moraliteiten van
Edward
Bond
De dood van een regisseur
principes van het gezond verstand
Florence Nightingale (Shirley Ann Field) is een be langrijke figuur in „Early Morning",
over gezagsdragers, waarin o.a. koningin Victoria een merkwaardige rol speelt.
Nieuwe
roman van
J.BernEef
J. Bernlef heeft een bundel verhalen
geschreven, die hij de Schaduw van
een vlek noemde en waarin hij erop
wijst dat de schaduw van een vlek ook
telkens in zijn vorig werk voorkwam.
Vlekken komen ook weer voor in zijn
nieuwste roman De Dood van een
Regisseur, een roman, zoals op het om
slag staat, over de intrigerende ver
houding tussen werkelijkheid en ver
beelding in de wereld van de film.
Het verhaal wordt verteld door een
schrijver, die bezig is een biografie
voor te bereiden over de Engelse squire
Charles Waterton, wiens Wanderings
in South America destijds een bestsel
ler opleverden en die nu nog herdrukt
worden b.v. in de Everyman's Libra
ry. Waterton was een zwerver over
de aardbodem zeer geïnteresseerd
in vogels en andere dieren. Hij was
ook een zonderling, die graag in de top
van bomen verbleef en zich daar bij
zonder op zijn gemak voelde, omdat
hij met zijn benen doen kon wat hij
wou, zo lenig bleven die bij hem tot
aan zijn hoge ouderdom. Een van de
laatste wonderlijke daden van de man
was het afscheid, dat hij in de Lon-
dense dierentuin van een baviaan nam,
natuurlijk in do kooi.
Charles Waterton en zijn vreemde ge
dragingen hebben direct vrijwel niets
uitstaande met het verhaal van de
schrijver over de film en de filmregis
seur. Er is echter een parallel, Water
ton leefde sterk op zijn verbeelding en
de wereld van de film en de mensen
die de film maken doen dat voor een
goed gedeelte ook. De geschiedenis van
Waterton zou men dus een soort ach
tergrond van 't eigenlijke verhaal kun-
Een ontmoeting
De schrijver R. ontmoet de Ameri
kaanse regisseur Ted Hughes het eerst
in de bar van La Vie en rose tijdens
een filmfestival, waar de film van
Hughes: „The Stitches" (De Steken)
de Prijs van de Kritiek verworven
heeft als een meesterlijke satire, echt
Amerikaans, met „dodelijke" maat
schappelijke kritiek. Er komt daarna
een tweede film van Hughes uit: Pity
Me (Heb Medelijden). Hughes verzoekt
enige tijd daarna de schrijver R. mee
te werken met de volgende film, die
nog geen titel heeft. Het is de bedoe
ling dat R. het verloop van het ont
staan van de film op zal schrijven,
dat hij de hele ontwikkeling op de voet
zal volgen.
R. stemt daarin toe.
De film wordt gedeeltelijk gemaakt in
Londen en in de Belgische badplaats
Spa en op een eiland in de buurt van
Spa, een soort paradijs voor de hoofd
persoon Leon Sage en zijn geliefde.
R. of, zo men wil Bernlef speelt dus
in zekere zin met de hele onderneming
mee. Hij krijgt een scenario dat in
zijn boek staat afgedrukt. Het is een
nogal verwarde geschiedenis. Ted
Hughes schijnt er zijn eigen persoon
lijke problemen in uit te werken en
daarbij te pogen ze tot een oplossing
te brengen. De spelers kennen het sce
nario niet in zijn geheel. R. vertelt hun
er op een bepaald ogenblik wat van,
terwijl hij aan de verschillende episo
des een titel geeft. De eerste episode
heet: het moment van de dood en han
delt over een droom van de hoofdfi
guur, die een voetbaluitslag voorspelt
en zijn gezin in de steek laat. De twee
de episode: op zoek naar de tijd of
Sjpa revisited laat zien hoedde held zich
vergeefs verschuilt bij 'n fascistische
boekhandelaar en een., .arm meisje
zwanger maakt. De onsterfelijkheid of
leve de oorlog heet de derde episode
waarin de held zich in de strijd veel
roem vergaart. Hij doodt iemand
en wordt een ander. In de vierde episo
de: Het paradijs of op een brommer
de wereld rond is de held gelukkig met
zijn nieuwe geliefde Eva, maar zijn ge
luk wordt wreed verstoord in de vijf
de episode: Le cinéma dépasse la réa-
lité of de beeldenstorm, waarin de held
op de vlucht slaat voor een filmregis
seur en een decor. In de zesde en laat
ste episode: Het moment van de dood
of de klerikale carrière keert de held
terug tot de Kerk en krijgt een auto
ongeluk met dodelijke afloop.
