HOLLANDSE SCHOUWBURG
stil monument voor weggesleepte joden
I
TOEVLOED VAN
BUITENLANDSE
ARBEIDERS MEER
GEREGULEERD
Woningbouw voor
rijksambtenaren
Pres. Heinemann
brengt bezoek
aan voorportaal
miljoenengraf
mm
Vergoedingen
reiskosten
onvoldoende
DONDERDAG 20 NOVEMBER 1969
DE LEIDSE COURANT
PAGINA 11
AMSTERDAM De „Hollandse Schouw
burg" in de stille Amsterdamse Plantage
Middenlaan, waaraan de Duitse bonds
president Heinemann volgende week een
bezoek zal brengen ligt buiten de gebrui
kelijke route van staatshoofden in Neder
land. Het is een onopvallende plek jn een
verstild stukje Amsterdam, waar. rond de
officiële dodenherdenking op 4 mei wel
iswaar last-postmuziek weerklinkt, maar
waarop toch zelden zoals bij het monu
ment op de Dam het oog van heel Neder
land gericht is. Des te opvallender de
wens van de heer Heinemann om juist
Uit alle landen zijn de joden samen
gedreven naar de vernietigingskampen
in Duitsland en Polen. ,Zes miljoen in
getal, zoals de topman van het admi
nistratieve vernietigingsapparaat, Adolf
Eichmann, tijdens zijn proces in Jeru
zalem heeft onthuld. Amsterdam heeft
daarmee in een paar jaar tijds een tiende
van zijn totale bevolking verloren. Ruim
negentigduizend mensen, alleen op grond
van het feit dat ze jood waren.
In de Hollandse Schouwburg aan de
Plantage Middenlaan zijn deze Amster
damse joden bijeengebracht, voordat zij
hun lange reis naar de dood in het
oosten begonnen. Daar hebbenzij de
laatste uren en dagen doorgebracht in
de stad, waarop zij al eeuwenlang zo'n
specifiek stempel drukten.
Ook Anne Frank
Ook Anne Frank moet er geweest zijn,
nadat soldaat Karl Silberbauer het gezin
in het achterhuis op de Prinsengracht
had gevonden -en laten ophalen. Anne
Frank verdween met het laatste trans
port naar Bergen Belsen. Haar wereld
beroemd geworden dagboek geeft een
griezelig beeld_ van de voortdurende
angst waarin de joden een kwart eeuw
geleden in Nederland en speciaal in Am
sterdam hebben geleefd. Amsterdam was
een typisch joodse stad met een eigen
joodse wijk, waaraan de zondagse
markt een bijzonder kleurrijk effect gaf.
Het was daarom voor de Duitse be
zetter niet moeilijk om de joden op te
sporen en bijeen te drijven, nadat de
hoogste leiders van het Derde Rijk in
1942 op de beruchte Wannseeconferentie
tot de „Endlösung der Judenfrage" ofte
wel uitroeiing van een over heel
Europa verspreid levend volk hadden
besloten.
de Hollandse Schouwburg.
Vroegere SD-generaal Harster heeft
een paar jaar geleden tijdens zijn proces
in München toegegeven, dat uit Amster
dam relatief bezien meer joden zijn afge
voerd dan uit welke Europese stad ook,
omdat het zo gemakkelijk was de joden
daar op te pakken. „Ze woonden alle
maal bij elkaar in één buurt".
Samengebracht
In de Hollandse Schouwburg werden
de uit hun huizen gehaalde joodse fami
lies samengebracht. Hun theater werd
een doorgangshuis naar de gaskamers en
massagraven van Auschwitz, Sobibor,
Dachau, Bergen Belsen en noem de lange
reeks van vernietigingskampen maar op.
