LESZEK KOLAKOWSKI
halsbrekende ritten in
san frandsco
rebel in Warschau
CABLECAR:
DUIVELS
GENOEGEN
INTELLECT TEGENOVER HET DOGMA
In 1956 Gomoelka In het zadel hebben
geholpen. Het zijn de marxistische in
tellectuelen geweest die met hun re
bellie tegen het stalinisme de ..Poolse
oktober" tot stand hebben gebracht.
Diezelfde intellectuelen worden nu het
slachtoffer, zoals bijvoorbeeld de nau
welijks veertigjarige hoogleraar ln de
wijsbegeerte Leszek Kolakowskl. die
anderhalf Jaar geleden al uit de partij
werd gestoten en twee maanden gele
den zijn leerstoel aan de universiteit
van Warschau moest opgeven.
Kolakowskl Is waarschijnlijk wel de
meest opmerkelijke marxistische den
ker die er bestaat. Hij leeft niet alleen
geografisch, maar ook wijsgerig en psy
chologisch op de grens tussen oost en
west. Hij is katholiek van geboorte,
kreeg zijn middelbare schoolopleiding
bij de paters dominicanen en werd tij
dens de tweede wereldoorlog „tot bet
marxisme bekeerd". HIJ studeerde onder
meer in Amsterdam en Parijs.
Non-conformist
Kolakowskl ls een non-conformist en
ais zodanig is het begrijpelijk dat htj de
studenten van Warschau voor zich
heeft kunnen winnen. In Weet-BerltJn.
Amsterdam of Madrid zou hij bij de
studenten ook een gretig gehoor ge
vonden hebben.
Zo deed Kolakowskl bijvoorbeeld nog
voor de „Poolse oktober" was aange
broken, in september 1956 een frontale
aanval op het establishment van het
communisme en de politiek ln Polen.
Hij schreef onder meer: ..Het feit dat
marxisme tot een fetisj is geworden,
dat het gedegradeerd ls tot de rol van
een conventioneel apologetisch orna
ment dat slechts een plaats heeft aan
de facade van de maatschappij, heeft
bewerkt dat het zich van het bloed van
het Intellectuele leven verandert ln het
vergif eiwan. Tenslotte kan men ook
met een precisielnstrument koppensnel
len. Voor de ontwikkeling van het theo-
retische arsenaal van het politieke be
drijf heeft men geen behoefte aan
„nieuwe formuleringen" die men van
buiten moet leren, maar aan een objec
tieve en technisch hoogstaande analyse
van de nieuwe en de oude sociale ver
schijnselen. Men heeft daarvoor ver
trouwen nodig in de zelfkennis van de
vertegenwoordigers van de wetenschap
pen en in het sociallstlsche bewustzijn
van de Intelligentsia, zonder wie het
onmogelijk is de mythologie uit het
geestelijk leven te verbannen, het pri
mitivisme en de achterlijkheid uit de
cultuur, de blindheid en de lichtzinnig
heid uit de politiek, het bijgeloof uit
liet zedelijk leven en ieder soort achter
lijkheid uit het menselijk leven".
In de oren van Gomoelka klonk dit
in 1956 als een nieuw program hij
deed tenminste alsof. Nu, twaaf Jaar
later, beschouwt de vermoeide Poolse
leider dergelijke woorden als een direc
te aanval op zijn beleid en hij volgt nu
een beproefde stalinistische methode
(waar hij nota bene zelf zo onder ge
leden heeft).: Kolakowskl wordt het
zwijgen opgelegd.
De geesten die Kolakowskl opgeroe
pen heeft kunnen door de partijleiders
echter niet meer bezworen worden. De
Poolse studenten hebben zelfstandig
leren denken, zij Juichen Kolakowskl
toe omdat hij hun leermeester ls ge-
Kolakowskl vertoont een zekere ver
wantschap met Sartre en Simone de
Beau voir, niet alleen ln zoverre hij
evenals zij studenten weet te boelen
door zich te verzetten tegen de geves
tigde orde. maar ook door zijn methode
van schrijven en spreken. Ook
Kolakowskl kan bijten, satirisch en Iro
nisch zijn, zowel ln zijn essays als ln
zijn toespraken en verhalen. Hij ls een
literaire rebel twee recente uitgaven
van zijn werken ln het Nederlands be
vestigen dat: „De Mens zondér Alter
natief' en „De Hemelsleutel", belde
uitgegeven door Moussault ln Amster
dam.
