MONUMENT
VAN
SOCIALE
VOORMAN
JACOB
VAN
MARKEN
,DE FABRIEK VOOR
ALLEN,
ALLEN VOOR DE
FABRIEK"
ZATERDAG 11 APRIL 1970
Jacob Cornells van Marken was de eerste technoloog die
aan de Delftse polytechnische school (later technische
hogeschool) afstudeerde. Op aanraden van een commis
saris van een broodfabriek ondernam de 23-jarige Van
Marken een studiereis naar Wenen, ter bestudering van
de vinding van een Weens procédé voor de bereiding
van gist- Bij terugkomst in Nederland stond zijn plan
vast: een Nederlandse gistfabriek stichten. De onbemid
delde prodikantszoon uit Dordrecht beschikte zelf niet
over de nodige gelden om een dergelijke fabriek te be
ginnen, maar vertrouwend op zijn bekwaamheden durf
de hij het aan met een klein beginkapitaal van 150.000
(mede verschaft door de invloedrijke relaties van zijn
vader) de onderneming op te zetten. Dat was nog maar
het begin. In 1884 kwam daarbij de Nederlandse Olie-
fabriek (tegenwoordig Galvé), één jaar later richtte hij
de Lijm- en Gelatinefabriek op en in 1891 begon hij nog
eens aan een eigen drukkerij.
Zijn energie, noch zijn organisatievermogen bleken met
het stichten van deze vier bedrijven geblust. Want niet
alleen de fabrieken trokken hem aan, ook de mensen,
die bij hem werkten hadden zijn aandacht. Zijn speciale
aandacht. Daaruit vloeiden voort allerlei sociale voor
zieningen voor zijn personeel, die hij allen bij naam ken
de en met wie hij, gestoken in Dlauw werkpak, vaak in
de fabriek samenwerkte. Omwille van het contact met
zijn personeel stichtte hij een personeelsorgaan, de nu
nog bestaande Fabrieksbode, waarvoor hij honderden
hoofdartikelen schreef, waarin hij op vaderlijke toon
zijn mensen op de hoogte hield van de stand van zaken
in de fabriek, nieuwe voorzieningen inleidde, eigen be
levenissen verhaalde.
Nog was dit alles voor Van Marken niet genoeg. Rond
zijn fabriekscomplexen liet hij efen woonwijk bouwen,
het Agnctapark, waarin zijn mensen een behoorlijke
huisvesting vonden. Toen hij in 1906, op 60-jarige leeftijd,
overleed liet hij niet alleen een enorm fabriekscomplex
achter, sociale regelingen en woningen voor het perso
neel, maar ook het besef in geheel Nederland dat, wat
hij gedaan had, goed was gedaan.
Parlementariërs hadden zich intussen reeds gezet aan
de studie van zijn ideeën en plannen. Zijn naam is een
begrip geworden; een begrip, dat ondeelbaar is ver
bonden aan tal van sociale voorzieningen in Nederland.
De vooruitstrevende Jacob Cornelis van Marken zou zich
in zijn graf hebben omgedraaid als hij had kunnen lezen
wat de drie vakbonden enkele jaren geleden schreven
toen er onrust onder het personeel uitbrak als gevolg
van enkele arbeidsvoorwaarden.
Schreven de drie vakbonden toen: „De Kon. Ned. Gist
en Spiritusfabriek, in het verleden onder Van Marken
één van de meest vooruitstrevende Nederlandse indus
triële ondernemingen, is beslist niet meer het sociale
paradijs van voorheen- Bij velen buiten de kring van de
onderneming leeft dit denkbeeld nog dank zij de door
allerlei publikaties hardnekkig in leven gehouden Van
Marken-mythe. Er zijn nu ondernemingen waar alles veel
beter is geregeld".
