
de Minas" het volgende artikeltje: „Een
vreemde belofte kwam gisteren aan het
licht in de basiliek van Sao Francisco das
Chagas in Fortaleza, want als deze belofte
zou zijn ingelost, zou de betrokkene daarbij
het leven hebben verloren. De visser Ma-
noel Bruno had namelijk plechtig beloofd,
dat hij van de toren van de basiliek zou
springen, indien hij van een verlamming
genezen zou worden. Hij verkreeg zijn ge
nezing en was oP weg naar de top van
kerk, toen hij werd ontdekt door de pas
toor.
Manoel Bruno verklaarde, dat hij driemaal
omlaag zou springen van de toren, die vijf
tien meter hoog was. De priester wist hem
echter te overreden, zijn belofte om te zet
ten in een biecht. Hij kreeg een penitentie
van tien Onze Vaders, tien weesgegroeten,
tien Salve Regina's en tienmaal de heilige
kruisweg. Manoel Bruno verklaarde later
tegen de pers, dat hij geen zelfmoordplai
nen had gehad, maar dat hij zich aan zij
belofte gehouden zou hebben, wanneer de
pastoor hem niet gezien had."
In meerdere opzichten is Brazilië een ont
wikkelingsland.
JAN DERIX
ZUSTER MARY-PAUL
ongewisse zaak
