Jan de Hartog
Stap in de spaarweek
even bij ons
binnen
„KINDEREN VAN HET LICHT"
„Ik heb
de tegenwoordigheid
Gods ervaren,
als de ontknoping
van een thriller''
GAF ZICHZELF VIJF JAAR
CELLULAIR OM NIEUWE
ROMANCYCLUS TE SCHRIJVEN
een meeslepend document
RaiffeisenbankfZi Boerenleenbank
;R 197
chappel
linistrati
behoort,
EN HAAG Filmregisseur
udwig Berger noemde hem
,Een mengsel van zout
ater en bijbel dat je alleen in
olland vindt". Dat was vlak
)or de Tweede Wereldoorlog
opnamen voor de film „Er-
.'ns in Nederland", maar de
waarom 't ging is niet erg
ng in dat Nederland gebleven,
in de Hartog, een van onze
eest gelezen en minst bespro-
;n romanciers, vluchtte in 1943
aar Engeland en kwam hier
et meer terug. Alleen inciden-
el nog, zoals deze maand ter
egeleiding van de Nederlandse
iiblicatie van het eerste deel
an zijn levenswerk, „Kinderen
an het licht", het begin van de
imancyclus over de geschiede-
de Quakers. Jan de Har-
g verblijft in Nederland, er-
ens, op een onbekend adres en
ioet via z'n uitgever Elsevier
enaderd worden voor een inter-
lew.
in interview", zegt die uitge-
aarzelend door de telefoon,
wat voor oplaag heeft uw
nt dan wel? En bent u van
t er een groot stuk van te
laken? Kijk, ik moet 't een
i iwrJeetie verkopen want Jan de
artog wordt liefst zo weinig
logelijk gestoord". Niettemin
t de schrijver enkele dagen la-
ir welgemoed in z'n „apepak-
(zoals ie zelf zegt) ten bu-
/an Elsevier in Amsterdam
ereed. Breed lachend, Ameri-
aans joviaal is hij bereid elk
ig bekw; roor(i desnoods voor je te spel-
citeert hij tussen neus er
ppen door theologen en filoso
en. van Augustinus tot Hegel,
n bekent hij dat dit het laatste
iterview is dat hij geeft. Ook in
Nederland werkt hij door aan de
latste delen van zijn quatrolo-
ie. De eerste twee delen zijn
i Amerika in één band uit, Ne
en ervaiTftti\and kan deel II in januari
:e afde volgend jaar verwachten. Een
ook gaafaerk waaraan hij sinds 27 ja
nuari 1969 bezig is na een
jaar of tien voorbereidingen --
Uin Swan 7 uur 's ochtends tot een
of 4 's middags behalve op
.idag en waaraan hij nog wel
in jaar zal zitten. „Ik heb me
telf cellulair gegeven. De een zit
n Leeuwarden en ik „zit" te
ichrijven. Pas als ik klaar hen
ieer ik „in de wereld" terug.
in accoi.
experien
.tinn» iet
kafa
b.v.
poorboekje
/Iet recht „in de wereld" want
lat is de Quaker-term voor alles
/buiten hun ..vredig Koninkrijk".
IK Na zijn komst in Amerika, 1962,
werd De Hartog zelf Quaker en
UICTIijn nieuwste boek is het ver-
laai van drie eeuwen Quaker
lom, vanaf het ontstaan in 1652
net George" Fox en Margaret
ish knowfell. Het eerste deel speelt in
Ingeland, het tweede in Penn-
ivlvania, het derde in Indiana
zou worden het Congres voor
stelde alle Indianenzaken door
Quakers te laten regelen. On
langs nog hadden de Seneca In
dianen een geschil over land
met de Federale regering. Ze
wilden alleen onderhandelen als
er Quakers bij waren. Ze zijn
toch belazerd hoor, ondanks dat.
Maar op die manier kon het in
elk geval onder de aandacht ge
bracht worden. Als je er ooit toe
komt het tweede deel, „Het hei
lig experiment" te lezen, merk
je dat de Quakers ook het eerst
de slavernij afschaften. In die
Quakerarchieven heb ik er de
tails over gevonden.