De Hollandse Schouwburg is in 1892
geopend onder de naam „Artis Schouw
burg" (stichters waren de artiesten
Kreeft en Buderman). De plaats was
wel gunstig, want de Plantage was toen
uog een sjieke Amsterdamse wijk, waar
het uitgaansleven geconcentreerd was
zoals we dat nu rond het Leidseplein
aantreffen. Er woonden ook tal van
potentiële schouwburgbezoekers in de
statige huizen tussen het groen van de
Plantage, maar toch lieten ze de Artis
Schouwburg een bc-p links liggen,
want al in 1894 gin' "eeft en Buder
man failliet. De 1 a ris werd op
straat gezet.
De nieuwe eigenaars noemden het
theater Hollandse Schouwburg en waren
zich nauwelijks bewust van de grote
bloeitijd, die nu voor de deur stond.
In 1898 koos de Nederlandse toneelver
eniging de sohouwburg namelijk tot haar
„thuistheater" en dat betekende dat alle
stukken van Heijermans er in première
gingen. Luguber genoeg heette het eerste
successtuk „Getto". Niemand zal hebben
vermoed hoe toepasselijk die naam latei-
voor het gebouw zou worden.
In de jaren twintig, dertig, toen het
uitgaansleven in de Plantage zich meer
naar andere plaatsen in de stad begon
te verplaatsen, raakte ook de Hollandse
Schouwburg een beetje uit de belang
stelling.
In 1940 kwamen de Duitsers. En nog
daar even In stilte te vertoeven. Want
meer misschien dan welk oorlogsmonu
ment in Nederland houdt deze plaats de
herinnering levend aan een van de af
schuwelijkste gebeurtenissen uit de
tweede wereldoorlog: de deportatie en
uitroeiing van het joodse volk.
voor er iets beslist was over hel lo'
fthjjvan de joden begonnen zij ai met maal-
egelen tegen deze bevolkingsgroep.
Verbod
In september 1941 verbood de nazi-
bezetter de joodse inwoners om nog deel
te nemen aan enige artistieke manifes
tatie Schouwburgen, theaters en bios
copen werden voor hen gesloten Dc
ster betekende uitsluiting van artistiek
amusement. In die tijd is de Hollandse
Schouwburg als specifiek joodse schouw
burg in gebruik genomen, waar ontslagen
joodse kunstenaars veelal voortreffelijke
voorstellingen gaven voor een uitsluitend
joods publiek Totdat ruim een jaar latei
net gebouw een heel andere bestemmir.
kreeg: het theater werd gevangenis.
In de grote toneelzaal waren de klap
stoelen langs de muren gezet, in het
midden werden strozakken op de grond
gelegd, terwijl voor het toneel Ijzeren
stellingen waren opgericht voor het
beetje bagage dat de voor deportatie
bestemden moehten meenemen op hun
lange enkele reis. De koffiekamer werd
ziekenzaaltje, in enkele op hogere ver
diepingen gelegen kamers werden be
smettelijke zieken ondergebracht liet
„schellinkje" was bestemd voor dc zoge
naamde S(straf)gcvallen: joden, die op
onderduikadressen ontdekt waren.
Daglicht drong niet binnen in di'.
theater, waar altijd een feestelijke roeze
moezige stemming had geheerst Dag en
nacht brandden er lampen, de hygië
nische toestanden waren erbarmelijk, de
behandeling mensonterend. In de honger
winter sloopten de Amsterdammers het
houtwerk uit het theater. Na de oorlog
Is dit doorgangshuis verder ln verval
geraak 1.
Burgemeester en wethouders hadden
kort na de bevrijding verboden dat het
pand opnieuw als theater in gebruik ge
nomen zou worden, althans opnieuw voor
vermaak bestemd zou worden.
Het duurde tot het eind van de vijf
tiger jaren voor de huidige bestemming
als gedenkplaats eraan kon worden ge
geven. Lang is er gediscussieerd en ge
ruzied over de nieuwe bestemming van
dit gebouw. Aanvankelijk wilde het
stadsbestuur het voormalige theater aan
ent in de aangrijpende leegte achter de voorgevel
de „Hollandse Schouwburg" te Amsterdam.
de slaat Israël ter beschikking stellen
«is expositieruimte, maar de Israëlische
gezant vroeg een officieel veto aan de
burgemeester toen het besluit in de raad
al gevallen was.
