DE KLEINE BENELUX
BAARLE
NASSAU
BAARLE
HERTOG
DE KISTJESVLOOT
VAN VOLENDAM
125 jaar
Belgisch-
Nederlands
enclave-
gebied
Nieuwe
methode
om aal te
verschalken
BAARLE-NASSAU/HERTOG Mobilisatie 1939.
De kantonnementscommandant van Baarle-Nas-
sau dacht alles fijn geregeld te hebben. Hij had
zijn mannen van het grensbataljon Jagers zo
strategisch mogelijk ingekwartierd. Wat kon hem
nu nog gebeuren? Hij werd echter spoedig uit
zijn droom geholpen door de procureur des ko-
nings uit Turnhout en de gendarmerie van Baarle-
Hertog, die hem duidelijk maakten, dat hij niet
alleen Nederland aan het verdedigen was, maar
tevens een stuk België bezet had.
Een detachement was namelijk gelegerd
In het voormalige hotel De Zwaan op
Loveren, dat deels op Nederlands, deel8
op Belgisch gebied ligt. De Jagers had
den hun wachtlokaal ingericht in het
Belgische deel. Dat ging de vrijheids
lievende Belgen te ver. De zaak werd
in der minne geschikt. Er ontstond
gelukkig geen tweede Belgische op-
Arme commandant. Hij had opdracht
gekregen een grens te verdedigen, die
er eigenlijk niet was, daar bij
Baarle-Nessau. Hij Is er nu nog niet.
Dit ten gevolge van een lacune in
het traktaat van Maastricht van
8 augustus 1843.
Weliswaar werd na een eindeloze reeks
onderhandelingen sinds de Belgische
opstand van 1830 hierin een
grensovereenkomst vastgelegd tussen
Nederland en het afgescheiden België,
echter met uitzondering va» het gebied
van de gemeenten Baarle-Nassau en
Baarle-Hertog. Bij genoemde ge
meenten om precies te zjjn tussen
de grenspalen 214 en 215 werd de
rijksgrens tussen Nederland en België
over een afstand van ruim 36 km niet
getrokken. In plaats daarvan werd
van 5732 percelen grond in dit gebied
het territoir vastgesteld. Deze situatie
is sinds 125 jaar praktisch ongewijzigd
gebleven.
Enclaves
Het gevolg is, dat men op de kaart
van Nederland in het grensgebied ten
zuidoosten van Breda nog steeds witte
vlekjes «iet. Deze stellen do Belgische'"
^enclaves voor in Nederland.
Een enclave' (afgeleid" van inclavare,
dat „insluiten" betekent) is, volgens
een van de meest gangbare definities,
een gebied van een staat, dat omsloten
wordt door het terrein van een andere
staat. In Baarle telt men vijfentwintig
Belgische enclaves, omgeven door
Nederlands gebied. Ze hebben de meest
grillige vormen.
Er doen zich daardoor vreemde si
tuaties voor. Zo kan burgemeester
Loots van Baarle-Hertog, die een huis
heeft in de enclave aan de Molen
straat, onmogelijk zijn gemeentehuis
bereiken zonder Nederlands gebied te
Maar de situatie is nog onverzichte-
UJker dan hiervoor geschetst. Want in
de Belgische enclaves liggen nog een
achttal gebieden, die aan Nederland
toebehoren. Nederlandse enclaves dus.
Deze onontwarbare situatie is natuur
lijk een bron van wonderlijke verhalen,
die in de loop der jaren door jour
nalisten uit binnen- en buitenland
gretig zijn aangegrepen. Dit ondanks
de ergernis van (rector) J. P. H. van
den Broek, die in 1947 op de flap van
zijn boek „Bijdragen tot de geschie
denis van Baerle" liet afdrukken:
„Wat is waar van de meestal zeer
oppervlakkige en onjuiste artikelen
in de pers?"