De schepping van Jacob Cornelis van Kampen heeft zich
de afgelopen eeuw ontwikkeld tot een moderne, veel
zijdige onderneming met ruim 4.000 werknemers, waar
van 2.300 in Delft. Van deze 4.000 is ruim 10% werk
zaam in de research en dank zij intensieve research en
een marktgericht beleid zijn aan de oude. maar zeer
levenskrachtige produktiestam gist en alcohol en
kele tientallen loten ontsproten; nieuwe produkten van
een drietal takken: antibiotica, enzympreparaten en ver
edeling van produkten ten behoeve van derden.
DELFT De herdenking van 100 jaar
Koninklijke Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek
is niet los te maken van een
herdenking van de grondlegger van dit
concern, Jacob Cornelis van Marken, niet alleen
een groot industrieel, die
ook aan de wieg heeft gestaan van enkele andere
bedrijven, maar ook een groot sociaal voelend
man. Hij pionierde met eigen
sociale voorzieningen, voor die tijd revolutionaire
voorzieningen, zoals pensioenvoorziening,
winstdeling, aandeel van de
werknemers in het kapitaal van de onderneming
door certificaatbezit, een eigen ziekte
verzekering voor het personeel, een ondernemings
kern (de latere ondernemingsraad),
een eigen bedrijfsschool,
de uitgave van een personeelsorgaan,
en ga zo maar voort. Allemaal voorzieningen
die eerst vele jaren later gemeengoed
werden in het hele land. Zijn spreuk was honderd
jaar geleden reeds „De fabriek voor allen,
allen voor de fabriek".
Vaak heeft men het hoofd geschud over deze
revolutionaire industrieel, als hij weer met nieuwe
voorzieningen kwam aandragen;
menigmaal sloeg de ondernemers uit die dagen
de schrik in de benen als zij hoorden
van een verdere vervolmaking van dat
„sociale paradijs" in Delft
De honderjarige heeft ook zijn vleugels uitgeslagen in
het buitenland. Zo werd in 1897 een vestiging in België
geopend, welk bedrijf in 1963 van de grond af opnieuw
werd opgezet en grotendeels geautomatiseerd, waardoor
het een van de modernste gistfabneagebedrijven ter we
reld is geworden. In 1926 werd een fabriek geopend in
Monheim (West-Duitsland), in 1931 en 1960 in Portugal,
in 1958 in Ipswich en tenslotte in 1953 in Angola.
Zoals reeds is gebleken geeft de naam Gist- en Spiritus
fabriek slechts zeer onvolledig het huidige produktie-
programma weer, al staat de gistproduktie van de be
drijven van de Gistfabriek in binnen- en buitenland aan
de top van de gistwereldranglijst- Met name de laatste
25 jaar heeft de Gistfabriek in binnen- en buitenland een
grote naam verworven als producent van antibiotica, zo
als penicilline
De „ontdekking" van penicilline in Delft berust eigenlUk
op een (ocval, op de omstandigheid, dat tijdens de Duitse
bezetting een aantal deskundigen van dc Gistfabriek
klandestien naar de B.B.C. luisterde en hoorde (in 1943)
dat Churchill snel hersteld was van een in Cairo opge
lopen longontsteking, dank zij het nieuwe wondermiddel
penicilline
De Delftse deskundigen kenden de voorgeschiedenis van
penicilline (ontdekt door de Engelse arts-bacterioloog
Fleming in 1929), maar zij wisten niet, dat men in Enge
land en Amerika het onderzoek weer had opgenomen,
in 1939, om te bereiken de stof in een houdbare vorm
uit de vloeistof vrij te maken. Dat juist de oorlog dit
verdere onderzoek stimuleerde, kwam omdat men wist
dat door penicilline ontelbare gewonden van de dood
gered zouden kunnen worden door het voorkomen en
genezen van infecties.
Dat men in het buitenland echter al zover was. was niet
bekend bij de Gistfabriekers. Die gingen in het diepste
geheim verder werken aan het preparaat, op het punt
waar Fleming in 1929 was gestopt.
Na de oorlog zou blijken, dat wat Engelse en Ameri
kaanse geleerden met miljoenensubsidies hadden ont
wikkeld, de Gistfabriekers met schamele hulpmiddelen
eveneens hadden bereikt.