In belde boeken valt Kolakowskl de
door dogma's Ingekapselde levens- en
wereldbeschouwingen aan. Hij onder
mijnt niet alleen het door hem als
verouderd beschouwde dogmatische
communisme, maai' ook alle andere
..-ismen", omdat ze allemaal kortslui
tingsverschijnselen vertonen. Hij verzet
zich tegen het dogma en pleit voor de
werkelijkheid van alledag. HIJ wil de
gevestigde orde op vreedzame wijze
overigens doen verdwijnen of op
zijn minst corrigeren. Bij elk antwoord
„van boven" heeft hij een nieuwe vraag
klaar, hij ls niet tevreden met gepre
fabriceerde oplossingen, maar wil de
wortels van de problemen aangrijpen.
Diepe kloof
Het kan nauwelijks verbazing wek
ken dat die instelling van Kolakowskl
Juist onder de Poolse studenten een
groot enthousiasme heeft losgeslagen.
De Poolse werkelijkheid berust ln hun
ogen Immers op een fictie, op dogma
tische voorschriften vun de partij, op
blindheid van de politieke leiders.
Deze rebellie van de geest, ls Ln Polen
echter een hachelijke zaak. daar zijn
verschillende redenen voor. Allereerst
een historische: er bestaat ln Polen
een bijzonder diepe kloot tussen intel
lectuelen en „het volk". Zo'n kloof be
staat ook elders wel, maar ln Polen ls
hij fundamenteler en dieper. In de his
torie ls telkens gebleken dut de Poolse
intellectuelen wel tot een opstand be
reid waren, maar het volk hen niet
wilde volgen.
Belangrijker ls echter het weinig In
tel lectuele niveau van de huidige leiders.
Dut niveau ls zelfs zo laag, dat er bij
de leiders een bijna natuurlijke nrg-
waan bestaat ten opzichte van alles
wat uit de koker van de Intelligentsia
komt. Dit la ln eerste Instantie een
sociologisch en geen politiek probleem,
Bovendien hebben de Poolse Intel
lectuelen een typische neiging tot anar
chie: ook dat ls ln de geschiedenis tal
loze malen gebleken. Dat Ls ook de
tragiek van de huidige rebellie ln
Polen: hoezeer men ook hoopt dat de
„rebellen" op de (lange) duur toch het
pielt zullen winnen, waartoe die over
winning kan leiden weet men ln Polen
nooit.
Filosofie van de nar
Kolakowskl, die tot doe rebellie heeft
geïnspireerd, kent ook de gevaren er
van. Daarom vergelekt b(j zichzelf In
een van z|jn essays (in ,De Mens zon
der Alternatief") met een nar die rijn
wankele standpunten moet verdedigen
tegen „de priester", dat wil zeggen
tegen de vertegenwoordiger van het
establishment.
„De priester is de hoeder vun het
absolute, hij houdt de eredienst van
het definitieve en van de erkende tra
ditionele evidenties ln stand. De nar
twijfelt aan alle* wat als evident geldt.
HU verkeert weliswaar In goed gesel
schap, maar hoort er niet toe en zegt
de Impertlnentste waarheden."
En die filosofie van de nar omschrijft
hij aldus. „De filosofie der narren la
er een die ln elk tijdperk juist datgene
als dubieus ontmaskert wat als onwan
kelbaar en onaantastbaar geldt, die Juist
ln het zogenaamd onaanvechtbare de
innerlijke tegenstrijdigheid ontdekt, die
alles hoont wat het gezond verstand
vanzelfsprekend acht en die het absur
de als Iets redelijks aanziet."
Het program van Kolakowskl ls een
voudig en misschien Juist daarom niet
te verwezenlijken ln Polen: „WIJ spre
ken ons uit voor een visie op de wereld,
die het perspectief opent dat wij. bij
alles wat wij onder de mensen doen en
laten, die elementen die üch het moei
lijkst met elkaar laten verenigen
toch zij het niet zonder moeite
met elkaar in overeenstemming zullen
brengen: goedheid zonder toegevend
heid, moed zonder fanatisme, lntelll
gentle zonder vertwijfeling en hoop
zonder verblinding."
Bevel of doctrine
Al voordat de studentenbetogingen
ln Warschau en Krakau werden neer
geslagen. wist Kolakowskl dat zijn
„program" een hachelijke zaak kon zijn
ln het huidige Polen. Al enkele Jaren
geleden trok hi) uit een van zijn bijbel
se verhalen (in „De Hemelsleutel") de
conclusie: „Men kan consequent vol
gens een bevel handelen of men kan
POO eq lont VOiftDt ,.en doctrine hande
len. maar niet volgens belde tegelijk
Kolakowskl lieeft voor zijn eigen doc
trine gekozen, waarin hij evenzeer ge
looft als de studenten.
