Amforen van een goed jaar
overleefden kwade tijden
„Wandelen vroeger en
actualiteit
nu" verleden en
Duikapparatuur
brengt vergaan
verleden onder
bereik van de
wetenschap
Molen
gemaal
ZATERDAG 2 OKTOBER 1971
LEIDSE COURANT
PAGINA 5
heeft gezworven, weet hoe
moeilijk het is om direct een
object te kunnen determineren.
Wanneer men zich bij het zoe
ken naar Romeinse scheeps
wrakken een voorstelling maakt
van grote schepen, zal men be
drogen uitkomen. Het eerste
wat opvalt is een enorme hoe
veelheid aardewerken kruiken,
de zgn. amforen, die over een
grote afstand verspreid liggen
en merendeels kapotgeslagen
zijn door stroming en met zand
zijn overspoeld. In de laatste 20
jaar is men er in geslaagd een
methode te ontwikkelen, die
goed voldoet en die dan ook
door alle wetenschappelijke ex
pedities wordt toegepast. Het
gebied, waarvan men geconsta
teerd heeft dat er zich amforen
bevinden, wordt gefotografeerd
en in kaart gebracht en ver
volgens afgegraven d.w.z. men
maakt er een brede gang om
heen, zodat de „tumulus" (heu
vel met amforen) zich duidelijk
van de omgeving onderscheidt.
De meeste Romeinse schepen
hadden een lading van 2000
3000 amforen, die in vijfvoud
opgestapeld werden. Onder wa
ter is dat nog duidelijk te zien;
wanneer de bovenste laag am
foren wordt afgegraven komt
een nieuwe laag te voorschijn.
Deze wordt opnieuw in kaart
gebracht en gefotografeerd en
zo gaat men door tot men bij
de kiel van het schip komt.
Voor het echter zover is, heeft
men de nodige kubieke meters
zand weg moeten zuigen met
behulp van een zandzuiger, die
door een lagedruk compressor
in werking wordt gesteld. Op
deze wijze heeft de onderwater-
archeologie vele vraagtekens
aangaande de bouw van Ro
meinse schepen weggenomen. Zo
constateerde men, dat in plaats
van een kiel deze schepen kiel-
bakken bezaten, die in het
midden van de boot over de
gehele lengte liepen met een
diepgang van 20 cm. aan de
voorzijde ging de kielbalk over
in een bronzen schegbeeld. De
kielbalk was vervaardigd van
pijnbomenhout. De spanten
verenigden zich links en rechts
midden in de kielbalk met een
onderlinge ruimte van 1020
centimeter, waaruit de grote
stevigheid blijkt. De romp was
van verschillende houtsoorten
vervaardigd: pijnbomenhout,
plataanhout, iepen- en essen-
hout, populieren- en grenen
hout.
Ankers
Bij een wrak worden meestal
verschillende ankers gevonden.
Deze bestaan uit een schacht
met twee armen, die met loden
verbindingsstukken aan de
schacht verbonden waren. Bo
ven aan de schacht bevond zich
de ankerstok. De verhouding
ankerstok verbindingsstuk is
De onderwaterarcheologie heeft ook boven water zijn aantrekkelijke kanten. Het onderzoekings
vaartuig ligt hier voor anker voor schilderachtige rotsen, waarop eens een koopvaarder zijn einde
2 staat op 1, waarbij de grootte
van de ankerstokken varieerde
van 1.20 meter tot 2.20 meter.
De stokken zijn vaak zeer
zwaar, gewichten van 315 en
360 kg zijn niet ongewoon en
een reusachtig exemplaar, op
gevist bij Carthagena in Span
je woog 675 kg. Een aanwij
zing omtrent de grote afmetin
gen van de betrokken schepen.