Komedie
Het is dus een komedie, menen de spe
lers, .een komedie van de dood. Maar
helemaal zeker zijn ze er niet van.
Het is moeilijk om ergens heel zeker
van te zijn in deze roman en dat on
danks het feit, dat er alles tot het klein
ste en schijnbaar onbelangrijkste toe
tot in het geringste detail beschreven
Het is precies als bij sommige surre
alisten in de schilderkunst, bijvoorbeeld
de Belgische schilder René Magritte.
Ook hij kan. tot in het geringste
detail een lelijke kamer schilderen en
vanuit het raam een haast idyllisch
landschap met dezelfde nauwgezetheid
afbeelden. Hij is dus in zekere zin door
zijn precies en fijn schilderen een rea
list, hij wordt een surrealist door de
nevenschikking van die op zich realis
tisch weergegeven onderdelen. Het
schilderij in zijn geheel stemt niet
overeen met de werkelijkheid. Werke
lijkheid en verbeelding wisselen elkaar
af en steunen elkaar om tot een nieu
we verbeeldingshappening te komen.
Zo gaat in De dood van een regisseur
werkelijkheid met onwerkelijkheid sa
men. Het auto-ongeluk, dat met een
citaat uit The Observer zakelijk brood
nuchter wordt medegedeeld, wordt van
de verbeelding van de film plotseling
overgeplaatst in de realiteit.
Maar waar Magritte in slaagt: het
laten samengaan van fantasie en ob
jectieve weergave, slaagt Bernlef in
zijn boek dat bij Querido te Amsterdam
uitkwam, nog niet geheel Er is nog
een schaduw van een vlek aanwezig,
hij beschrijft alles zo nauwkeurig, dat
alle details even belangrijk schijnen.
Het verslag is er sterker dan de ver
beelding, het blijft te veel fragment
naast fragment om tot werkelijk ge
spannen eenheid te geraken.
JOS PANHUI JSEN.
De acteurs en actrices
van het Royal Court
Theatre in Londen heb
ben zich met een reeks
voorstellingen geduren
de negen weken inge
spannen om het toneel
werk van hun landge
noot Edward Bond te
propageren b(j pers en
publiek. Die onderne
ming is geslaagd: de
Londense critici zijn
stuk voor stuk van hun
oorspronkelijk afwij
zend standpunt tegen
over Bond teruggeko
men en ook bij het pu
bliek is een zekere aan
hang ontstaan. En dat
wil wat zeggen voor een
schrijver die met zijn
meest bekende stuk
vrijwel iedereen tegen
zich in het harnas joeg.
Dat stuk is „Saved", in
Nederland bekend door
de voorstelling van To
neelgroep Centrum on
der de titel „Gered".
„Gered" was niet het eerste stuk van
Bond. Hij debuteerde met „The Pope's
Wedding" in 1962; een stuk dat deze
maand is afgedrukt in het blad .Plays
and Players" Hoewel „The Pope's
Wedding" in het Royal Court Theatre,
de bakermat van het nieuwe Engelse
toneel, vertoond werd. moest het tot
1965 duren voor de naam Edward Bond
betekenis kreeg: toen ging in het Royal
Court de première van „Saved" met
als verschrikkelijkste moment wellicht
de steniging van een baby door een
groep opgeschoten en aggressieve jon
gens in het park.