Nikkers
In 1756 is een boer zo ver ge
gaan dat hij z'n slaven de vrij
heid gaf. Maar dat kon niet zo
maar, want loslopende negers
werden opgepikt door de Angli
caanse kerk en verkocht ten
bate van de liefdadigheid. Die
boer heeft z'n plantage onder de
negers verdeeld, heeft al z'n be
zit verkocht, hij had geen spie
meer (z'n vrouw heeft 't ver
domd hoor, die is weggelopen)
en is zich tussen de Indianen
gaan vestigen, in Indiana. Maar
die negers konden zich niet
handhaven, naburige plantages
begonnen gevechten te provoce
ren zodat ze hun land moesten
verkopen. Sommigen verbrasten
het geld en werden prompt weer
opgepikt.
het vierde in New Mexico. In
leel 1 houdt De Hartog al zo'n
Iwaalf personages aan het lijn
tje, in deel twee stijgt die veel-
ïeid zelfs tot twintig. „Je moest
ligenlijk bij me thuis in Florida
tunnen komen kijken", zégt Jan
de Hartog. „Aan een muur zo
groot als deze hangt m'n
.spoorboekje". Eén geweldig
prikbord waarop ik op kleine
kaartjes alle handelingen in die
vier boeken heb vastgelegd. In
telegramstijl en beperkt tot de
werkelijke actie. Dat was het
begin. Daarna heb ik een ring
band genomen en elke scène, ie-
d^r van die kaartjes, uitgewerkt
tot twintig regels. Van daaruit
ben ik bladzij voor bladzij aan
het werk gegaan. Je hoeft je
met meer af te vragen „hoe
sluit dat bij elkaar aan", dat
ligt al vast. Het enorme gevaar
is dat 't veel langer duurt voor
je merkt dat je op de verkeerde
weg bent. Het meest hachelijke
moment is niet he* schrijven
zelf. Ik ken het vak.
Theologische thriller
Het boek noemt Jan de Hartog
zelf „een theologische thriller".
„Het Is eigenlijk een zeer Ne
derlands boek. Het eerste deel
nog niet, maar daarna is het 't
meest Nederlandse na „Hollands
Glorie". De problematiek leeft
'hier veel meer dan in Amerika.
Wij zijn in feite nog een zeven
tiende ecuws iand. Ik heb „Het
Koninkrijk van de Vrede" niet
alleen geschreven omdat ik Qua
ker ben. Het is ook een fascine
rend verhaal De geschiedenis
van de Quakers en de geschiede
nis van Amerika en de „Ameri
kaanse droom" die in feite toch
geen materialistische maar een
ethische droom is. Quakers ken
nen geen dominee, geen kerk,
geen sacrament. Laat uw leven
spreken, zeggen ze. Aan het
eind van hun leven hebben de
meester Quakers „journals" ge
schreven waarin ze getuigen hoe
hun leven gesproken heeft. Geen
dagboeken, maar verslagen. Na
hun dood kreeg de familie ze.
Niemand las ze ooit en ze wer
den in een mausoleum bijgezet.
Tot een gek zoals ik erin gedo
ken ben. Nou, iets saaiers kan
je je niet voorstellen. Verschrik
kelijk vervelend en alles in dat
oude Engels geschreven met
van die lange s-en in plaats van
de letter f. Net of iedereen in
die tijd sliste. Maar ik ontdekte,
door toeval of leiding, hoe je 't
noemen wilt, dat als je steeds
de eerste vijftig bladzijden met
slaapmiddelen oversloeg, je mid
den in de conflicten terecht
kwam. En dan wordt 't fascine
rende lectuur. Want 't waren
wél mensen, verdikkie. Al die
journaals waren gevormd naar
dat van George Fox, de eerste
Quaker. Maar dat was een ver
valsing. Zijn vrouw Margaret
Fell, heeft het namelijk „uitge
geven" en zij gaf niet de ware
Fox in druk door, maar de Fox
zoals zij vond dat ie moest zijn.
