POLEN
ENKELE
REIS
TERUG IN DE
TIJD
JE WEET
NOOIT
HOE
VRIJ JE
ER
BENT...
Steden
als
pakhuizen
vol
cultuur
monumenten
Polen heeft honderd gezichten.
Polen is de oude man die je
op straat aanklampt omdat
je van het Germaanse ras,
dus cultuurdrager bent, die
met weemoed de Duitse tijd
in herinnering brengt en ter
loops de joden beschuldigt de
schuld van alles te zijn. Maar
ook een vrouw die je huilend
een fabrieksruïne in Lódz laat
zien die als concentratiekamp
gediend heeft. Polen is ook
het land van steden die als
pakhuizen volstaan met cul
tuurmonumenten en van boe
rendorpen waar nauwelijks
een auto komt en waar je
hobbelend over keien en weg
zakkend in zand de indruk
krijgt een enkele reis terug in
de tijd te maken.
Langs de rivieroever
een soort promenade aangelegd,
waarop een paar stenen
schaaktafels staan. Vooral op
de zondag, maar ook doorde
weeks door de ploegendien
sten is het bijna altijd druk op
straat kan je er drommen
meest oudere mannen zien die
de schaakpartijen van hun ka
meraden gadeslaan en becom
mentariëren.
kapitalen
opknappen van verwoeste of
vergane historische gebouwen.
In Warschau is een in de oorlog
verwoest plein vol oude huizen Gastvrijheid
angstwekkend punctueel in de oe toerist die houdt
Polen is zoals alle landen achter kan
het IJzeren Gordijn vol tegen
stellingen. Een land dat steeds
meer alternatieve toeristen
trekt, waaronder dan verstaan
moet worden toeristen die zich
niet kant en klaar laten inpak
ken voor een retourtje Spaanse
zon, maar moeite willen doen
een vreemd land te leren ken
nen. Zo'n zes jaar geleden
stonden zelfs in de grote steden
de Polen nog in drommen om
westerse auto's, en keken lache
rig of nieuwsgierig naar ie- In ere
dere toerist ol het een acteur De Po,en h<mden hlm
was die met afgeschmuikt het ten ,n ere Er wordm jaarlijks
toneel was afgewandeld. Polen
is veranderd. De democratie
van arbeiders en boeren die de
Poolse Volksrepubliek heet,
herbergt een zelfbewuster volk.
Dat mocht ook wel nadat het
vaderland eeuwenlang de vette
kluif is geweest voor landver-
overaars ter linker- en ter
rechterzijde. Een toerist valt in
de grote steden nauwelijks
meer op. Behalve dan aan de
zwarthandelaren die je op be
paalde straten in Warschau
aanklampen om het overhemd
van je lijf te praten, of in de
grote hotels luidkeels zloty's
voor vreemde valuta bieden.
Het zijn verlengstukken van de
kapitalistische maatschappij die
blijkbaar ongestoord hun
„werk" kunnen doen, al zullen
ze de echte wisseldaad op een
stil plekje volvoeren. De be
roepswisselaars die ons in een
hotel in Kraków toeriep „I ha
ve good Geld", blijkbaar onze
landsaard in het midden la
tend, bleek uitermate betrouw
baar, maar wel verwonderd
over het geringe aantal dollars
dat we bij ons hadden. Als je
toevallig in eer duurder hotel
verzeild raakt, ben je voor de
meeste Polen een rijke kapita
list, al zullen ze zelf steeds een
beetje lachen bij dat woord.
Huis vlij tmode
In een stad als Kraków is het
trouwens opvallend hoe modern
de jongeren gekleed gaan.
Mannen met lang haar en in
hippe broeken, veel spijkerpak
ken, meisjes in mini of hot
pants. Waarschijnlijk allemaal
huisvlijt, want in de etalages is
textiel duur en in de stijl van
zo'n tien jaar geleden. Wie
constant de winkelruiten in de
gaten houdt, doet aardige ont
dekkingen. In een tweede
handszaak staan tussen enkele
fraaie vleugels kinderwagens
opgesteld als voorbeeld van
branche-vervaging en in een
kruideniersetalage komen we
tot onze verbazing tussen de
kazen de namen „Gouda" en
„Edamski" tegen. Geen import-
- kazen, maar eigen fabrikaat
onder geleend etiket.