Een meerderheid van de joden, die
de oorlog hadden overleefd, zag het ge
bouw liever gesloopt. Ze wensten niet
meer voortdurend herinnerd te worden
aan het leed dat veel landgenoten daar
in de moeilijke oorlogsjaren hadden door
gemaakt, Het Nieuw Israëlitisch Week-
olad deed een felle aanval op plannen
die in die richting gingen.
Toch is de Hollandse Sohouwburg een
herdenkingsplaats geworden met een
obelisk en een ohapelle ardente waar
de eeuwige vlam brandt. De enige eeu
wige vlam in Amsterdam. Een stil-
makende plaats ln een stille buurt, waar
niemand zich op sla^p- of rugzak zal
uitstrekken, waar geen rellen of con
flicten rond zijn, waarvoor geen bijzon
dere verordeningen of APV-aanvullingen
behoeven te worden afgekondigd.
Volgende week zal de Duitse bonds
president hier staan. Een Duitser aan
het voorportaal van een miljoenengraf,
dat zijn eigen landgenoten hebben ge-
Van een onzer verslaggevers
DEN HAAG Nederlandse werknemers hoeven niet bang te z|jn. dat ooit buiten
landse arbeiders hun plaatsen in de industrie innemen. Daarvoor waken boven in
een van de drie torengebouwen van het ministerie van Sociale Zaken en Volks
gezondheid in Leidschendam, een aantal heren. Met een van die heren, A. Vcssenr,
plaatsvervangend hoofd van de afdeling internationale arbeidsmarktzaken en emi-
I gratie, spraken wij over de oorzaak van de duidelijk constateerbare toename van
Turken, Marokkanen en Spanjaarden in de Nederlandse industrie. De cijfers z|jn
in dit opzicht duidelijk. In 1967 het jaar van het economische dieptepunt
werden er maar 600 gastarbeiders geworven, na een hoogtepunt van 5000 in 1965. Dit
jaar 1969 dreigt dit allcste overtreffen met rond 8000 nieuwe buitenlandse arbeiders.
Daarbij voegt zich het gerucht, dat Nederland bezig zou zijn een reserve aan gast
arbeiders te kweken, waarop een onderneming onmiddellijk een beroep zou kunnen
doen.
Congres D '66 in
teken provinciale
verkiezingen
(Van onze parlementaire redactie)
DEN HAAG Het jaarlijks congres
van D '66, op zaterdag 13 december in
de RAI in Amsterdam, zal in het teken
staan van de statenverkiezingen op 18
maart 1970. Er zal gesproken worden
het gewenste aantal bestuurslagen,
over opheffing van de provincies door
e te vervangen door een 30 a 40 ge
esten, die meer tot de verbeelding van
de bevolking zullen spreken, over ver
betering van de contacten tussen pro
vinciale bestuurders en bevolking,
over gemeentelijke herindeling en sa
menvoeging van gemeenten, over de
onwenselijkheid dat commissarissen van
de koningin betaalde nevenfuncties heb
ben, over de geheimhoudingsplicht van
provinciale ambtenaren die opgeheven
'U moeten worden.
Wat betreft organisatie komt dit con
gresonderdeel erop neer dat gestemd
gaat worden over het partijprogramma
voor de provinciale verkiezingen. Het
congres zal ook een nieuw hoofdbestuur
kiezen. De kandidaten zijn -echter nog
niet allemaal gevonden.
Inzake de partijvernieuwing beveelt
het hoofdbestuur aan de gedragslijn
vastgesteld op het vorige partijcongres
aan te houden. De ontwikkelingen in de
progressieve concentratie, de christelij
ke samenwerking en het liberaal beraad
geven het partijbestuur geen enkele
aanleiding de partijlijn te corrigeren.