Toen dat ontdekt werd, waren
de Quakers al naar héér beeld
gevormd en 't is ook niet zo gek
dat de Quakers in wezen een be
weging van vrouwen is. Het
moederlijke, de vrouwelijke
deernis speelt een grote rol. De
Quaker-geschiedenis zit vol fi
guren als Florence Nightingale
en Elizabeth Fry.
Subversieve engerd
Jan de Hartog is een mengsel van
predikant en zeerover, een „ver
teller" zoals de kritiek hem nog
al eens minachtend verwijt,
maar ook in levende lijve een
begenadigd verteller. Na een
paar jaar naast zijn i
r Mar
lt, zal
de
eiding
jorie (zijn tweede vrouw na
zijn huwelijk met de dochter
van de Engelse auteur J. B.
Priestley) als „stille Quaker"
geleefd te hebben, ging ook hij
zich aan de typische Quaker
dienstbaarheid wijden. Zijn „ti
tel" luidt voluit hij dicteert
't lachend met hoofdletters en al
Clerk of Meeting for Suffe
rings of South Eastern Yearly
Meeting of the Religious Society
of Friends". D.w.z. hij is „voor
zitter" van het oudste hulpcomi
té voor Quakers-in-moeilijkhe-
den. Ouden van dagen die het
slachtoffer zijn geworden van de
„welzijnsindustrie" (geriatrie in
dustry) „in Amerika exploite
ren ze alles behalve de laatste
snik" armen en dienstweige
raars worden geholpen door
zijn afdeling van het „Genoot
schap der Vrienden". „We bou
wen nu in Florida waar veel
oude Quakers hun laatste jaren
komen doorbrengen een dorp voor
bejaarden mei een kostschool.
Jeugd en grootouders bij elkaar.
Het hele geval wordt door de
Quakers zelf bekostigd. Quakers
in Amerika geven iedere week
één maaltijd op. Ze vasten niet,
maar in plaats van een warme
maaltijd eten ze een boterham
metje. Het gaat niet om grote
bediagen, maar voor een gezin
van vier mensen is dat zo'n drie
dollar per week. Quakers ken
nen geen dienstplicht. En als
dienstweigeraars ook geen alter
natieve dienst willen doen omdat
ze dan toch 't systeem helpen,
verdedig ik ze voor de rechter. Ik
zal er wel als subversieve en
gerd bekend staan. Als zo'n jon
gen de gevangenis ingaat, krijgt
ie wekelijks een pakket van ons
en als ie getrouwd is en z'n ge
zin is armlastig verzorgen wij
dal ook. „Theologie verdeelt,
dienstbaarheid verenigt", is de
spreuk van de Quakers" zegt
Jan de Hartog. zelf zoon van
een theoloog. „Wij zijn de Vin-
centianen van de Protestantse
Kerk, dat is de beste definitie".
pachtten land van de Indianen,
voor niet al te veel geld neem ik
aan, maar de andere blanken
vonden dat stapelkrankzinnig.
Indianen schoot je voor hun
bliksem daar onderhandelde je
je niet mee. En dan begonnen
ze ook nog Quakerschooltjes
waar ook Indiaanse kinderen op
kwamen. De Quakers raakten zo
vertrouwd met de Indianen dat
Ulysses Grant toen ie president
huifkarren en ploegen en zij gin
gen zich om hun vroegere eige
naar vestigen als vrije boeren.
Toen een jaar of vijftig later
zich een golf van niet-Quakers
in Indiana vestigde, begonnen
di? nieuwe "settlers" de "nik
kers" al gauw te sarren en aan
gezien Quakers geweldloosheid
prediken viel daar weinig aan te
doen. Een groot deel van de ne
gers is teruggegaan naar Afrika
om daar opnieuw te beginnen en
in Kenya heb je nu dan ook
numeriek de grootste „verga
dering" van Quakers."
Tweede Tolstoi
"In een Amerikaans TV-pro-
gramma, de "To-day-show" dat
"nationwide" wordt uitgezonden
heb ik naar aanleiding van m'n
boek verteld over dat "Heilig
experiment". Dat er bij de op
lossing van die problemen geen
schot gelost is. De interviewer
kreeg er zelfs ruzie met me
over. "Is dat nou zo belangrijk?
