t
Oorlogs
monument
Het
proces
van meester Eckhart
ITALIAANSE
TEKENINGEN IN
RIJKSPRENTENKABINET
Verzamelen
om
eruit
te
leren
VESTDIJK
OVER
MYSTIEK
NOG TIJDENS DE OORLOG
GESCHILDERD
DOOR HENDRIK CHABOT
Zeltpibrtrèt, 1047.
Toen wij kort na de laatste wereldoorlog voor het eerst kèhtils
maakten met het werk van Hehdrik Chabot waren wij er ,,kapot"
van. In zijn schilderijen van oorlogsslachtoffers joden, onder
duikers. vluchtelingen herkenden wij de nog mdar pas ver
streken jaren. We herkenden de honger, de schalrielheiti, het
uitzichtloze die voor fövëlè'tt iri die tijd göldëh. ChdbÖt hééft dë
schilderijert in de periode 194Ö-1946 niet bewust als een cyclus
gemaakt, maar in samenhang doet de groep toch wël als zodanig
aan. Het geeft een beeld van de lijdende mens in de oorlog en
is daardoor een unieke documentatie. Men zou zelfs kunnen
spreken van een oorlogsmonument, dat të niëër uniek is omdat
het al tijdens de oorlóg is ontstaan.
Zo werd het oOk gèzieti doör de staf
van de afdeling NedëHatidse Geschie
denis van het Rijksmuseum te Am
sterdam Die afdeling is. vtibt het pu
bliek althans, een aantal jaren ..sla
pend' geweest In verband met de
ingrijpende verbouwihgèn van het
museum. Volgend jaar gaat de afde
ling weer opeh, maar in het kdder
van de viering van de bevrijding, riu
25 jaar geleden, komt nièh thans mët
een speciale tentoonstelling.
Voor die tentoonstelling koos mén
voor het monument dat Chabot tijdens
de oorlog schilderde. Als pendant
krijgt then in foto's een serie
documenten te zien die tonen hoe
tüssen 40-'45 de nazi's in ons land dè
vrijheid stukje bij beetje verdrukten.
Op een viertal monitoren kan rhèn
korte films zién en er is eèn aparte
rttiinte wddf ntieri lectuur kan raad
plegen of ei-èhtüeel in gröèpsvéfband
kan napraten övèr wat men gezien
heëfi.
„Bfand van Rotterdam"
Hendrik Chaböts schilderwerk van
vöör de oorlóg hebben wij nooit ge
zien. Hij rhóet invloeden hebben on
dergaan van dé Duitse expressionisten
ëh vööral van Pérmeke. Zijn Sfélier
mët veel schilderijen ging op de tiènde
mei l94fl bij een vliegtuigaanval in
vlammen op Vier dagen later zag hij
van zijn woning ëven buiten ftottëi -
dam uit hét bombardement op de stad
Gebeurtenis dië uiteraard een diepe
indruk óp hem maakte en dië" hij in
de zÖrhër vdh 19'4Ó óp döéfc va'stlëg-
Brand van RötlërdaHj" thans in het
bézit van hét Haagse Gefneentémii-
seiim, is een kapitaal schilderij met
krachtig geschilderde partijen: een
dóór zonlicht overgoten zomers land
schap niet sterke gelen en daarboven de
onheilspellende vuilrode rookmassa.
Een schitterend schilderij. z.onder
twijfel het beste dat de Amsterdamse
tehtoèhstelling te bieden heeft.
Daarnaast vooral veel figuurstukken.
Éérlijk gézegd maakten ze op ons niet
dezelfde indruk als een kwarteeuw
geleden. Men ziet ér de deernis in die
Chabot voelde voor zijn lijdende me
demensen. Er zijn stukken bij die nog
steeds aangrijpen, maar dat doet be
paald niet elk stuk. Dat is begrijpe
lijk. Oorlog is eèn pathetische tijd die
men oók als zódahig beieéft. Chabot is
èr bepaald niet op uit gewéést om
pathetisch te schilderen. Integendeel,
hij ging met grote soberheid tc werk.
Maar midden in de misèrë kon hij
niet anders dan zó schilderen.