De gespreksgroep D '66-PPR beveelt
het congres aan ook in de toekomst het
contact tussen beide partijen voort te
zetten. PPR en D'66 hebben in doel
stellingen betrekkelijk veel gemeen,
maar voor fusie van beide partijen zijn
de tegenstellingen echter wellicht te
groot.
Nederland heeft wea-vlngsoi
sten mot Spanje. Turkije en sinds dit jaar
ook met Marokko. Het laatste land zit
met een groot aanbod van ongeschoolde
mensen, die in het buitenland emplooi
proberen te vinden.
Daarnaast mocht de Nederlandse in
dustrie buiten land ere in dienst nemen, die
spontaan Nederland waren binnengeko
men. Mensen zonder verblijfsvergunning.
Zij kregen drie maanden de gelegenheid
om in Nederland werk te zoeken- Lukte
dat niet dan moesten ze het land weer
verlaten. In 1966 werkten in Nederland'
25.000 van dez earbeiders. Dit jaar zijn
het- er nog maar 8000, als gevolg van
maatregelen van de regering de spontane
binnenkomst de kop in te drukken.
Juist deze mensen kwamen voortdurend
ln het nieuws vanwege hun vaak slechte
huisvesting. De regering had daar geen
enkele greep op. Integendeel, de buiten
landers zonder verblijfsvergunning waren
ten prooi aan uitbuiting. Zij wierpen on
gewild een smet op het Nederlands bla
zoen. dat aan de huisvesting van de
geworven arbeiders eisen kon stellen en
de naleving ervan kon controleren. Vooral
om die reden heeft de regering Ingegre
pen. Geen spontane binnenkomst meer
van buitenlanders die werk zoeken, tenzij
ze in het bezit zijn van een arbeidsver
gunning in een van de aangrenzende
Teruggang
Deze gang van zaken verklaart, de grote
teruggang van het aantal spontaan bin
nengekomen buitenlanders. Om dat op te
vangen is de Nederlandse industrie in
tensiever nog dan voorheen gaan werven
in Spanje, Turkije en Marokko. De onder
nemer hoeft maar een aanvraag in tr
dienen bij het arbeidsbureau. Dit speel
het door naar de centrale dienst te Den
Haag. waar de aanvraag op allerlei sail
lante punten bekeken wordt. Of er door
het aantrekken van buitenlanders geen
plaatsen worden bezet, die door Neder
land ere ingenomen kunnen worden. Dat
is primair. Is alles in orde, dan gaat de
aanvraag naar het wervingsbureau in
Madrid, Ankara of Casablanca. Daar
wordt de aanvraag opgenomen met de
autoriteiten en vervolgens worden da
mensen geselecteerd en c,| --I vliegtuig
naar Nederland gezet.
Tot voor anderhalf jaar geleden, toen
Nederland maatregelen nam tegen de
spontaan binnengekomen buitenlanders,
bezat de industrie juist in die werkzoe
kende mensen een groot reservoir van
potentiële arbeidskrachten. Door de maat
regelen is déze reserve tot nul geredu
ceerd. Dal heeft ertoe geleid, dat de on
dernemers binnen him vereniging van
ondernemers zijn gaan praten over de
vraag of het realiseerbar.' is op legale
wijze arbeidskrachten te weiven, die dan
ln een centraal pension of woonoord ge
huisvest zouden moeten word enin af
wachting van werk. Bij een acute behoefte
"inden de industrieën daaruit kunnen
t Sociale Zaken geen iezwaar tegen
ergelijke reserve van mensen? Dc
iicer Vesseür ziet er geen principieel be
zwaar tegen.
„Wat wij een gecontroleerde
binnenkomst juitenlandse arbeids
krachten. We ..n de zaak in de hand
hebben. Vandaar dat we in principe geen
bezwaar hebben tegen een '-'mne reserve,
omdat wij uiteindelijk d stemming
moet geven om die mens- fe wer-
iiationale arbeids-
Het zou gaan om een reserve van enkele
honderden mensen ,,ter voldoening aan
acute behoefte". Betekent dat dat die
mensen zo weer op straat gezet kunnen
worden als ze niet meer nodig zijn?