Kraków zelf is misschien wel de
mooiste stad van Polen. Er zijn
straten waar je je, als je de
^weinige auto's wegdenkt, in de
- middeleeuwen waant. Stuk
voor stuk met huizen uit de
lie tot en met de 14e eeuw,
die nooit van monumentenzorg
gedroomd hebben, maar niette
min zwart en vuil mooi staan
te zijn. Kraków is de hoofdstad
van het middeleeuwse Polen,
door de Duitse bezetters in de
oorlog weer tot hoofdstad ge
bombardeerd, maar gespaard
gebleven voor het werkelijke
oorlogstuig. Aan de rand van de
stad ligt de Wawel, de burcht
van de toenmalige koningen,
waarvan enkele delen zelfs uit
de tiende eeuw stammen. Het
is nu een museum, en de heuvel
waarop De Wawel aan de rivier
de Wisla ligt, wordt dagelijks be
zocht door drommen dagjes
mensen uit Polen, bussen toe
risten uit Oost-Duitsland en
Tsjecho-Slowakije. De kunst
schatten die er geherbergd
worden zijn uniek. Prachtige
gobelins, grote schilderijencol
lecties, waaronder vele Hol
landse meesters, bekleden de
wanden van de vertrekken die
zoveel mogelijk in oude stijl
jüjn hersteld.
Wie* langs de Wisla terugloopt
ander Pools fenomeen Chopin zorgde trouwens
meest aangrijpende belevenis
die ik in Polen opdeed, zes jaar
geleden. De staatsman Za-
vatsky was gestorven en het
land was in rouw. Portretten
in etalages en op straathoeken,
waarschijnlijk normaal in een
communistische staat, maar als
je de mensen erover sprak,
bleek deze man in het bijzon
der heel sterk bij hen te leven.
Op alle hoeken van de straten
hingen bovendien in bomen en
lantaarns luidsprekers en toen
de begrafenis zich voltrok kon
heel Polen op de straat mee
luisteren naar de dodenmars
van de „Pool" Chopin. Een hui
veringwekkende ervaring.
middeleeuwse staat terugge
bracht aan de hand van oude
prenten. Die restauratie geldt
alleen voor de facade want ach
ter de fraaie gevels liggen gewo
ne appartementen met modern
sanitair. De oude stadskern telt
'n aantal wallen waarlangs een
burcht lag. Ook die is weer
opgebouwd volgens archiefte
keningen en langs de wandel
paden staan overal de bijzon
derheden in diverse talen te
lezen. Maar wie naar het vroe
gere ghetto in Warschau
zoekt, vindt alleen maar een
kale wijk vol flatgebouwen
waar in het centrum een ge
denkteken herinnert aan de el
lende van de Poolse joden.
Op cultureel gebied valt er in
Polen, de zomermaanden uitge
zonderd, veel te beleven. De
rel in een gezellige bar laat op
de avond, kan dat in Polen
beter vergeten. Echte bars zijn
er niet, behalve in de grote
hotels. Maar die sluiten vaak
al om een uur of tien. Café's
zijn er niet. Dat betekent overi
gens allerminst dat er niet ge
dronken zou worden, 's Mor
gens vroeg staan de mannen al
aan kiosken of in „staan-res-
taurants" aan de „piwo" (bier)
en ze schijnen dat lang vol te
houden, want 's avonds laat
zijn de langs de straat zwal
kende dronkaards niet te tellen.
Alcoholisme is een groot pro
bleem in Polen. De staat doet
er iets tegen via affiches, en de
jonge intellectuelen ageren er
tegen via films en televisie,
maar ingrijpend kan de staat
niet optreden. Neem de Polen
hun bier en hun wodka af en
het brood- (drank) en spelen-
principe van het communisme
wordt doorbroken.
Voor wie nog laat uit wil, zijn er
de dancings Dat weten de Po
len ook. dus wie een plaatsje
wil moet er heel vroeg bij zijn.