Hetzelfde vinden we in oorlogslitera
tuur en verzetspoëzie bijvoorbeeld. De
emotièvólle tijd dwong ook daar tot
eèn vorm die zóveel jarcó later pathe
tisch lijkt, maar die hét voot die tijd
niet was In die zin geeft de Chabot-
tentoönstelling dus inderdaad een au
thentiek beeld van de oorlogsjaren. In
het geval Chabot komt daarbij dat hij
moest schilderen om te leven. Dit in
de meest Ietterlijké zin Veèl van zijn
Brand van Rotterdam, 1940.
schilderijen ruilde hij in voor vlees en
zijn slager van destijds is nog steeds
in het bezit van de grootste Chabot-
collectie.
Landschappen
Gevolg daarvan is dat niet alle schil
derijen even geïnspireerd lijken, dat
de kunstenaar soms in herhalingen
verviel. Er is nogal verschil van kwa
liteit, waarbij we toch rustig kunnen
stellen dat Chabot zich in zijn beste
doeken een voortreffelijk expressionis
tische kunstenaar toonde, oók in zijn
figuurstukken. Dat hij een uitnemend
landschapsschilder was toonde hij met
„Brand van Rotterdam'" en, in wat
mindere mate, met enkele andere
landschappen die op de tentoonstelling
Chabots schilderijen worden op deze
tentoonstelling, die als ondertitel
..Oorlog is buiten de wet" kreeg overi
gens niet op de
kunst gezien.
als
spiegel
op de documenten die bijeen werden ge
bracht van onderdrukking en verzet.
Deze spiegel is somber omdat Chabot
slechts het oorlogsleed in beeld bracht.
Voor de heroïek, die de oorlog ken
merkt zogoed als de pathetiek, leek
hij geen oog te hebben. Maar door de
combinatie van de twee elementen
waaruit de tentoonstelling is opge
bouwd vloeit toch een beeld voort dat
completer is dan men verwachten zou
bij alleen documenten en schilderijen.
Tot en met 5 juli kan men ervoor in
het Rijksmuseum terecht. Vg.
De vervolgden,
iff-
Stol- Vervolgden, 1944.
„>Ien leert het meest vah wil
men ad libitum raadplegen
kan". Dat was het antwoord dat
drs. K. G. Boon. directeur van
hët Rijksprentenkabinet kreeg
op een vraag aan zijn voorgan
ger, prof. .1. Q. vah Regteren
Al té Pd. Hij had hein gevraagd
wèiJc doel hem voor ogen stdfid
tóen HIJ met het verzamelen
van tekeningen begon. Van
Regteren Altena is al vroeg be
gonnen met het verzamelen en
zijn doel was op de eerste
plaats om door herhaaldelijk en
diepgaand te bestuderen en te
vergelijken tót grotere kennis te
komen.
Hij is met dat verzamelen door
kunnen gaart tot 1932, het jaar
waarin hij verbonden werd aan
Museum Fodor in Amsterdam,
welke functie hij in 1948 zou
verwisselen met die van direc
teur van het Rijksprentenkabi
net. Tót zijn afscheid in 1962
heeft pióf. Van Regteren Altend
geen gelegenheid gehad om
voor zichzelf aankopen te doen.
Beide mused hebben door zijn
aankopen voortreffelijk kunnen
profitereh van de enorme ken
nis die hij zich, o.m. aan de
hand van zljri eigen studiecol-
lëttie had verworven.
Van die studiècollectie is thans
een flinke groep Italiaanse te
keningen (de eigenaar beschikt
tot het eindé van de achttiende
eeuw. De collectie toont over
het geheel gróte kwaliteit. Er
zijn grote namen vertegenwoor
digd: Rafael (een „eigen ontdek
king"), Titiaan, Michelangelo
C»), Tintorèttö en Veronese.