De geschiedenis en de rechtssituatie
van de beide Baarles zyn verre van
eenvoudig. Ze zijn daarom voor his
torici en juristen een interessant
studieobject. Dr. J. H. H. Zillinger
Molenaar promoveerde in 1951 in
Amsterdam op zijn dissertatie „Grens-
landerrjen onder het regime van het
tractaat van Maastricht". De Bredase
gemeentearchivaris, dr. F. ^V. Brekel-
mans, doctoreerde in 1965 op het
proefschrift „De Belgische enclaves in
Nederland", daarmee een bijdrage le
verend tot de rechtsgeschiedenis van
Baarle-Hertog en Baarle-Nassau.
Doch ook de tienduizenden toeristen,
die jaarlijks de ondefinieerbare, ge
zellige sfeer van het historische stukje
Benelux komen proeven in Baarle,
tonen steeds meer belangstelling voor
het hoe en waarom van de typische
eigenaardigheden, die men wellicht
nergens andere ter wereld kan ont
dekken.
Tal van busondernemingen voeren van
men tot eLnd september stromen dag
recreanten aan, die ook wel eens de
„sensatie" willen beleven in een sta
minee (café) met iemand te praten,
die alhoewel hij sleohts aan de
andere kant van de tafel zit zich
toch in het buitenland bevindt.
Goedkoper
Na een glaasje gedronken te hebben
gaan de dagrecreanten zich verder
verbazen over het feit, dat je in een
Nederlandse winkel sigaretten koopt
voor gemiddeld 1,50 por pakje, maar
dat in het pand ernaast, dat op Bel
gisch grondgebied ligt, diezelfde siga
retten maar dan met een andere
banderol twee tot drie dubbeltjes
per pakje goedkoper zijn.
Dat er omgekeerd op Belgisch gebied
benzinepompen staan, terwijl in het
omringende Nederlandse gebied overal
goedkopere benzine te bemachtigen is,
blijkt ook een raadsel.
Het nalopen van de huisnummering
blijkt voor velen, die nog nooit in
Baarle waren, een pleeierlge bezigheid.
De huisnummers van de Nederlandse
panden bestaan uit een wit plaatje
met links van het nummer een rode
en reohts ervan een blauwe streep.
Het symboliseert de Nederlandse drie
kleur. De Belgische bordjes dragen
links van het huisnummer de nationale
kleuren zwart-geel-rood.
In sommige straten is de ene zijde
Nederlands en de andere Belgisch,^
maar er zijn ook heel wat straten
waar deze nationaliteiten helemaal
door eflkaar lopen.
En al is het voor de postbesteller en
de facteur geen bezwaar, voor een
vreemdeling, die de Baarles bezoekt,
kan het wel eens moeilijk zijn in der
gelijke straten het juiste adres te
vinden. Want Baarle-Nassau en
Baarle-Hertog hebben elk hun eigen
nummering, zodat er in veel straten
dubbele nummers voorkomen.
Nog ingewikkelder wordt het als men
een woning moet hebben met een
dubbele nationaliteit. Die z|Jn er na
melijk ook. Ze hebben aan een zfjde
van de deur een Nederlands en aan
de andere kant een Belgisch nummer.
Dit is bijvoorbeeld het geval met het
hiervoor genoemde voormalige hotel
De Zwaan. Volgens de overlevering
heeft hier Hugo de Groot (compleet
met boekenkist) destijds asiel ge
vonden na zijn ontsnapping uit het slot
Loevestein.
Vragen
Dan komen de vragen van de be
zoekers pas goed los. De V.V.V. van
de belde Baarles heeft de ervaren
Felix Donders weten aan te trekken
als public-relatdonsman om hierop een
antwoord te geven.
„Ze vragen je het hemd van het lijf",
zegt hij.
Hoe het zit met de nationaliteit van
een kind, dat geboren wordt in een
woning, die zowel op Nederlands als
op Belgisch gebied staat? En hoe met
de belastingen? Als de kraamkamer
op Belgisch gebied staat, moet de baby
in Baarle-Hertog aangegeven worden:
in het andere geval in Baarle-Nassau.
De bezoekers kijken raar op als Felix
Donders hun vertelt, dat, ten gevolge
van verschillende geboorteaangiften,
jongens uit een en hetzelfde gezin
zowel in het Nederlandse als Belgische
leger gediend hebben.