In 1943 was men zo ver. De bedrijfsarts van de Gist
fabriek had zoveel vertrouwen in het nieuwe middel, dat
hij, na overleg met de Koninklijke Maatschappij tot Be
vordering van de Geneeskunst, besloot het toe te passen
op een jong patiëntje, dat een ernstige infectie had op
gelopen Het patiëntje, dat eigenlijk al was opgegeven,
herstelde volledig.
Na de oorlog kwam de produkiie van penicilline eerst
goed op gang. Nu i« dit wondermiddel wel het beiang-
De grondlegger van de Koninklijke Ned. Gist
en Spiritusfabriek J. C. van Marken.
rijkste, maar niet het enige antibioticum dat- de Gist
fabriek produceert. Welhaast voor de hand lag, dat er
ook een middel zou komen, dat bacteriën kan aanpak
ken die ongevoelig zijn voor penicilline.
Dat de Kon. Ned. Gist- en Spiritusfabriek de c
tiestrijd met onder andere grote Amerikaanse
heeft weten vol te houden, ja zelfs op bepaalde terrei
nen voorbij te streven is niet op de laatste plaats te dan
ken aan de grote waarde die men steeds gehecht heeft
aan research. Van Marken zelf heeft daar altijd sterk
de 'nadruk op gelegd. Hij beschikte over een eigen labo
ratorium, waarin hij mét behulp van een van de perso
neelsleden uit de fabriek vaak urenlang, tot diep ln de
nacht, zat te experimenteren.
Sinds enkele jaren gaat de Gistfabriek nu samen met de
N V. Koninklijke Pharmaceutische Fabrieken v/h Broca
des Stheeman en Pharmacia te Amsterdam, onder de
naam Gist-Brocades N.V. Organisatorisch is er in dit
jubileumjaar een belangrijke reorganisatie voltooid, door
de verdeling van het concern op grond van de mar
ketinggedachte in 3 groepen: gist en spiritus, farma-
oeutische en industriële produkten. De resultaten van deze
reorganisatie beginnen zich ook af te tekenen op het
fabriekscomplex, waar langzaam maar zeker oude ge
bouwen door nieuwe, moderne worden vervangen- De
komende drie jaar zal er voor nieuwbouw een slordige
75 miljoen gulden worden geïnvesteerd. Het levens
werk van de 23-jarige Jacob Cornelis van Marken gaat
vol goede moed aan de tweede eeuw beginnen, een tijd
perk waarin nog vele belangrijke wetenschappelijke en
technische ontwikkelingen te zien zullen zijn.
Het is niet zonder reden, dat de Kon. Ned. Gist- en
Spiritusfabriek op het programma voor het eeuwfeest
een tentoonstelling „Microkosmos" heeft staan, en een
inleiding door prof. drs. W. Berends, hoogleraar in de
biochemi en biofysica aan de technische hogeschool over
de betekenis van de biochemi nu en in de toekomst.
Een toekomst waarin de 100-jarige Gistfabriek opnieuw
een belangrijke rol gaat spelen.
Dat alles zou onmogelijk zijn geweest zonder het in-
zJcht, de bekwaamheden en het doorzettingsvermogen
van die Delftse technoloog J. C. van Marken. Hij heel
in zijn leven felle tegenstanders gekend, die zijn socia'
en industriële doelstellingen en activiteiten soms op nl
ontziende en zijn persoon kwetsende wijze hebben
streden en verdacht gemaakt; tegenstanders die hoog
laag op de maatschappelijke ladder stonden. Maa
heeft desondanks volgehouden.
Van Marken heeft in zijn leven ook waardering
ondervonden, hetgeen onder meer tot uitdrukking
kwam in de toekenning van Nederlandse, Belgischel
en Franse onderscheidingen. Hij heeft ook de vol
doening gesmaakt te beleven dat enkele van zijrj
ideeën werden overgenomen.
HAN HEEZIU:
De heer J. C. van Marken in zijn werkkamer. Juist voor de viering van het honderd jarig bestaan is het gebouw van de technische dienst gereedgekomen. In het gebouw zal de
expositie Microkosmos worden ingericht.