Kleinere meesters
Maar hét belang van de ten
toonstelling schuilt niet op de
eerste plaats in cfezé stukken
Zé ligt meer bij kleinerë mees
ters die in Italië de eeuwen
door bewezen over enorme te
kenvaardigheid te kUri-nen be
schikken. Ze ligt spéciaal in en
kele groepen tekèhirtgeri die la
ten zien hoe minuscuul precies
de oude meesters té wérk gin
gen bij het voorbereiden van
een schilderij. I
Drie van dié g(oépën vóllen op:
Parmigianino. Barocclo en Cas- -
tiglidn'e. Pdrrhiggidnirio. de ma
niërist uit de eerste helft van
de lilde eeüw, |s vertegenwoor
digd met een aantal bladen die
karakteristiek zijn voor de ele
gante trefzekerheid van deze
Aan de hand i
italie.
schilderi
itdies t
tal
Frai
Nederlandse bladen) opgesteld
in de ruimten van het Prenten
kabinet van het Rijksmuseum.
Ze omvat de periode van de
tweede helfi van de vijftiendë
maken. Van het naakte lichaam,
teneinde zich geheel rekenschap
te geven van de houding, ver
volgens van de bedekte jiguur
en van vele details apart. Onder
zijn tekènltii
de t
Castiglione.
Noach brengt de dieren in de ark, circa 1660.
Van Castglioné. de
meester uit dé éerste helft van
de 17de eeuw) wordt eveneens
een flinke groèp getoónd. Teke
ningen die vooral opvallen dooi
de suggestie vttti sterkè bewe
ging en soms dttbr een fantas
tisch licht-donkér-spel.
Niét in vakjes
Naast deze nóg vele anderen.
Söfrts heel merkwaardig, zoals
de grote vedutc-schilder Guardi
die vertegenwoordigd is met een
heel mooi blad van twee hon
den. Of een fantastische Pirane-
si Men staat soms raar te kij
ken als een vroeg 17de-eeuws
(anoniem) boslandschap aan Van
Gógh herinnert óf als soirtmige
tekeningen van BaröcCio doen
dénken aan de grote Franse te
kenaars van de 19de eeuw. Het
zijn er bewijzen voor dat-kUnst
zich maar moeflijk in vakjes
laat indelen en het \-ormt de
charme van eèn tentoonstelling
Dè tentoonstelling wordt bege
leid dooi- een rijk-geïllustreerde
catalogus die wérd bezorgd door
de eigenaar zelf. Dat waarborgt
uitefaurd een wetenschappelijke
benadering die niets te wensen
overlaat. De tentoonstelling
blijft tot '28 juni in het Rijks
museum. Liefhebbers van teke
ningen mogen hem niet mls-
Vg.
Voorstudie voor de „Tans
figuratie" in het Vaticaan,
door prof. Van Regteren
Altena zélf „ontdpkt" als
een Rafael.
Gezin met legè pan, 1945.
Zweedse broden, 1945.
De titel van het nieuwste boek van Simon
Vestdijk, dat bij Nijgh en van Ditmar te Den
Haag verscheen, geeft precies aan waarover
liet boek handelt. Het is geen „vi'c roniancée"
van de grolë Duitse mysticus uil de dertiende
en veertiende eeuw Meister Eckhart, hel is
een verslag van hel proces dat hem werd
aangedaan door paus Johannes XXII. een
proces, waarbij de dominicaan Nikolaus van
Straatsburg als inquisiteur optrad, maar nog
meer van het proces dat in Keulen plaats
vond kort voor het overlijden van Meister
Eckhart. Dat proces werd hem aangedaan
door de bisschop van Keulen Heinrich vqh
Virneburg.
Het einde van dit proces te bekend. Op de
24ste januari 1927 komt Meister Eckhart, die
aan de Keulse universiteit leraar in dè dog
matiek was voor zijn nieuwe inquisiteurs. Hij
werd beschuldigd van ketterij. Hij stelde zijn
tegenstanders voor het proces naar Avignon
ie verleggen vóór paus Johannes XXII. Hij
zou dan latéh zleh dat zijn leèr zuiver was.
Weer terug in zijn klooster maakt Meister
Eckhdrt zich in zijn verhandeling ter bestrij
ding van zijn tegenstanders nogal vrolijk over
hen. Men had hem aangevallen op citaten van
oude theologen, dus niet op zijn eigen woor
den. Dus meent hij, moeten zijn tegenstan
ders het hun maar vragen.