De man achter de Poolse revolte
moet nu het lot delen van al die andere
Poolse revolutionairen uit de geschie
denis hij ls door de uutorttelten op
een dood spoor greet. Maar zijn den
ken. schrijven en spreken is niet tever
geefs geweest. In Praag heeft men zijn
stem gr noord en de professoren aan de
KarelsunlvenJtedt hebben hem uitgeno
digd naar Tsjecho-Slowaklje te kooien
Vun nog meer belang ls echter, dal
ln Polen zelf het zaad van de vrijheid
ls gaan ontkiemen. De Ideeën van
Kolakowskl hebben wortel geschoten
en noch de partij noch de politie zullen
de Intellectuelen en studenten kunnen
vertilnderen verder te denken. Wellicht
ls Polen toch nog niet verloren, al zal
het nog lang duren voordat er werkr
lijk iets verandert, want de Poolse
avant-garde heeft nog steeds geen
achterhoede.
L. VAN VLYMJBK
N.S.V.: Kolakowskl: De Mms zon
der A Hematiet. Vert. Johin Winkler
l-eszek Kolakowskl: De Hemelsleutel Ver-
ZATERDAG 4 MEI 1968
De nar vervuld van twijfels
Het voorbeeld van Tsjecho-SlowakUe wordt door Polen niet gevolgd.
In het gunstigste geval en dat ls wanneer Gomoelka In het zadel
blijft zal er niets veranderen. En als Gomoelka het van de
oppositie in de partfj verliest, zal de klok zelfs heel ver worden
teruggedraaid. Mocht de huidige minister van Binnenlandse /aken,
Moczar. de strijd om de machl winnen, dan zal er van de be
faamde „Poolse oktober" nauwelijks nog iets overblUven. Het is
echter al te eenvoudig de gebeurtenissen In Polen allemaal le her
leiden tot een eenvoudige strUd om de macht. En zelfs het meest
huiveringwekkende wat momenteel in Polen aan de dag treedt, de
vloedgolf van antisemitisme, is van ondergeschikt belang voor de
werkelUke motleven van de onrust, evenals de precaire geografische
situatie van dit land: rechts de orthodox-communistische Sovjet-Unie.
links de stalinistische D.D.R.
Dc directe aanleiding voor de ver
scherping van Gomoeika's koers werd
gevormd door de rebellie van de stu
denten. Die rebellie vormt tevens de
ooi-zaak van het conflict en dit bete
kent. dat er in Warschau precies dezelf
de sfeer heerst als in Praag. Het enige
verschil ls dat er ln Polen geen Dubcek
ls opgestaan en dat de Poolse
Smnkovsky's hun mond niet durven
open te doen.
Het gist al Jaren onder de Poolse
Intellectuelen en het merkwaardige ls,
dat de ontevredenheid het grootst ls ln
de kringen van de communistische in
telligentsia.
De Poolse Intellectuelen hebben ook
alle reden om ontevreden te zijn, want
de beloften die Gomoelka ln oktober
1956 heeft gedaan zijn slechte voor een
deel ingelost. Persvrijheid ls twaalf jaar
na de „Poolse oktober" nog steeds niet
gerealiseerd. Integendeel, de censuur
ls de laatste maanden zelfs verscherpt.
De eerste jaren na 1956 was het nog
mogelijk om vrij zijn mening te zeg
gen. Ook dat schijnt nu weer voorbij te
zijn, want hoogleraren en politici die
een afwijkende mening verkondigen
worden niet alleen uit de partij gesto
ten wat desnoods nog als het goed
recht van een partij beschouwd kan
worden maar worden ook uit him
functie ontheven. Volgens officiële
cijfers zijn er de afgelopen weken min
stens achtduizend Polen .weggezuiverd'.
Partij in paniek
Het is duidelijk, dat de Poolse commu
nistische partij in paniek is geraakt. Al
jaren lang verzet de intelligentsia zich
tegen het dogmatisme van de partij,
aanvankelijk slechts binnenskamers,
daarna ln de collegezalen van de uni
versiteiten en sinds kort ook op straat.
Want de studentendemonstraties ln
Warschau en Krakau waren niets
anders dan een betoging voor het vrije
woord en het vrije denken en dus
tevens een demonstratie tegen het esta
blishment van de partijleiders.
De „aanstokers" van de rebellie zijn
natuurlijk geen zionisten of wat voor
andere minderheid ook. Het pikante ls
juist, dat degenen 'die inderdaad ver
antwoordelijk zijn voor de beweging onder
de studenten, precies dezelfden zijn die
MET RINKELENDE BELLEN DE HELLING AF
reeds verschillende uitvindingen had gedaan. Het
ongeluk gaf hem een inspiratie, die vier jaar later
de eerste cablecar opleverde.