Wij waren dat niet, dus we
werden geweigerd met nog een
hele drom belangstellenden. Na
wat zoeken was er een tweede
gelegenheid, waar de portier
althans wilde luisteren. Maar of
het nu kwam omdat we het in
't Duits probeerden voor de
meeste Polen een niet erg ge
waardeerde taal of omdat er
een stel Poolse jongens voorbij
kwam, de deur ging dicht. Na
lang soebatten in Pools-met-
handen-en-voeten kwamen we
binnen. De gelegenheid bleek
een grotachtig geheel te zijn
zo vol met mensen dat je nog
nauwelijks iets kon zien. Het
was of een volk zich na
afloop van een oorlog brood
dronken in het enige amuse
ment had gestort dat er was.
De muziek waarop onduidelijk
modern gedanst werd, herin
nerde aan de vijftiger jaren en
op onze vraag om speciale
nummers werd door de pianist
niet gereageerd, tot we be
merkten dat dat bij anderen
wel gebeurde, maar die bleken
dan ook groto zloty-biljetten
over de toetsen te schuiven.
Met z'n tweeën kregen we één
plaats naast een Pools stel, dat
ons eerst vriendelijk lachend
opnam en daarna tot gespreks-
pogingen overging, die meestal
in onbegrip eindigden. Het gaf
wederzijds nogal wat hilariteit
en leverde mij een door mijn
Poolse buurman gevuld glas op
dat hij volschonk uit een fles
uit zijn aktentas. Pure wodka.
Wat doen de Polen namelijk?
De dancings zijn voor hen vaak
te duur. Er wordt één consump
tie van de zaak genuttigd en
de rest komt uit de fles die van
huis wordt meegenomen. Het
gesprek vorderde en we moes
ten en zouden een fles Russi
sche narfum naar huis ne
men als aandenken.
arme kapitalistische kunstmin
naar staat met z'n oren te
klapperen als hij ziet dat een
stad als Warschau op z'n minst
zo'n twintig theaters kent. To
neel, cabaret, mime-, dans- en
poppentheaters van klasse.
Kraków komt met zo'n 7 grote
theaters op de tweede en Wro
claw, het vroegere Breslau, op
de derde plaats. Een van de
meest innemende zaaltjes die
we ooit zagen, herbergt het ca
baret Jama Michalinka. De ge
lijknamige zaal in de Florians-
kastraat, een compleet middel
eeuws aandoende straat mid
den in Kraków, is overdag een
restaurant en 's avonds wordt
er opgetreden. Niets bijzonders
dus. Maar wie eenmaal heeft
plaatsgenomen in het pluche
van de oudbruine fauteuils
waant zich in het Parijs van 50
jaar geleden. Jugendstil-ele-
menten overheersen in een om
geving die je niet voor moge
lijk houdt in een land van
arbeiders. Zo Frans maken ze
he* zelfs in Parijs niet meer. Nu
is de binding met Frankrijk tot
voor de oorlog heel sterk ge
weest. Wie de Poolse cultuur- raan „fA»c
geschiedenis erop napluist, ueen ca,e b
komt herhaaldelijk wederzijd- Gastvrijheid is een voor de Polen
se invloeden tegen. De in Polen vanzelfsprekende eigenschap,
geboren componist Chopin Je ontmoet iemand en als hij
(spreek uit op z'n Pools: „Cop- zegt „Kom bij mij slapen" kun
pien") verenigt niet voor niets Je dat in p®gen van de tien
beide landsaarden in zich. gevallen rustig doen. Zelfs' 'als
ZATERDAG 25 SEPTEMBER lf
hij zegt: „Mocht je in die
die stad komen, dan kun j
rustig aanbellen bij een vrii
of een familielid van me", h
je niet te denken dat dat I
taal is. Ga er langs en je wq
ontvangen als de oom uit Ai|
rika die ze in geen eem
gezien hebben. Voor wie
moeite neemt met de Polen
praten, liggen zulke ervaring
op straat. Ze vergoeden j
hoop van de ergernis die
hebt om het overal merklj
ambtelijke apparaat. Kaar
voor treinen, toneelvoorstel)
gen en dergelijke zijn i
krijgbaar bij de officiële ki
toren van het nationale
keers- en toeristenbureau
bis", waarvan je nooit teva
weet of ze dicht dan wel c(
zijn. Bij elk loket staan rj
van meters en aangezien
meeste handelingen achter I
loket via veel formulieren
antwoord moeten worden is|
uur of anderhalf in de
staan geen uitzondering. I
de dure restaurants schij
komt (overigens zeer goedko
terecht in de volksrestaura'
De restaurants zijn I
vreemd voor een commui
tisch land van geachte gel|
heid in klassen verde.