Op de 13de februari herriep Meister Eckhart
in de kérk vah de dominicanen in Keulen „alle
ketterijen, die hij geleerd zou kunnen heb
ben". De Keulse inquisitie nam daar geen
genoegen mee. Zo dom was ze nu ook weer
niet. Ze deelde hem dat schriftelijk mee op de
22stè februari. Nadien wordt niets meer over
hem vernomen. Hij is in ieder- geval niet naar
Avignon geweest. Hij moet kort daarop zijh
gestorven, maar waar hij begraven werd is
niet bekend. Wel is bekend wat met zijn
leerstellingen gebeurde. Reeds hel vólgend
jaar distantieerde zijn eigen ordp. die der
dominicanen zich van zijn leer en stelde vast
dat men goed zou doen niet te spreken over
subtiele dingen, die de moraal niet bevorde
ren, maar eerder het volk tot dwaling bren
gen. De inquisitie haalde uit zijn werken kort
daarna 28 stellingen, de eerste vijftien en de
laatste werden als ketterij verworpen, de
andere als dubieus gekwalificeerd. Speciaal
werd hem pantheïsme verweten, een samen
vallen van God en de wereld en een gebrek
aan erkenning van de concrete, vergankelijke
realiteit. Simon Vestdijk heeft in hoofdzaak
deze feiten medegedeeld zoals de historie die
kent. Hij heeft zich echter enkele vrijheden
veróorldöfd. 7,0 is de ketter Walther niet in
1327, het jet af van hef Keulse proces terecht
gesteld, maar reeds vijf jaar eerder. Boven
dien wordt in Het Proces van Meester Eck
hart diens dood. waarover, zoals we opmerk
ten nieis bekend is. uitvoerig beschreven.
Er werdén in Keulen in de tijd van Meister
Eckhart nogal eens ketters, bijvoorbeeld de
begharden. verbrand Bij de ketters had bis
schop Heinrich von Virneburg dus een slechte
naam. Hij was ëfchiët in een bepaalde positie
en een kind van zijn tijd. Vestdijk laat die
positie en die tijd zovéél mogelijk tot hun
recht komen. Hij heeft getracht zich in te
leven in een figuur als Nikolaus van Straats
burg, de dominicaan die van paus Johannes
XXII de opdracht kreeg de leer. van Meister
Eckhart te onderzoeken Omdat hij domini
caan is, moet hij nieis hebben van een her
nieuwing van hei procés dat hij immers
beëindigd heeft dom Meister Eckhart onschul
dig Ie verklaren. Vooral niet omdat bisschop
von Virneburg als leider van de nieuwe
proces een franciscaan heeft uitgekozen Al-
bert van Milaan, een concurrent van de domi
nicanen in zijn ogen. Toch beseft Nikolaus
van Straatsburg wel dat Meister Eckhart uit
spraken gedaan heeft die niet orthodox zijn
Hij komt daar tenslotte zeker toe. We leren
hem namelijk van binnen uit kennen. Dat is
niet het geval met Meister Eckhart zelf, die
van buitenaf beschreven wordt en van wie
we betrekkelijk weinig te weten komen. Zijn
leer komt maar zelden aan bod. Tegen zijn
dood ztët htj echter wel in dat hij zich soms
door de schoonheid van het woord heeft laten
verleiden in zijn geschriften.
Vestdijk heeft zijn figuren zoveel mogelijk
vermenselijkt. De veel gehate bisschop Hein
rich von Virneburg blijkt in een gesprek van
Nikolaus van Straatsburg met diens neef, een
ritmeester, lang niet zo wreedaardig, eerder
goedhartig. Het zwakst lijkt ons de uitbeel
ding van de ketter Walther en diens vrouw,
die in hooghartigheid en zelfbesef heroïsch
onwaarschijnlijk werden. Meister Eckhart is in
het werk van Vestdijk het zoveelste verhaal
van een vriendschap, hier tussen Meister Eck
hart en Nikolaus van Straatsburg. Vestdijk
verstaat de kunst om die niet alleen aanne
melijk te maken, maar er ook het ontroeren
de karakter van te tonen.
Jos Panhuijsen