Repertoire
Aan het slot van „Narrow Road to the Deep North" pleegt de priester
Shiro hara-kiri. Ook op deze foto uit de Londense voorstelling ziet men
Kenneth Cranham als de priester.
In „Saved" ziet men hoe Lens eerlijke liefdesgevoe lens voor Pam volkomen vernietigd worden door on
begrip. Moment uit de recente Londense voorstelling, met rechts Kenneth Cranham als Len.
Dit „Saved" is de laatste weken in Lon
den te zien geweest, in repertoire met
twee nieuwe stukken van Edward Bond:
..Early Morning", een krankzinnige hap
pening rond koningin Victoria en andere
symbolen van Engels heden en verleden
en ..Narrow Road to the Deep North",
een zeer heldere moraliteit over goed en
kwaad, die speelt in Japan, in een van
de vorige eeuwen.
In deze drie stukken blijkt Edward
Bond een moralist, die zich op eerlijke
wijze bezig houdt met grote problemen,
waarbij hem een tamelijk sombere en
bezorgde visie niet ontzegd kan worden.
Met een onverbloemdheid en angstaan
jagende directheid, die het publiek
doorlopend de rillingen bezorgen, legt hij
de oorzaken van het kwaad bloot. Velen
hebben zich daarop verkeken en be
schouwden de rauwheid van de nood
kreten die Bond slaakte als het wezen
lijke van zijn stukken.
Nu kan men zach goed voorstellen dat de
gebeurtenissen, zoals die in bijvoor
beeld ..Saved" worden geschetst, velen
te veel zijn. Ga maar na: een jongeman.
Len, gaat in het ouderlijk huis van een
meisje wönen, met wie hij een korte
verhouding heeft. Het meisje raakt in
verwachting, knoopt inmiddels weer
met. een andere jongen een liefdesge
schiedenis aan, kan haar moederschap
niet aan. laat haar kind op een bepaald
moment in de steek in het park. waar
het in 'n opwelling van aggressie wordt
gestenigd door een stel jongens, die niets
te doen hebben en van balorigheid tot
grofheden komen.
om de Nederlandse voorstelling van dit
bijzonder knap geschreven stuk met
spanning tegemoet te zien. Het is ge
schreven voor een conferentie over het
thema „Mensen en Steden", die vorig
jaar in Coventry is gehouden. Dit stux
gaat dan ook over het stichten van een
goede stad. Bond noemt het een blijspel,
dat speelt in Japan, tijdens de zeven
tiende, achttiende of negentiende eeuw
en de hoofdpersoon is een oude priester
en dichter. Basho, die in het begin van
het stuk een door de ouders in de steek
gelaten kind. weigert te helpen en ach
terlaat.
Als hü na zijn reis naar het hoge noor
den, waar hij inzicht heeft gezocht, op
dezelfde plek terugkeert, is daar een
stad gevestigd, onder leiding van de
kunstenaars, die door hun zoeken naar
kennis en inzicht de maatschappij ver
geten en in zijn ellende laten?
.Early morning"
..Pak effe een hamer"
Zo wikkelt deze troosteloze geschiedenis
in het zuiden van Londen zich verder af.
Er komt nog een scene voor ln het stuk.
waarin men ziet hoe Len en de moeder
van zijn vriendin zich zonder enige re
serve laten gaan tegenover elkaar. En
dan is er het fameuze slottafereel,
waarbij de vier belangrijkste personen:
Len. het meisje, de vader en de moeder,
samen op het toneel zijn en volstrekt
niets doen en volstrekt niets zeggen in
him volledig isolement. Twaalf minuten
stilte op het toneel (op één zin na: „Pak
effe een hamer") die een ongelofelijke
toneelervaring zijn door de enorme
spanningen die voelbaar worden.
„Saved" doet op bepaalde momenten
denken aan Bonds eerste stuk. „The
Popes Wedding", waarin diezelfde
Knappe analyse te zien is: groepen jonge,
energieke mensen, die niets omhanden
hebben en hun surplus aan kracht, aan
levensdrift op geen andere wijze dan
een negatieve kunnen realiseren. Hoe
wel hij daarmee onbarmhartig een stuk
sociaal onrecht blootlegt, zou men Bond
te kort doen. wanneer men zijn stuk
slechts zou beschouwen als een docu
mentaire over het jeugdprobleem of de
geweld ad igheid in de samenleving. De
strikt realistische stijl van „Saved" zou
dat misverstand kunnen versterken.