„Nee, beslist niet. Sociale Zaken wil.
dat de ondernemer die deze mensen aan
trekt, ze ook een jaarcontract geeft. zoc|at.
ze niet van de ene dag op-de andere weer
aan de dijk gezet kunnen worden
Planning
Overigens zijn de werkgevers het er zelf
nog niet over eens, omdat de werkkrach
tenreservoirs inogi niet te overzien zijn.
Hoe moeten de kosten op een rechtvaar
dige manier verdeeld worden.
De heer Vesseur: ,.Als de werkgevers
dit willen aanpakken dan zullen ze voor
aprilmei tot planning moeten komen."
Of het zover komt? De heer Grevers,
secretaris van de Vereniging van Onder
nemers. ziet het nog niet gebeuren. ,.De
kansen staan op nul. Het Is wel eens een
Idee geweest. Maar er zijn nogal wat
technische problemen. Bij zo'n grote op
zet komen we er niet uit. Bovendien, nu
de werving van Marokkanen binnen
enkele weken tot stand Is, is de noodzaak
nog geringer geworden. Immers als we
werkkrachten nodig hebben kunnen we er
Nederland
"kleine
werkgever
voor
buitenlandse
arbeidskrach ten
met drie weken over beschikken. Waarom
dan al die kosten en al die mensen in
reserve. Nee, we praten er nog wel eens
over. zo onder elkaar. Maar dat het ver
wezenlijkbaar is, daar geloof ik zelf niet
meer in."
De heer Vesseur is liet daarmee eens. De
noodzaak voor een reserve is niet mega
groot, nu de werving in Marokko, waar
duizenden ongeschoolde mensen staan te
dringen om werk in West-Eui-opa, een
kwestie van een paar weken is.
Bescheiden
Overigens neemt. Nederland 'nog steeds
een zeer bescheiden plaatsje in onder de
Europese naties, die buitenlandse werk
krachten hebben. Met twee procent van
het aantal arbeidsplaatsen bezet door bui
tenlanders, hangt Nederland onderaan een
lijstje, dat wordt aangevoerd door Zwit
serland met 30 procent en Luxemburg 26
procent, Duitsland heeft 8 procent gast
arbeiders. België 7 procent en Frankrijk
en Zweden elk vijf procent.
Het gaat in Nederland om ongeveer
100.000 buitenlanders waarvan 20.000 Be-
neluxgenoten. De Marokkanen zijn met
14.000 in de meerderheiddan volgen
13.000 Turken en 12.000Spanjaarden. Er
zijn 9000 Italianen in Nederland en 13.000
mensen utt de andere EEG-landen. Het
aantal Grieken. Joegoslaven en Portu
gezen (resp. 1600. 2100 en 2300) ls daarbij
haast te verwaarlozen.,
De vrijlating van mensen uit EEG-
landen, die zonder vergunning in Neder
land mogen verblijven, heeft niet geleid
tot een toename van het aantal Italianen.
Integendeel, deze Zuideuropeanen pre
fereren nu een aandeel te hebben in de
industrialisatie van hun eigen land. die
sterk in opbouw is.
Van de Nederlandse provincies gaat
Zuid-Holland aan de spits met 18.000 bui
tenlanders. Noord-Holland heeft or 15.000,
dan volgen Noord-Brabant met 7000 en
Utrecht met 6900. In Limburg zijn 3400
buitenlandse werknemers en in Overijssel
3000. Gelderland heeft er 4000. De andere
provincies allemaal aanzienlijk minder.
De metaalindustrie heelt de meeste bui
tenlanders in dienst 17.000. Voedings- en
genotmiddelen is met 6500 een verre
tweede. Dan pas volgt, de textielindustrie
met 4000 buitenlanders. In de bouw
sector zijn 3700 gastarbeiders werkzaam.