De plaats waar gehuwd wordt, ls van
belang voor de nationaliteit van de
vrouw. Trouwt een Belgisch meisje
met een Nederlandse Jongen in Baarle-
Nassau dan krijgt het de nationalist
van haar man. Wanneer, echter een
Nederlands .meisje met een Bejg_.
trouwt 'n het gemeentehuis van
Baarle-Hertog dan behoudt het haar
eigen nationaliteit
Er zijn nog tal van vragen. Waarom
lopen de telefoonkabels in Baarle-
Hertog boven de grond en waarom
ligigen ze in Baarle-Nassau eronder?
Het is begrijpelijk, dat de Baarlese
situatie tal van bestuurlijke problemen
geeft. De nauw met elkaar verweven
gemeenschappen van Baarle-Nassau
en Baarle-Hertog hebben hun eigen
brandweer, politiekorps en elk hun
eigen r.-k. parochies, die ressorteren
onder verschillende kerkprovincies.
Het is nog niet zolang geleden, dat de
Nederlandse katholiek in Baarle op
vrijdag geen vlees mocht eten, terwijl
zijn Belgische buurman het zonder
enig gewetensbezwaar wel mocht.
Maar het is vooral de burgerlijke
wetgeving, die met souplesse nageleefd
moet worden, willen er niet dagelijks
botsingen ontstaan.
De besturen van de gemeenten Baarle-
Hertog en Baarle-Nassau hebben al
heel wat problemen tot een oplossing
gebracht aan de gesprekstafel. Maar
ook de burgerij van deze kleine
Beneluxgemeenschap heeft in de loop
der eeuwen leren leven met de wetten,
gewoonten en gebruiken van anderen.
Juist hierdoor wordt de typische sfeer
bepaald, die men in Baarle ontmoet.
Die sfeer is leuk en gezellig. De toe
risten vinden in Baarle "(nog) geen
grote spectaculaire attracties. Maar
zij voelen, dat z|j er welkom z|jn en
met eea warm hart ontvangen worden.
Z|j zetten zich neer ln de talrijke cafés
en restaurants, bekend om hun pret
tige service en goede keuken.
Alom bekend zijn restaurant De Engel
(de naaste buur van het Nederlandse
gemeentehuis) en het landgoed Scha-
luinen, die samen meer dan duizend
gasten kunnen herbergen.
Maar er z|jn nog tal van andere ge
legenheden met hun eigen, intieme
sfeer, zoals Het Wapen van Nassau,
de Lindeboom en de Belgische Casino
bar, waar men na de sluitingstijd
van de Nederlandse cafés nog een
afzakkertje kan nemen.
Verder vindt men in de Baarlese win
kels, volgestampt met grote plakken
prima ohocola, sigaretten en diverse
soorten textiel. De goklustigen kopen
in Hertog loten van de Belgische Na
tionale Loterij.
Casino's
Over gokken spreekt men weinig meer
in de Baarles. De tijd van de casino's
lijkt voorbij, ten zij directeur G. Sliepen
van de streek-V.V.V. De Baronie zijn
zin kr|jgt. Maar wel herinnert menig
een zich de naam van Sooy van den
Eynde. Deze had, naar men aanneemt
op aandringen van belanghebbenden
uit de gok- en speelwereld, in februari
1953 de „enclavegrens" gekocht. Deze
omvat de percelen 91 en 92, is één
hectare groot en ls bebouwd met negen
woningen. B|J de ondertekening van
het koopcontract bij een notaris in
Maastricht begon de herrie over de
nationaliteit van de enclave. Sooy. een
bekende Belgische veehandelaar, die in
Weelde-Station nabij de grens woont
en het gebied op zijn duimpje kent,
was ervan overtuigd, dat de enclave
Belgisch gebied was.
In Den Haag dacht men daar anders
over. Kortom, er ontstond een ver
warde juridische str|jd. Tenslotte be
sliste het Internationaal gerechtshof
na zeseneenhalf jaar, dat de enclave-
grens Belgisch grondgebied was. Sooy
van den Eynde, thans zestig jaar, had
gelijk gekregen.
„Ik wil niets meer van die zaak
weten", zegt hij, ais men hem naar zijn
herinneringen vraagt. Wel heeft h|j
alle documenten, die op de affaire be
trekking hebben, zorgvuldig bewaard.