„Saved" is veel meer dan dat. Het is
een tragedie over goed en kwaad. Len
offert zich hélemaal aan een eerlijk ge
voel van liefde of genegenheid, dat voor
het meisje bij hem is gegroeid. Later
richt zich dat gevoel ook op het kind,
maar Len is om verschillende redenen
niet in staat dat gevoel zuiver te houden:
de liefdeloze houding van het meisje
bijvoorbeeld dwingt hem tot onverschil
ligheid.
Uit ..Narrow Road to the Deep North"
blijkt nog duidelijker hoe Bond in zijn
theater morele problemen behandelen
wil. Centrum heeft het stuk aangekocht
voor het volgend seizoen en er is reden
Rauwe
noodkreten
over
het probleem
van
goed en
kwaad
wrede Shogo. Er volgt een strijd om de
macht: Basho haalt de christenen uit
het hoge noorden en met hun hulp wordt
de wrede Shogo verjaagd. De erfgenaam
van de troon is verborgen tussen een
stel kinderen en de hele groep wordt ln
een heftig tafereel gedood Er Is een
uitermate sterk slottafereel, waarin de
priester, die Basho als zijn leerling wei
gerde. hara-kiri pleegt, terwijl Iemand
die in de rivier verdrinkt om hulp roept.
Terwijl de priester langzaam en wreed
sterft, redt de drenkeling zijn leven.
Voor op het toneel de afzichtelijke'dood.
achter rijst de naakte jonge drenke
ling op.
Duidelijk schetst Bond de problematiek
van goed en kwaad in de relpties tussen
deze mensen: hoe ze eikaars hulp wei
geren en nglaten anderen steun te ge
ven. Wat zou er gebeuren wanneer de
priesters hun meditatie hadden gela
ten voor wat hij is en zich zouden heb
ben bemoeid met de bestaande proble
men. Zijn deze priesters te vergelijken
met politici, wetenschapsmensen of
Het te kort schieten van degenen die de
verantwoordelijkheid hebben over de
gang van zaken in de maatschappij en
de belemmeringen die zij zichzelf op
leggen. is het onderwerp van het derde
stuk van Bond. dat de afgelopen weken
in Londen vertoond werd: ..Early Mor
ning". De inhoud van het stuk laat zich
bijna niet samenvatten het is een
krankzinnig spel van historische en ge
fantaseerde figuren in de dojste en
merkwaardigste situaties. „De gebeurte
nissen in dit stuk zijn waai"', deelt Bond
echter als waarschuwing mee.
Enkele gebeurtenissen: we zijn aan het
hof van koningin Victoria, waar als in
een Elisabethaanse tragedie allerlei ver
wikkelingen bestaan, omdat iedereen
iedereen om zeep wil helpen. Koningin
Victoria wil haar eerste minister. Dis
raeli. vermoorden en Disraeli konkelt
samen met prinsgemaal Albert om Vic
toria weg te krijgen. De moeilijkheid
doet zich voor dat Victoria en Albert,
twee kinderen hebben: prins George en
prins Arthur, een Siamese tweeling. De
prins van Wales (Arthur) zal ln het
huwelijk treden (beschikt Victoria) en
wel met Florence Nightingale. Maar de
lesbische Victoria wordt zelf verliefd op
Florepce en daarmee is een reel* van
uiterst merkwaardige spanningen ge-
De prins van Wales sterft en zijn Sia
mese broer zwerft rond. gekoppeld aan
een geraamte, dat steeds verder uiteen
valt. Tenslotte is iedereen dood maar
ln de hemel gaat het gekonkel door
Ook hier weer gruwelijke beelden: in
deze hemel voedt men zich door elkaar
op te eten, alles groeit immers weer aan
en er bestaat geen pijn. De éne zuivere
figuur, prins Arthur, moet echter nog
maals worden gedood, maar door zijn
oprechte liefde voor Florence Nightin
gale betekent deze tweede gruwelijke
dood een uiteindelijke bevrijding.