Op 1 augustus 1873 reed deze voor het eerst. Het
was net op tijd, want als men een dag later klaar
was geweest, had Hallidie alle rechten op dit middel
van vervoer, die hij van de stad had ontvangen,
moeten opgeven. Met een kleine plechtigheid nam
de zorgvuldig uitgekozen bestuurder achter de
handels plaats om de wagen aan de afdaling te
laten beginnen. Hij knikte bemoedigend naar
Hallidie en kennissen, wierp een koene blik naar
beneden, keek nogmaals, stapte vlug af en nam de
benen. Moeilijk slikkend nam Hallidie zelf toen zijn
plaats in. Het werd een succes.
Het bleek dat de cablecars uitstekend voldeden als
middelen van vervoer, vooral nadat verbeteringen
werden aangebracht. Spoedig vormden zij vrijwel
het enige publieke vervoermiddel in de stad. Talrijke
lijnen waren in gebruik rond het begin van deze
eeuw. In 1906 werd San Franclsco grotendeels
verwoest door een hevige aardbeving en daarop
volgende felle brand. De meeste cablecars en lijnen
werden verwoest. Slechts enkele overleefden de
ramp, maar hun aantal werd verder verminderd,
toen cablecars door bussen en trams werden
vervangen. Met veel moeite werden tenslotte twee
lijnen gered van de ondergang.
Bewegende kabel
Er ls vrijwel geen mens in Amerika die nooit van
de cablecars heeft gehoord, maar er zijn in San
Francisco of daarbuiten niet veed mensen, die
precies weten hoe zij werken, tenzij men nauw bU de
dienst betrokken is. Het systeem is simpel in
principe. De wagens rijden op rails en bewegen zich
voort door zich vast te grijpen aan ccn kabel door
een gleuf ln het wegdek. De kabel loopt over
ondergrondse wielen en beweegt te allen tijde.
De twee kabellijnen zijn niet volkomen gelijk. De
Powellstraatlijn heeft wagens die zeveneneenhalve
meter lang zijn met bedieningshandels alleen aan de
voorkant. Op het eindpunt van de UJn rijdt de
cablecar op een schijf in het wegdek, die door de
conducteur en hulpvaardige passagiers wordt
omgedraaid. De wagen biedt plaats aan dertig
mensen, het twintigtal dat aan de zijkanten
meezwiert niet meegerekend. Dit meezwleren aan
de zijkant is tot groot genoegen van de mannen
aan vrouwen en kinderen verboden. De wagens van
vergeleken met dc bussen die zonder moeite met
slechts één man personeel op eigen kracht dc heuvels
oprazen. Zelfs het veiligheidsrecord werd onlangs
teniet gedaan, toen een wagen zonder remmen een
heuvel afraasde na de greep op de kabel verloren
te hebben. Er waren twee doden en tientallen ge
wonden.
Automobilisten worden gehinderd door de wagens
op rails en nerveuze chauffeurs raken in paniek,
wanneer zij een ogenschijnlijk onafrembaar rinkelend
gevaarte op zich zien afkomen (cablecarbestuurders
scheppen er een duivels genoegen in om te stoppen
op twee centimeter afstand van het chroom van
heel dure auto's). Kortom, (de vijanden van dit
ouderwets vervoermiddel ergeren zich wild aan het
lawaai en de omslachtigheid, die het kenmerken. Op
geregelde tijden eisen zij, dat de cablecars worden
verwijderd en in het verleden slaagden zij daar soms
bijna in. Maar zij hebben weinig kans meer tegen
de voorstanders van de wagentjes.
Duizenden personen, meest mannen, verklaren
zonder aarzelen dat zij van de cablecars houden als
van hun eigen gezin. Het zijn vaak lieden, wier
enige avontuur in het leven de dagelijkse rit van
een steile helling op de cablecar is, waarbij zjj
zowel de vrouwen in de wagen als die op de
trottoirs imponeren door de fierheid waarmee zij
aan een stang hangen. En dan zijn er nog degenen
die luid joelen als de wagen aan de afdaling begint
en de anderen, die elke onafhankelijkheidsdag naar
Union Square komen om de wedstrijd in het
belrinkelen bij te wonen, die daar dan plaatsvindt
tussen de cablecarbestuurders. Deze laatsten, de
zogenaamde „grlpmen", zijn natuurlijk de grootste
verdedigers van de cablecars.