Het komt ons met onze moder
ne ankers vreemd voor, waar
om de Romeinen zo'n zware
ankerstok boven aan de
schacht plaatsten. Dit deden zij,
omdat zij geen kettingen maar
kabels gebruikten. Een schip
dat op de moderne manier ver
ankerd ligt en door wind of
storm dreigt af te drijven,
houdt het anker in de grond
door de horizontale trek aan
het onderste stuk van de an
kerketting. Onder dergelijke
omstandigheden zou het Ro
meinse ankertouw echter strak
getrokken zijn en zou het an
ker uit de grond getrokken
hebben, als het bovenste deel
van het anker niet van lood
was gemaakt, waardoor ook
hier een horizontale trek ont
stond.
Ten tijde van Keizer Augustus
(17 v. Chr.—14 n. Chr.) kwa
men ook ijzeren ankers in
zwang. Caesar had deze ijzeren
ankers, die slechts met kettin
gen gebruikt kunnen worden,
ontdekt bij de Veneti. een
volksstam in Zuid-west Frank
rijk. Deze ankers zijn in Italië
voor het eerst aangetroffen in
het Nemi-meer. Keizer Caligu
la (3741 n. Chr.), die bekend
stond om zijn uiterst merk
waardige invallen, had enige
schepen op ware grootte laten
bouwen, die in het Nemi-Meer
een gevecht moesten leveren
ten aanschouwe van de Keizer
en de Senaat. Mussolini gaf
destijds een opdracht om dit
meer leeg te pompen, zodat de
schepen droog kwamen te lig
gen. Jammer genoeg werden ze
in de Tweede Wereldoorlog
door Duitse bommenwerpers
gebombardeerd! Deze werkwijze
van drooglegging is echter voor
de onderwaterarchaeologie niet
toe te passen: de kosten immers
zijn zo schrikbarend hoog dat
ze in een normale democratie
niet opgebracht kunnen worden
en anderzijds maakt het feit
dat practisch alle opgravingen
waardevol archeologisch materiaal onder eeuwenoude
lagen vandaan te krijgen.
in open zee plaats vinden, een
dergelijke methode onbruik
baar.
Typologie
De amforen, de lading van de
schepen, bepalen de oudheid
van een wrak. Een in de 19e
eeuw door de Duitser Dressel
vervaardigde typologie van Ro
meinse amforen is nog steeds
gezaghebbend. Aan de hand
hiervan kan de oudheid van
een amfoor bepaald worden. De
vondsten van amforen geven
tevens een indruk van de han-
Poidebard hebben een recon
structie van deze haven opgele
verd, waarbij hij zelfs een slui-
zensysteem ontdekte, dat in de
rotsen gefabriceerd was en dat
tegenstromingen leidde n
zeestromingen, die slib er
der met zich meevoerden.
Verzonken stad
De meest bekende verzonken stad
was Baiae, gelegen aan de Golf
van Napels. Baiae was het
Saint-Tropez van de Oudheid.
Keizer en senatoren hadden in
deze plaats hun buitenverblij-
voor Minerva en voor de andé
ren, voor wie de Romeinen in
andere steden grote verering
hadden. Misschien was het wel
de vloek der vertoornde goden,
die dit Sodom en Gomorra deed
wegzakken in de Golf van Na-
Zandzuigers
delsroutes in de Oudheid. Het
verkeer op zee liep van eiland
tot eiland en slechts bij uitzon
dering bevoer men de volle zee.
Gevaren waren er altijd bij de
talloze zichtbare en onzichtbare
klippen, waar men de zegen
van de goden probeerde af te
smeken door een met wijn ge
vulde amfoor in zee te werpen.
De amforen werden vervoerd
naar havens, die in grote
getale langs de Middellandse
Zeekust lagen. De oudste haven
was Tyrus, van waaruit de
Phoeniciërs 2500 jaren v. Chr.