D'r is toch niets van over geble
ven, of wel?" zei die. Nou, zei
ik, aan kan je Abraham Lincoln
ook wel vergeten, daar is ook
niets van overgebleven. Daar
heb ik aardig wat boze brieven
op gekregen."
.Tan de Hartog, de Nederlandse
auteur die in het Engels schrijft,
lacht er om. "Ik ben in 1949 via
tsneelstukken op het Engels
overgegaan. "Stella" was het
eeiste boek ln 't Engels. Als je
goed leest, merk je dat het veel
soberder is geschreven dan m'n
werk daarvoor, 't Staat ook in
de eerste persoon, 't Is één lan
ge monoloog." Over profeten die
in eigen land niét of nauwelijks
geëerd worden kan Jan de Har
tog meepraten. Hij is Neder
lands meest verfilmde auteur,
een stuk als "Het Hemelbed"
werd van Broadway tot Wenen
op het toneel gebracht, in Parijs
loopt nu een nieuwe produktie
van dat stuk met Jean Claude
Brialy in de hoofdrol. "In Ame
rika word ik besproken als lite
raire schrijver met auteurs als
Saul Bellow en John Barth. 't
Gekke is dat gymnasiasten mij
hier niet voor hun eindexamen
mogen lezen, maar het in Ame
rika móeten. Ik krijg herhaalde
lijk brieven van scholieren met:
Ik moet een scriptie over u ma
ken. Dan stuur ik ze maar een
gestencild papier met m'n curri
culum vitae er op. De Los Ange
les Times schreef over het eer
ste deel van "Het koninkrijk
van de vrede": Het is best mo
gelijk dat deze Nederlander
hiermee de grote legendarische
Amerikaanse roman heeft ge
schreven. En die Los Angeles
Times is niet bepaald het
Nieuwsblad van Abcoude. In
Philadelphia vergeleek een krant
me met Tolstoï. Nou mag 't van
mij best minder hoor. Maar in
Nederland houd ik zeer princi
pieel het predikaat "verteller".
En dat is toch een tikkie kort
zichtig.
Nou heeft dat Nederlandse oor
deel te maken met het ontbre
ken van een verhalende traditie.
Nederlanders zijn schilders, ook
in de literatuur. En we willen
hier graag "de vent" achter de
vorm zien. Maar in "Oorlog en
Vrede" zie je toch ook weinig
van de vent Tolstoï. Het is leuk
om een Balzac te kennen, maar
z'n werk gaat de vent verre te
boven. Ik heb twee jaar lang in
een negerziekenhuis in Houston
gewerkt. Twee jaar lang op een
sterfzaaltje waar mensen bezig
waren dood te gaan zonder offi
cieel aanwezig te zijn. Want dat
zou het sterftecijfer op de zie
kenhuisstatistieken ongunstig
beïnvloeden. Niet dat ik zo veel
kon doen. Ik zette ze op de pot,
gaf ze te drinken, nam de bloed
druk op en verschoonde ze.
Maar déér heb ik de te
genwoordigheid Gods ervaren.
Als de ontknoping van een thril
ler. De deernis die zich daar
meedeelde was niet te verklaren
uit m'n eigen persoon, of m'n
goeie hart. Welnee! Ik was een
instrument voor een kosmische
deernis. En die tegenwoordig
heid Gods die door je heen-
breekt en je toch in staat stelt
een boek als "Het ziekenhuis"
te schrijven, daar gaat 't om".
Is 't voor een Quaker niet moei
lijk juist in een land als Ameri
ka te leven? Jan de Hartog, bijna
enthousiast: "Ontzettend! Maar
daarom blijf ik juist. Hier zit je
in de zaal, daar sta je op het to
neel. Het is hier heerlijk hoor,
rustig zonder alsmaar die oorlog
in Vietnam boven je hoofd. Dat
is eer. wanhoop die aan de Ame
rikanen knaagt. Het sterkste en
rijkste land ter wereld dat als
maar probeert een boerenrepu-
bliekje te verpulveren, wat niet
eens lukt. En clan een land dat
op de idee van vrijheid is ge
grondvest. Die oorlog heeft geen
enkele rechtvaardiging meer.
