)e Leidse sterrenwacht
Het 50-jarig jubileum van
„St. Matthias'in zicht
op een na de
oudste van de wereld
IN 1633 HOUTEN STERRENWACHT OP
DAK VAN HET ACADEMIEGEBOUW
ZATERDAG IJ JANUARI IMi
Begrensd door singel en Hortus is de Leidse sterrenwacht
een vertrouwde verschijning in het Leidse stadsbeeld. De
majesteuze koepels blinkende helmen van nimmer ver
sagende sterrenwachten richten zich al meer dan een
eeuw ten hemel teneinde de bewoners van de planeet Aarde
in de gelegenheid te stellen de sterrendoorfonkelde duisternis
te doorvorsen en de mens een inzicht te geven in datgene
wat miljarden lichtjaren van hem verwijderd is. In deze tijd,
waarin de ontdekking van het heelal op één lijn staat met
actieve ruimtevaart, waarin het om de maan vragen niet
meer het summum is van het schier onmogelijke en Venus
niet langer meer als een onbereikbare, lichtende verlokking
aan de hemel staat, is de wetenschappelijke bestudering van
liet sterrenstelsel (astronomie genaamd) een zaak, waarvan
de waarde door niemand in twijfel getrokken zal worden.
Dat was anders in de dagen toen Leiden voor het eerst een
sterrenwacht kreeg. Niet veel meer dan een houten stellage
op het dak van het oude Academiegebouw gaf de Leidenaren
in 1633 het gelukzalige besef, dat zij tezamen met het Vati-
caan, de enigen op de wereld waren, die het grote toneel der
schepping konden observeren. Een bezigheid, die in Leiden
in de loop der eeuwen met wisselend succes is verricht en
waar grote geleerden hun namen onverbrekelijk aan hebben
verbonden.
Een van de oudste foto's die er
van Leiden in omloop zyn, ge
maakt vóór 1860. Op het dak
van het Academiegebouw de
houten sterrenwacht.
Leidens oude sterrenwacht op
oude platen te zien als 'n zeer
opvallende en vreemde constructie
op het Academiegebouw had
zijn oprichting te danken aan een
Initiatief van Jacobus Oool. volgens
het gebruik van die dagen later
Gollus genoemd, die in 1632 de cu
ratoren wist over te halen een groot
houten kwadrant te kopen.
Het kwadrant (een cirkelsector ter
grootte van een vierde gedeelte van
een cirkel, gebruikt om metingen te
verrichten) was afkomstig van de
overleden Willibrord Snellius, die zijn
onderzoekingen voornamelijk had ge
richt op de bepaling van de diameter
van de aarde en Leiden en Zoeterwou-
de daarbij als proefterrein had ge
bruikt. Het kwadrant werd opge
beld ln een waarnemerstorentje op
het Academiegebouw en sinds 1633
hield Golius zich in z'n sterrenwachtje
Frederik Kaiser, beschreven
als „van middelbare lengte en
hoewel by toen hy stierf eerst
ruim 64 jaar oud was, ging hy
eenigszins gehukt reeds eenlge
jaren voor zyn dood. Eene vrij
groote hoeveelheid bruin krul
lend haar, een hoog voorhoofd,
zachte doch levendige ogen,
door zware wenkbrauwen be
schaduwd, spits toelopende
neus. het langwerpig gelaat al
leen van bakkebaarden voor
zien, mond en kin byzonder fijn
gevormd, ziedaar in korte trek
ken de ulteriyke mensch zo
goed mogeiyk geteekend".
(Foto's: H. Kleibrink)
voornamelijk bezig met de waarne
ming van de kometen. Golius behoor
de tot de mensen, die een universele
geestesgave bezaten; hy was tegelijk
Baanbrekende
onderzoekingen
Na de dood van Golius deed de ster
renwacht lange tijd uitsluitend
dienst bij het onderwys in de sterren
kunde en werd niet gebruikt voor we
tenschappelijke doeleinden. De astro
nomie aan de Leidse universiteit was
aan het verwelken in een tyd waarin
belangryke ontdekkingen werden ge
daan. Een der grootste natuurkundi
gen aller tijden. Christiaan Huygens,
deed in de buurt van Leiden baan
brekende onderzoekingen op wiskun
dig, natuurkundig en sterrenkundig
gebied. Zijn werk omvatte de theorie
van de slingerbeweging en de con
structie van de eerste slingeruurwer
ken, verder het vervaardigen van
lenzen en kijkers, waarmee hij o.a.
de ringen van Saturnus ontdekte en
daaraan tevens de juiste interpretatie
wist te geven. Hij was echter niet
aan de Leidse universiteit verbonden,
hetgeen vergaarbak van grote na
men als de Leidse universiteit altijd
is geweest te betreuren valt.
Sterrenkijken op
Cellebroersgracht
Een radicale ommekeer, die een
betekenisvolle periode van grote
bloei voor de Leidse sterrenwacht
zou inluiden kwam toen Frederik
Kaiser van Amsterdam naar Lel
den kwam en in 1826 op 18-jarige
leeftyd tot observator bij de Ster
renwacht werd benoemd.
Reeds op 14-jarige leeftijd vestigde
hij de aandacht op zich door ver
dienstelijke berekeningen van een
bedekking van het Zevengesternte
door de maan en van een zonsverduis
tering. „Eene nauwgezette waarne
ming van de verschijnselen des he
mels en een ernstig nadenken over
hunne oorzaken" placht hy ten uit
voer te brengen op de Cellebroers
gracht (de tegenwoordige Kaiser-
straat), door op de vliering van zijn
huis de dakpannen er uit te tillen.
Met gebrekkig instumentarium en 'n
geleende kyker deed hij zyn waarne
mingen, o.a. van de komeet van Hal-
ley, die ook in het buitenland belang
stelling trokken.