hun ontdekkingstochten over
de zee begonnen. De bouw
meesters van Tyrus hadden
geen natuurlijke baai tot hun
beschikking, maar op de rots
formatie, die rond het eiland
lag, bouwden zij reusachtige
havenhoofden, die een rustige
ankernlaats konden bieden. Dui
zend jaren hield deze construc-
overhand en verzwolg de ha
venwerken. Langdurige onder
zoekingen van de Franse jezuïet
ven en het vertier vierde in
deze stad hoogtij. Tegelijk met
de verwoesting van Pompei
door de lava verdween ook de
kuststrook met de stad Baiae
in zee. De Italiaanse regering
was er alles aan gelegen om de
geheimen aan de zee te ontfut
selen. Marinevaartuigen werd-
den aan de archaeologen ter
beschikking gesteld, opdat de
tie stand. Toen kreeg de zee de
expeditie toch maar een suc
ces zou worden. Wat men te
zien kreeg, overtrof de stoutste
verwachtingen. De duikers za
gen lange rechte straten met
aan weerszijden grote gebou
wen. vermoedelijk hotels. Meer
naar het centrum ontwaardde
men kleine winkelstraatjes,
waar de tabemarii (midden
standers) in opdracht van rijke
heren de duurste kostbaarhe
den verkochten. Wat men nog
niet gevonden heeft, zijn de
temnels voor de goden, voor
Jupiter, de oppergod en voor
Hera, zijn jaloerse echtgenote;
Toch beantwoordde de expeditie
niet helemaal aan de gestelde
verwachtingen. Nadat men de
ruïnes in kaart had gebracht,
wilde men enkele gedeeltes
gaan opgraven, zoals men in
het naburige Pompeï had ge
daan. Toen men echter nauw
keurige metingen ging verrich
ten, bleek dat op sommige
plaatsen meer dan 3 meter
zand lag. Enige dagen heeft
men met een zandzuiger ge
werkt, maar de ruïnes bleken
met zoveel tonnen modder be
dekt te zijn dat men de pogin
gen maar opgaf. Zodoende
heeft men wienig conclusies
kunnen trekken uit de talrijke
ornamenten, die deze stad ge
sierd hebben. Men heeft echter
goede hoop iets meer te weten
te komen van deze oude stad.
Het water in de Golf van Na
pels is voortdurend in bewe
ging en wellicht rijst Baiae
eens weer als een Phoenix uit
haar as op.
De onderwaterarchaeologie Is nog
jong. Vele dingen zijn reeds
aan de vergetelheid ontrukt,
nog meer echter ligt nog op dé
zeebodem te wachten op de
hand van de archaeoloog, zoals
het Mythische Atlantis. De
Griekse filosoof Plato gewaagt
in zijn dialogen van de onder
gang van Atlantis. Vele geleer
den hebben het bestaan van dit
rijk aangevallen en bekriti
seerd. Men heeft het gelocali-
seerd in de Aegeïsche Zee, in
de Atlantische Oceaan ten
westen van Gibraltar bij de
Azoren en zelfs bij Helgoland
in Noord-Duitsland. Tot nu toe
heeft men geen resten van dit
ma^sefce rijk gevonden, maai
eens hoopt de onderwaterar-
chaeolorie ook een antwoord te
vinden op dit probleem.
LEIDEN De geschiedenis van
de Grieken en Romeinen is ons
grotendeels bekend door de
overleveringen van antieke ge
schiedschrijvers en door de re
sultaten, die opgravingen heb
ben opgeleverd. Enige decennia
geleden was men voor de ma
ritieme beschavingsvormen
aangewezen op de spaarzame
informaties, die afbeeldingen
en overleveringen uit de Oud
heid verschaften.
Met de uitvinding van het duik-
apparaat door de Fransen
Cousteau en Gagnan deed de
Onderwaterarchaeologie haar
intrede als een wetenschap, die
zich bezighoudt met de bestu
dering van antieke havens,
I verzonken steden en schepen.
Voordien hadden incidentele
1 vondsten de geleerden reeds
geattendeerd op een grote rijk
dom aan antiquiteiten op de
I zeebodem. De ontdekking van
een bronzen beeld uit de 5e
eeuw voor Christus, dat de ge
schiedenis zou ingaan als de
Zeus van Artemision en van de
marmeren zuilen voor de kust
van Noord-Afrika wekten zo
danige verwachtingen, dat mu
sea gebruik gingen maken van
de diensten van sponzenvissers
om meer te weten te komen
van het verdronken verleden.