De zaak trok destijds Internationale
publiciteit, omdat er zich ln de enclave
enkele speelbanken gevestigd hadden,
ten tijde, dat het gebied geen bestuur
lijk gezag had. Na dc uitspraak van
het internationaal gerechtshof maakte
de Belgische regering een einde aan
het voortbestaan van deze casino's
De kwestie toonde eens te meer a
hoe ingewikkeld de situatie la in 1
Baarlese enclavegebied.
Ontstaan
Bij het café „De Oude Grens" kijkt men door de ene helft van de
ruit in België, door de andere kant kant Nederland in.
(Van een onzer verslaggevers)
VOLENDAM In Volendain zijn ze er
rotsvast van overtuigd, dat het geid
voor de schippers straks uit kleine naar
vis en grond ruikende houten kistjes
van 70 cm i. 10 cm br. en 10 cm. hoog
komt rollen. De vissermannen van het
IJsselmeerdorp staan bekend als mon
tere knapen, die eerst de kat uit de
boom kijken en dan. na rijp en deskun
dig familieberaad in de huiskamers
van de huizen beneden aan de dijk hun
Drie jaar geleden begonnen amateur-
vissers in Harderwijk en Elburg met
een nieuwe methode om de aal uit het
IJsselmeer te sleuren. Ze keken het af
van de Denen, die houten kistjes waar
in spiering als lokaas in het water lie
ten drijven. De vissers koersten terug
naar de haven, dronken een pilsje,
kletsten wat over het weer, gingen sla-
l>en bij moeder de vrouw stonden
de volgende morgen op, en voeren op
volle kracht naar de boeien, die de
plaats aanwezen waar de kistjes zich
bevonden. De aal kronkelde in het mei
een houten schuif afgesloten kistje.
Binnen korte tijd waren de doos
jes aan boord gehaald en werd
de inhoud in bakken gegooid. Op
nieuw stopte men een handvol spiering
als aas in het hoyten doosje en op een
best plekje wierpen de vissers hun won-
derkistjes overboord.
De IJsselmeervissers werden voorge
gaan door de Volendammers. De dor
pelingen bemerkten dat de aal zich op
een gemakkelijker manier dan met
het net of de lijn liet vangen. Aarzelend
gingen ze ertoe over om de handige
methode van de Denen over te nemen.
Eerst met een paar kistjes die reeds
een aantal maanden in het water had
den gelegen en waarvan de geur van
hout was verdrongen door de geur van
Acht schippers bestelden bij de plaat
selijke timmerman honderden kistjes
van 9 gulden per stuk. De man met de
hamer verdiende er een goede boter
ham aan en kon de vissers een hand
geven, want ook de mannen op de sche
pen weiden rijk gezegend met een berg
van het slijk der aarde. De aanschaf
van de kistjes is eenmalig; de kosten
van deze methode zijn aanzienlijk lager
rij.
dan de conventionele Jfjn- of kuilvisse-
Na vier jaar kan de schipper gaan
denken aan de gedeeltelijke vervanging
van zijn kistjesvloot. De Volendammers
ontdekten de nieuwe vismethode en ver
beterden er nog iets aan. Zij verbonden
de kistjes onderling door een nylon
draad te spannen. Om de 45 meter
wordt er een kistje aan gehaakt. Het
begin van de vislijn wordt gemarkeerd
door een zwarte boei, waarachter zeker
zo'n 20 kilometer lijn met kistjes op de
IJsselmeerbodem rust. De collega's vis
sers uit de haven rond het LJsselmeer
staan langer in het wachtlokaal dan de
Volendammers. De Urkers moeten dit
nog maar zien. Wanneer de Volendam-
1 Met deze kistjes gaat visser C. Tol voortaan op palingvangst.
mers de finish halen zullen ook zij
waarschijnlijk met de kistjeswedloop
beginnen. De Hoornse en Enkhuizer vis
sers zijn in iets minder grote hoeveel
heden begonnen met de nieuwe Deen
se vismethode.