San Franclsco zonder cablecars zou «en minder
aantrekkelijke stad zijn. Gelukkig ziet het er niet
naar uit, dat de wagentjes in de nabije toekomst
zullen verdwijnen, want behalve het feit, dat de dui
zenden San Francisconaren bereid zijn hun cablecars
met de vuist te verdedigen, krijgen de wagentjes ook
een steeds grotere belangstelling van de toeristen.
LUKE WYSEN
j Een van de genoegens van een verblijf in San
I Frandsco, een stad rijk aan genoegens, is het
j riiden in de cablecars. Een rit kost vijftien cent
en is daarmee op lopen na de goedkoopste manier
van transport in de stad. De kabelwagens,
I publieke vervoermiddelen, klimmen en dalen
j over een reeks heuvels, die maken dat de oudere
I en dikkere wandelaars het zwaar te verduren
I hebben.
Vaak heerst er een soort carnavalssfeer in de wagen
tjes. TerwUI sommige passagiers hun hart vast-
houden als de wagen een steile helling afraast met
rinkelende bellen, hangen anderen met een Gary
Grantuitdrukking op het gelaat als circusartiesten
aan stangen opzij. De conducteur, die voor iedere
vijftien cent die hij ontvangt een keer moet bellen
(zodat men weet dat hjj het geld niet in eigen .zak
I steekt, want kaartjes worden niet gegeven) verkoopt
I grapjes of schreeuwt beledigingen naar automobilis-
I ten die de cablecar willen bijhouden. De bestuurder
f trekt aan enorme handels, stampt op pedalen en
laat bellen rinkelen.
In de opwinding grijpt een jongeman zich wel eens
vast aan een aantrekkelijke jongedame, of
omgekeerd en vergeten sommigen te betalen, maar
dat is allemaal niet zo erg. Vriendschappen worden
l gesloten en ruzies bijgelegd in de wagens, want het
I is moeilijk om dat niet te doen, wanneer je op een
I stelle helling half over je buurman heen glijdt.
I Slechts twee lijnen zijn er nog over van de tairyke
die dienst deden rond de eeuwwisseling. Eigenlijk
drie, maar twee lijnen volgen vrijwel hetzelfde
traject. Er zou geen enkele lijn meer bestaan, als
San Franoisco niet een uitzonderlijke stad was, waar
men prijs stelt op een beetje romantiek en
vrolijkheid, ook al kost dat geld.
Ongeluk
De geschiedenis van de cablecars begint in 1869
met een ongeluk. Een zwaarbeladen kar werd door
vier paarden een spiegelgladde straat opgetrokken,
toen een van de dieren viel. De remmen van de Jiar
weigerden en kar en paarden gleden steeds sneller
de heuvel af. Onderaan de helling kwamen zij tot
stilstand. Kar en lading waren aan diggels en de
paarden moesten worden afgemaakt.
Een van de toeschouwers bij het ongeluk was een
drieëndertigjarige Engelsman, Andrew Hallidie, die
in de zeventien jaar, dat hij in Califomië woonde,
de Californiëstraat kunnen aan belde einden worden
bediend. Ze hoeven dus niet te worden omgedraaid.
Zij zijn negen meter lang en wat fraaier dan de
wagens in de Powellstraat.
De wagens kunnen de kabel loslaten, hem muurvast
vastklemmen of laten slippen. Verscheidene soorten
remmen zijn in gebruik. Een cablecar kan tijdens
een afdaling gedeeltelijk worden afgeremd door de
kabel vast te grijpen en dan niet sneller dan vijftien
kilometer per uur te rijden. Op elk van de acht
wielen kan verder geremd worden door middel van
een metalen remblok.
Tussen de wielen zitten houten blokken van
speciaal soort pijnhout, die op de rails geperst
kunnen worden, wat op de vervaarlljkste afdalingen
de merkwaardige geur van schroeiende kerstbomen
geeft. Voorts is er een noodrem, een metalen keg,
die door de bestuurder in de gleuf boven de kabel
kan worden geperst. Men gebruikt deze rem niet
graag, want meestal moet een snijbrander de keg
uit de gleuf branden voor men verder kan.
Omslachtig
Er komen heel wat mensen aan te pas om de
wagens te laten rijden. Elke cablecar heeft een
bestuurder en conducteur. Anderen smeren de
wielen waarover de kabels onder de grond lopen.
In de centrale hebben ettelijke anderen weer hun
handen vol. Op het kruispunt waar de wagens een
draai maken en tijdelijk de kabel moeten loslaten
om op eigen vaart de hoek om te gaan, regelen
controleurs met lichten het verkeer.
Het is allemaal erg omslachtig, duur en ouderwets,