Dit stuk. dat eveneens een blijspel is.
werd bij de eerste voorstelling in zijn
totaal verboden door de Lord Chamber
lain, waarschijnlijk omdat het solde met
figuren als Victoria en Albert. Nu deze
censuur op het theater in Engeland is
verdwenen, heeft Royal Court er een
werkelijk formidabele voorstelling van
gegeven, waaruit duidelijk bleek dat het
Bond niet ging om historische gebeurte
nissen, maar om problemen, die zeer
eigentijds zijn: waar ligt de verantwoor
ding voor de maatschappij en waar moet
die plaats maken voor de verantwoor
ding voor zichzelf? Het Is tekenend dat
het stuk ..Early Morning" heet. het is
een uiting van het optimisme, dat in
alle stukken van Bond ondanks alles te
vinden is, soms weliswaar in heel kleine
elementen, maar altijd zodanig, dat zijn
stukken meer zijn dan alleen een nihi
listische uiting van een verziekt auteur,
zoals zijn vijanden hem willen ken
schetsen Edward Bond is een uitermate
belangrijk toneelschrijver, van wie men
nog veel mag verwachten
JAN VERSTAPPEN
door Methru
De nieuwste aflevering van „Komma" opent
met een greep uit een denkbeeldig archief, ge
daan door Weverbergh. Een hele reeks namen
gaat eraan vooraf van hen aan wie hij deze
„greep" wel en niet heeft opgedragen. Wel aan
Robespierre, niet aan Mirabeau, wel aan Che.
niet aan Joannes XXIII, wel aan Mulisch. niet
aan Van 't Reve, wel aan Willem Frcderik
Hermans, niet aan Simon Vinkenoog, wel aan
Fons Sarneel. niet aan Kees Fens, wel aan
Restif de la Bretonne, niet aan Marquis de
Sade, wel aan Eddy du Perron, niet aan Menno
ter Braak, wel aan Wim Sonncveld, niet aan
Toon Hermans enzovoortenzovoort
Uit het denkbeeldig archief of liever de
archieven, want het zijn er verschillende, nam
hij over: principes van het gezond verstand,
een vertrouwelijke toespraak van Richard
Nixon, nieuwjaarsdag 1970, tot zijn raadgevers
en een toespraak van Tovarisj Breznjev tot
zijn generaals over de evacuatie van de joden.
De doctorine van het gezond verstand kan
volgens het archiefstuk uit het proces in mei
1968 te Parijs door de volgende principes
omschreven worden:
De academici, kardinalen, politici.
industriëlen, syndicalisten, militairen, rechters
en hun knechten 'de politie, behoren
ontegenzeggelijk tot een superieure klasse. Zij
SANDBERG ALS CIRCUSDIRECTEUR
zijn de Gezonden. Dit geldt uitsluitend voor
diegenen, die van het blanke ras zijn.
De staatsaanhorigen bestaan slechts in
zoverre zij deel uitmaken van de Gemeenschap.
De totale mens behoort van top tot teen de
Natie toe.
De Gezonden leiden de Natie en
conditioneren de levensgewoonten van de
Gemeenschap.
De individualist is een asociale.
De waarden van het klassiek humanisme
zijn slechts ziektes
Minderwaardigen
Er bestaan minderwaardige staatsaanhorigen:
kunstenaars, studenten, negers en intellectuelen.
Gevolg: de Gezonden hebben de plicht om zich
te versterken ten koste van deze decadente,
minderwaardige burgers".
In hetzelfde nummer vraagt Hector-Jan Loreis
zich af wat progressieve
techniek van de roman nouveau hebben.