Maar het is niet alles goud wat er
blinkt in Volendam. De meest gehaaide
visserman is het duidelijk, dat ln de
kistjes niet de allerdikste paling wordt
gevangen die men eigenlijk graag wil.
Da paling die het kistje binnenzwemt,
dat aan de voor- en achterzijde to afge
sloten door 'n in trechtervorm gespan
nen nylonnetje, is de magere, hongerige
aal. De vette paling blijft bulten, omdat
die wel wat anders te doen heeft dan
zich door 'n nauwe trechter wringen om
bij 't lokaas (spiering) te komen. Op de
visafslag te Volendam wordt er voor de
kistjesaal zeker zo'n 35 cent minder be
taald dan voor de vis die de lijn- en
kuil vissers aanvoeren.
Hiertegenover staat echter dat de klst-
Hoe z|jn ftoze enclaves eigenlijk ont
staan.' Terecht schrijft J. van den
Broek in zijn boek: „Eigenlijk zou
men moeten vragen, hoe die toestand
gebleven ia".
Immers, de verdeling van Baarle, zoals
die nu nog ongeveer bestaat, dateert
van het einde van de twaalfde eeuw.
In die tijd was dit ln hot geheel geen
vreemde zaak. want door het leen-
herenstelsol werden uiteindelijk hele
rijken versnipperd.
Aan deze verdeling w|Jdt dr. Brekel-
mans bijzondere aandacht in z'n proef
schrift. Uit een tweetal oorkonden uit
of omstreeks 1198, zo stelt h|J vaat.
blijkt, dat de hertog van Brabant een
deel 'van zijn bezitting Banrle over
droeg aan do toenmalige Heer van
Breda, Goilfrled van Schoten. Het an
dore deel hield h|J zelf en dat werd ge
noemd „Baarle onder de Hertog".
Het Baarlese gebied van de Heren van
Breda werd sinds 1404, toen de Na»-
saus Heer van Breda waren geworden,
Baarle-Nassau genoemd.
Het merkwaardige is echter, dat deae
Igebiedsverdellng door allerlei inge
wikkelde verwikkelingen is blijven be
staan door de eeuwen heen.
Dim ook b|j de vrede van Munster ln
1648, bij de vestiging van het
ninkrijk der Nederlanden na de Franse
overheersing ln 1815 en zelfs na de
Belgische opatand van 1830 en het
daarop volgende traktaat van Maas
tricht in 1843, waarbij de grens tussen
Nederland en België werd vastgesteld.
De 2200 inwoners van Baarle-Hertog
en de bijna 5000 inwoners van Baarle-
Nassau z|Jn er allerminst rouwig om.
Zij zijn beat tevreden mot hun 125-
jarige kleine Benelux en vinden, dat
zij op het gobled van internationale
samenwerking de rest van Nederland
en Bolglë-Luxomburg ver vooruit zijn.
cf.f.s de bekker
jesvissers met grotere hoeveelheden pa
ling de haven binnenlopen. Paling,
waarvoor de kistjesvisser niet zo hard
heeft moeten werken als de lijn- en
kuil visser. Bovendien geldt de stelregel
in Volendam dat met de wonderkistjes
ook op zaterdag en zondag gevist kan
worden. Vrijdag worden de kistjes over
boord gegooid en maandagmiddag weer
naar boven gehaald, berstensvol paling.
De lijn- en kullvisser kan pas maan
dagmiddag aan zijn eerste vangst gaan
De oude bejaarde vissers van Volen
dam kijken goedkeurend naar hun zo
nen, die hun plaat* hobben inge
nomen. Vroeger ging 't wel wat anders,
meent een Volendammer, die als een
76-jarige levensgenieter het toeris
tisch gedraaf op de kade van het dorp
langs zich heen laat gaan. „Het hin
dert niet op welke wijze mijn jongens
het geld uit het water halen als ze het
maar krijgen, dan vind ik het best",
en hij knipoogt.
Volendam gaat door, over een Jaar is
de vloot een kistjesvloot. De bejaard®
vissersnotabelen op de banken langs
de kade zien dat het goed gaat en die
moet je ln Volendam meekrijgen, an
ders vecht je tegen de bierkaai.