Jan de Hartog heeft zich met zijn
vrouw ook al ingezet voor de ge
volgen van de Koreaanse oorlog
en in '67 twee Koreaanse wees
kinderen aangenomen. "Iedere
oorlog is een burgeroorlog heeft
George Fox gezegd. Ik heb het
er laatst met astronaut Collins
bij ons in Houston over gehad.
Als je terugkomt van de maan
en je ziet die blauwe bol met
sluiers weer, heb je het gevoel
dat je thuiskomt, zei Collins. En
als je dat ziet weet je dat Fox
gelijk had: Iedere oorlog op die
bol is een burgeroorlog".
BERT JANSMA
Jan de Hartog's „Kinderen van het licht" is het
eerste deel van een romancyclus („Het konink
rijk van de Vrede") die in omvang groter wordt
dan het totale voorgaande werk van de schrijver.
Het vertelt de geschiedenis van drie eeuwen Qua-
'kerdom, beginnen in het jaar 1652 wanneer
over het drijfzand van Morecambebay in Enge
land een ruiter nadert. Het is George Fox, rond
reizend prediker van de liefde die later in Mar
garet Fell, vrouw van een opperrechter, de vol
maakte tegenspeelster vindt die met hem de Qua-
'ker-beweging, ofwel „Het Genootschap der Vrien
den" sticht. Jan de Hartog wil wel van het sinds
J..Hollands Glorie" op hem rustende predikaat
•«verteller" af. Wat mij betreft kan dat. „Kinde
ren van het licht" is een meeslepend stuk ge
schiedenis, met sterke dramatische scènes waarin
je de toneelschrijver De Hartog herkent met een
veelheid van knap volgehouden romanfiguren die
historisch zijn (voor een deel) maar nergens stof
fig. De Hartog gaat niets uit de weg. Niet de
wreedheden van de tijd van Cromwell, de achter
volgingen, maar ook niet de hysterie die Fox'
liefdesprediking ook teweeg bracht. „Kinderen
van het licht" heeft z'n zwakke kanten, een te
grote nadrukkelijkheid (in de „innerlijke monolo
gen") terwijl de veranderingen in Margaret Feil
aanvaardbaarder zouden zijn met meer „voorhis
torie". Maar door de geschiedenis heen voel je
De Hartog kiezen voor de „deernis", de Fell-
kant" van de Quakers, het daadwerkelijke helpen
van armen en verdrukten. „Kinderen van het
licht" is een goede historische roman en meer,
het is een meeslepend document.
BERT JANSMA
Indianen
Als Nederlander is hij een van
de 135 Quakers hier te lande, in
Amerika is hij een van de
200.000, voornamelijk woonachtig
in de staten Indiana en Pennsyl
vania, genoemd naar Quaker
William .Penn. De Hartog:
„Toen William Penn in Amerika
aankwam werd ie door de Dela
ware Indianen met een regen
van pijlen begroet. Maar daar
hadden ze dan ook redenen
voor. Ze keken gek op toen
Penn een verdrag met ze wilde
sluiten en zich daaraan hield
ook. Evenals zij. De Quakers
(we zijn zo gemakkelijk dichtbij)
sparen doet u bij de
Nog enkele dagen. Dan begint de Spaarweek 72 bij
de Raiffelsenbank en de Boerenleenbank.
Van 23 oktober tot en met 27 oktober en nog een
extra dag op maandag 30 oktober (Wereldspaardag).
Goed om eens te overleggen waarvoor u wilt gaan
sparen en hoe u uw plannen wilt uitvoeren.
„Waar" hoeft geen probleem te zijn.
Bij de Raiffeisenbank en de Boerenleenbank hebt u
8 mogelijkheden voor het kiezen. Daar spaart u
volgens uw eigen wensen en mogelijkheden. Er zijn
3000 vestigingen in Nederland. Dus altijd wel een bij
u in de buurt. Gemakkelijk als u uw spaarplannen ten
uitvoer wilt brengen.
...T
3000 vestigingen