Soms zijn die goedkopere i
In Kraków, langs de rivier de Wisla (Weichsel) wordt door de bevolking op speciale tafels urenlang schaak gespeeld onder taurants ^gaarkeukens, J
het kritische oog van stadgenoten. de kaart zoeken naar wat
wilt hebben. Je hebt 50
kans dat het er niet is. Daat
genover staat dat je er de e
te Poolse eetgewoontes li
kennen, met als bijzonderhé
de rode en witte „ban
(kool- of bietjessoep), pan
koeken gevuld met room, sh
vlees en veel „knoedels".
Evenveel tegenstellingen kent'
Poolse landschap met in I
zuiden de Karpaten en de I
tragebergten met wouden
het toeristenoord Zakopane
het noorden de meren en|
aan Nederland herinnen
laagland. Een uniek reij
teem dat veel door studa
wordt gevolgd is het zgn. f
tostop", de „Poolse" uitdruA
voor liften. Het is officieel
sanctioneerd via een auto»
kaart met kilometerbonrul
die je na elke rit aan'
(vrachtwagen) chauffeur i'
vert, die er naar gelang
aantal bonnen een bek
voor krijgt. Maar op het
teland lift iedereen bij g«
aan auto's. De chauffeurs i
pen automatisch als iea
langs de weg staat, hij
mee tot z'n bestemminj
geeft de chauffeur wat gek
zit je vaak met z'n tienen
ter in een bestelwagen o
een laadbak, het is vaak 5
dan het langzame (goedk
maar overvolle openbare 1
voer. Dat geldt niet in de| fc
:t
heerser in het verkeer
waar je voor een dubbeltjfj
stad doorkruist.
Zoals overal achter het IJl
Gordijn zijn de eerste le]
behoeften in Polen gO(
Je kan eten, drinken
ti-ams öf bussen zitten voor
habbekrats. Goed vlees is
onbetaalbaar en kleding
aan je enkele eisen stelt is
eens schrikbarend duur.
artikelen sieren af en to
de etalages, maar zijn
betaalbaar voor de beter
larieerden bij wie vaak
man en vrouw beidei
Als je niet over politiek
merk je nauwelijks iets
het bewind. Wie dat wel
hoort niet veel van de g
delde Pool, bij wie het n
bewind van Gomoelka's 1
ger Gierek zeker geen
kreten teweeg brengt.
Het straatbeeld in alle I
den wordt voor een groot
overheerst door de tallozi
tholieke kerken. Kerken
vaak monumentaal vai
en interieur zijn, en
zoals in andere communis
landen meestentijds
Wie volle kerken wil zien
eens in Polen gaan
waar het bewind blijl
weinig heeft tegen Marx'
urn voor het volk", al
ook te maken hebben
niet zo vooruitstrevende
leiding in Polen op
gebied. Op zondagen
grootste kerk niet groot
om de drommen mens*
bergen, die vaak nog
traptreden knielen b
Polen is een gastvrij land,
de eerste plaats. Een
land ook, waar men nooii
hoe vrij men is. Maar i
geval een interessant lal
van de onrustige histor
overheersers en zelfbewul
kend naar een eigen ide
Een frappant voorbeeld
van is het westelijke
grenzend aan de Oder-
dat na de oorlog bij
werd gevoegd toen Ruslai
stuk van Oost-Polen
Het is rigoureus verpoolst
werd Poznan, Breslau
Wroclaw, de Duitsers zi
de grens meegetrokken,
werd een van de belang
industriële steden met jj
een grote „Messe",
werd een van de drie
culturele centra van Pol
b.v. een toneelvernieuvl
Jerzy Grotowski. Een
Pools gebied, al kan ie
en toe achter het Pool!
schrift boven
een vage, weggesch
Duitse tekst herkennen.
In het Zuidpoolse Bielsko Biala rijden de boeren uit de omtrek nog met paard en wagen de stad in om groenten en fruit op
de markt te brengen.
In het door de oorlog grotendeels verwoeste Warschau worden heel wat cultuur-historische monumenten volgens oude foto s
en tekeningen weer opgebouwd. Midden in de stad is na de oorlog op die manier weer de middeleeuwse burcht,
„Barbikan" herrezen.