De Franse archaeoloog Salo
mon Reinach ging in die tijd
reeds zover, dat hij uitriep:
„Het rijkste museum ter we
reld is de Middellandse Zee!"
Vanaf 1953 heeft men systema
tisch onderzoekingen gedaan
langs de kusten van Noord-
Italië en Zuid-Frankrijk, waar
de duiksport zich het eerst ont
wikkelde. Het eerste doelwit
vormden de talrijke vracht
schepen, die in de Oudheid op
de rotsige kusten kapot waren
geslagen. Marseille was in de
Romeinse tijd reeds een belang
rijke havenstad en er is spra
ke van geweest van een inten
sief vrachtverkeer tussen Ro
me en Marseille, dat oudtijds
Massilia heette.
Amforen
Het zal geen verwondering wek
ken wanneer men hoort, dat
van een trots vrachtschip van
20 35 meter na 2000 jaren
weinig meer in tact is. Ieder,
die wel eens over de zeebodem
ZWAMMERDAM
Stoer en zwaa. Sf C'Jr
staat deze grond- J
zeiler in heL f AhH
landschap van de lm1
Zuid- en Noord- IjWTSKl,,,
einderpolder,
geveer een hal\ Vtt&Sbl
kilometer aan t.
Alphense
van Zwammei
dam. D"' f',
vorm is he.
eigenlijk nauwe-
lijks te verwonderen, dat hij „De Dikke Molen" is gaan
heten. De molen is geheel uit eikenhout gemaakt en
verkeert in goede staat. Het bouwjaar is niet precies
bekend. Op de baard staat wel anno 1836, maar des
kundigen durven daar toch niet geheel op af te gaan
wieken hebben een vlucht van - me^er. Zeer goed
mogelijk, dat ..De Dikke Molen" daarmee recordhouder
is in het Zuidhcllmdse landschap. Nog iets over de in
richting: in 1941 is het stalen scheprad vervangen door
een vijzel.
LEIDEN Een tram die door de
Haarlemmerstraat in de richting
Haven rgdt; een bus in tegen
overgestelde richting. Daarvoor
en achter auto's en fietsers. De
Leidenaar anno 1971 kan het zich
nauwelijks voorstellen, dat zo'n
situatie nog maar elf jaar gele
den in de Haarlemmerstraat de
gewoonste zaak was.
Het is maar één van de 120 foto's,
tekeningen, prenten en platte
gronden, waaruit de tentoonstel
ling „Breestraat - Haarlemmer
straat, wandelen, vroeger en nu"
is opgebouwd. De tentoonstelling,
ingericht in de tentoonstellings
zaal van de gemeentelijke ar
chiefdienst aan de Boisotkade, is
te bezichtigen van 4 tot en met
22 oktober.
Met de langdurige discussie over
het voetgangersgebied in Lei
den nog zo vers in het geheugen,
zullen vele Leidenaren zonder
twijfel met belangstelling van 't
bijeengebrachte materiaal kennis
nemen, dat voornamelijk afkom
stig is uit de omvangrijke pren-
tenverzameling van de archief
dienst. Mede door de complete
ring met plattegronden uit de
zeventiende eeuw, een aantal
prenten en bijvoorbeeld de
uit 1456 daterende koop- en
transportaete van het pand Bree
straat 31 (het huidige Trianon-
theater) is een boeiend beeld ont
staan van de Leidse binnenstad
in de loop der eeuwen.
Tegen de huidige ontwikkelingen
gezien is het leuk, de politiever
ordening te kunnen lezen, waar
bij in 1861 eenrichtingverkeer
werd ingesteld voor Maarsman-
steeg, Donkersteeg en Manden-
makerssteeg. De tentoonstelling
is geopend maandag tot en met
vrijdag van 10 tot 12 en van 14
tot en met 17 uur; zaterdags van
10 tot 12 en op de donderdagse
koopavond van half acht tot
tien uur. Zondags is de tentoon
stelling gesloten.
Voordat de Haarlemmerstraat
promenade werd, was wan
delen een hachelijke zaak,
vooral als de gele tram zich
ook nog in het gedrang kwam
storten.