„Ultra-progressieve romanciers", meent hij,
„hebben niets aan de NR: zij proberen immers
te 'doen wat Robbe-Grillet van de ware
romancier verwacht: met elke roman de roman
vernieuwen. Hiertoe behoren het „Tel
Quelgroepje" van Les Editions du Seuil,
waarvan Philip Soller de leading man is, Le
Clézio en Michel Butor, oud-neoromancier. Ook
in andere landen distantiëren de avant-gardisten
zich van de NR: in Duitsland Helmut
Heissenbüttel, Alexander Kluge en Peter
Handtke, in de Verenigde Staten een
occasionele vormvernieuwer, Nabokov met
„Pale Fire" en in Italië Alfredo Sanguinetti,
Nanni Balestrini en Antonio Porta".
Een uitvoerig artikel wijdt Alert Walrecht
in Raam onder de titel Ruimtevrees aan het
betrekkelijk kleine gedicht: Alles van Luce-
bert, hij haalt er het schema van de Sephirot
uit de Zohar bij en laat duidelijk zien h<
lijk het is tot een wezenlijk begrip van het
gedicht te komen.
Sandberg
Naar aanleiding van Salvador Dali heeft
Maarten Beks het in Raam over het Stedelijk
Museum in Amsterdam, dat geen Dali bezit. In
1955 zei Sandberg tegen Willink, die hem daar
op opmerkzaam maakte, dat hij Dali zo
verschrikkelijk lelijk vond en in 1961 zei hij
tegen dezelfde kunstenaar, dat een Dali niet
meer te betalen was.
„Nu heeft iedereen Sandberg wel eens wijze
aankoopadviezen verstrekt. Er zijn er
waarschijnlijk nog meer, die Sandberg hebben
afgeraden iets te doen wat hij verlicht
despoot, regent, doorgewinterd ingénu, enfant
terrible en éminence grise en dat alles voor de
prijt van één aardige, eenvoudige man
natuurlijk toch heeft gedaan en tot elke prijs
had moeten nalaten, gesteld, dat hij er ons
ervan had willen overtuigen, dat hij ook niet
in de gevallen, waarin hij terecht Ja zei
daartoe hoofdzakelijk in staat was, omdat hij
tegen Nieuws Nooit Neen kon zeggen. Die
harde nieuwsmentaliteit is in de sfeer van
het Stedelijk blijven hangen, ook nadat de
grote circusdirecteur, die Sandberg was, was
vervangen door een bekwame hoofdredacteur,
ontvankelijk voor alles wat nieuws is, behalve
voor 't verschrikkelijk lelijke, het onbetaalbare
Als men Sandberg een circusdirecteur noemde
bedoelde men dat hartelijk, zoals men in de
vijftiger jaren ieder gedrag bewonderde visachtig siljm
waardoor nog eens nadrukkelijk werd
benadrukt, dat men zich met snelle newsgetters,
niet met vooroorlogse intellectuelen, niet met
Forumcritici onder elkaar voelde".
In Maatstaf, dat op zal houden te bestaan,
zetten Ida G. M. Gerhardt en Marie H. van
der Zeyden hun proeve van een nieuwe
psalmvertaling voort, die in zijn eenvoud en
directheid weldadig aandoet.
Professor Meeuwesse is begonnen het
geheimzinnig gedicht Awater met Ulysses van
James Joyce te vergelijken, Margaretha H.
Schenkeveld werkt die vergelijking verder
ait in het laatste nummer van Raster. Konrad
Boehmer spreekt er over revolutie in de
muziek of muziek van de revolutie. Verder
vindt men in Raster uitstekende poëzie en
creatief proza van F. C. Terborgh, Judith
Herzberg, Gust Gils, Jos Ruting, Rein Bloem,
Jules Dister, Jacques Hamelink, A. Roland
Holst, P. H. H. Hawinkels en R. Daalder.
Vuurland voorbij
H. C. ten Berge publiceerde er „Work in
Progress", dat begint met Vuurland voorbij
zuidwaarts, en nogmaals zijn
krltisen fasen binnen bereik,
wij keren terug zwaar
van dauw; ik ben mijzelf ontgaan.
zijn tanige grljpstulvers om ln de i
?k zeg.
deel gebom
zingend op de lege