Concluderend: De toename van her
aantal buitenlandse arbeidskrachten in
Nederland is verooreaakt door het weg
vallen van de vergunningloze buitenlandse
werkzoekers op de Nederlandse arbeids
markt. Een lichte toename in de volgende
Jaren is te verwachten, tenzij een recessie
intreedt. In dat geval wordt de stroom
buitenlanders afgeknepen.
Ten opzichte van het buitenland zal
Nederland maai- een kleine wei-kgever
blijven voor de arbeidskrachten uit de
economisch zwakke landen. Daar veran
dert zelfs een eventuele reservering van
I mensen niets aan.
r*.
UTRECHT (ANP) De staatssecreta
ris van Binnenlandse Zaken laat, op ver-
zoele van dr. W. J. J. Dijsselblocm, lid
van de centrale commissie voor georga
niseerd overleg in ambtenarenzaken, na
gaan of het mogelijk is gestalte te geven
aan een reeds enige jaren geleden inge
diend plan om gelden uit het algemeen
burgerlijk pensioenfonds te bestemmen
voor de bouw van woningen ten behoeve
van ambtenaren van rijk, provincie en
gemeente. De heer Dijsselbloem heeft
dit gisteren meeegdceld op hel congres
van de ARKA in „Tivoli" in Utrecht.
Staatssecretaris Van Veen onderzoekt
op verzoek van de heer Dijsselbloem ook
welke hypotheekrente en de rijkspost-
naarbank in rekening brengt.
De heer Dijsselbloem antwoordde dit
naar aanleiding van vragen van afge
vaardigden over „PTT-woningbouw ten
behoeve, van personeel van de PTT".
Hierbij werd gedoeld op de woningbouw
van een stichting van particuliere perso
nen in het Westland. Een der afgevaar
digden merkte op dat ten onrechte de in
druk is gewekt en gehandhaafd, als zou
de PTT woningen laten bouwen voor het
personeel van dat bedrijf.
De heer Dijsselbloem zet het initiatief
van de stichting zeer toe te juichen. De
rijksoverheid schiet op dit punt z.l. gro
telijks tekort in vergelijking met wat 't
bedrijfsleven voor zijn werknemers doet.
De verbolgenheid van ambtenaren daar
over stijgt met de jaren. Er moet van de
kant van de ambtenarenorganisaties ge
zamenlijk naar worden gestreefd,woning
bouw voor ambtenaren mogelijk te ma
ken met behulp van het algemeen bur
gerlijk pensioenfonds.
Een vraagstuk dat hiermee verband
houdt is dat van de reiskostenvergoedin
gen. Ambtenaren worden veelal gedwon
gen, zo werd gesteld, verder van hun
werk te wonen. Daarbij komt dat de
overheid 't naar buiten trekken stimu
leert. Maar de vergoeding voor het woon
werkverkeer werd onvoldoende geacht.
Het congres nam een voorstel aan om er
naar te streven de dagelijkse reiskosten
van ambtenaren die verder dan tien km
van hun werk wonen te vergoeden op ba
sis van de tarieven van hel openbare ver-
Dit vraagstuk komt binnenkort ver
moedelijk ook aan de orde bij de ver
plaatsing van douanepersoneel dat eerst
aan de zuidelijke landgrens en naderhand
aan de oostelijke landgrens overbodig
wordt en onderdak moet vonden in de
omgeving van de havens van Rotterdam
en Amsterdam.
Dr. Dijsselbloem merkte nog op dat 't
zgn. standplaalsbegrip een totaal ver
ouderd begrip is geworden. De reiskos
tenvergoeding die daarop nog steeds is
gebaseerd is een onbillijke rgeling.
Het congres 1970 van de ARKA zal in
Breda worden gehouden.
Hoge Raad. Ingaande 1 januari is
mr. F. C. Kist waarnemend advicaat-ge-
neraal bij de Hoge Raad der Nederlanden
benoemd tot advocaat-generaal. Mr. Kist
komt in de plaats van mr. P. s'Jacob, die
met pensioen gaat.