Frederik Kaisers
colleges
Door inspirerende colleges wist Fre
derik Kaiser de sterrenkunde po
pulair te maken bij studenten van alle
faculteiten; door zijn geschriften by
het volk. Om zyn ideaal te verwezen
lijken, nl. de sterrenkunde in Neder
land tot bloei te brengen, beschouwde
hij een met de beste hulpmiddelen
uitgeruste nieuwe sterrenwacht als'
een primaire eis. Na het overwinnen
van veel moeiiykhcden slaagde hij er
in toestemming te krygen voor de
bouw van 'n nieuwe sterrenwacht. De
aanbesteding voor de bouw van een
volwaardige Nederlandse sterren
wacht geschiedde op 9 augustus 1858,
voor een bedrag van 132.000. De
plaats waar hy zou komen te staan
werd bepaald op het zuidelijk deel
van het Hortus Botanicus, een dubi
euze beslissing, omdat de Hortus een
van de mooiste stukjes van zijn plan
tentuin moest offeren, terwijl de ster
renwacht beter aan de buitenkant van
de stad gebouwd had kunnen worden.
Men zag daar echter van af. omdat
er dan nog enkele duizenden guldens
voor de grond betaald zouden moeten
Volwaardige
sterrenwacht
in Hortus
1861 werd een nieuw observa-
torium. de sterrenwacht zoals de
I/eldenaar haar kent, in gebruik
genomen en was Kaiser In staat
om het wonder van de wereld bul
ten de aarde optimaal te observe
ren. Het belangrykste Instrument
van Kaisers sterrenwacht was een
meridiaancirkel, waarmee posities
van sterren met de uiterste nauw
keurigheid bepaald konden worden.
Deze cirkel Is byna honderd Jaar
't hoofd-instrument van de sterren
wacht gebleven.
Na da dood van Kalser stond zijn op
volger, prof. H. G. van de Sande Bak-
huyzen in 1872 voor de keus Kalsera
werk, dat de sterrenkunde in Neder
land tot ongekende bloei had ge
bracht, voort te zetten of de sterren
wacht in nieuwe banen te lelden. Hy
is voortgegaan op de door Kalser in
geslagen weg en heeft de werkzaam
heid der sterrenwacht in hoofdzaak
bepaald tot de plaatsbepalende astro
nomie. Onder het directoraat van
prof. De Sitter kwam daar verande
ring in. Een nieuwe periode werd In
geleid. waarin de sterrenwacht haar
vleugels naar alle kanten uitsloeg en
de gehele astronomie binnen haar mu
ren verenigde.
HELEEN CRUL-v. BRUSSEL
Wilt
De kortste weg met auto. van Hoog-
u iets uetenmade naar Mlddelbeera (N.-B.).
■lagen van regen en sneeuw, noewei ut
ze wel Ingespoten heb. Ia daar nog Iets
aan te doen?
Antwoord: Deze witte kringen zijn
veroorzaakt door de zouten, vooral uit
sneeuw en pekelwater. Ze zyn moeiiyk
te verwyderen. Het beste is de laarzen
helemaal nat te maken met schoon wa
ter. ze op te vullen met oude kranten en
zo te laten drogen (niet by de kachel!).
Als u deze behandeling enkele malen
toepast, zullen de zouten wel zyn opge
lost en verwyderd, en kunt u het suède
op de normale manier onderhouden.
Antwoord: De kortste, maar vooral do
snelste weg is in dit geval wel de auto
snelweg. By Hoogmade kunt u direct
de E 10 opryden. Deze snelweg breng»
u via Den Haag, Rotterdam en de Moer»
dykbrug naar Breda. Vandaar leidt d«
E 38 naar Tilburg. Vanaf Tilburg hebt
u twee mogeiykheden: 1. de snelweg
volgen tot aan Oirschot en daar rechts-
afslaan richting Ooatelbeera en Mlddel-
beers. 2. in Tilburg rechtsafslaan rich
ting Hllvarenbeek en daar linksaf naar
Mlddelbeers. Deze laatste route is het
kortst, maar de eerste waarschijniyk het
snelst (snelweg E 38).
i",n:
MUZIEK EN TONEEL TE WARMOND
Op 8 maart 1918 werd als gevolg
van de wens van de Nederlandse bis
schoppen om overal ln den lande K.K.
gezeïschappen en verenigingen op te
richten te Warmond „St. Matthias"
gesticht. De leden kwamen voor het
grootste deel uit de reeds bestaande
plaatselijke neutrale vereniging en
dat zette aanvankelijk wel wat kwaad
bloed. De toen gevoerde polemiek is
Inmiddels weer vergeten en nu wer
ken beide verenigingen broederiyk
Maart a.s. zal „St. Matthias" dus
vyftig jaar bestaan, een reden voor
ons een kort overzicht te geven van
de gebeurtenissen, die de vijftigjarige
alzo in die tyd heeft meegemaakt. De
viering zal in verband met de vasten
niet op 18 maart plaats hebben maar
op 11 en 18 mei. De achtste maart
was niet de eigenlijke oprichtings
datum, maar de datum dat de ver
eniging erkend werd. De datum van
oprichting is eigenlijk 3 november
1903. De statuten uit 1903 waren zeer
streng. Als men te laat op 'n repetitie
was bedroeg de boete 5 cent. Als de
direkteur echter aanwezig was, werd
de prijs verdubbeld tot tien cent. Af
wezigheid zonder gegronde redenen
werd gestraft met boetes van 25 en
(met direkteur) 50 cent. By uitvoe
ringen was de prijs nog veel hoger,
nameiyk 50 cent voor te laat komen
en een ryksdaalder voor niet ver-
schynen. Er werd streng de hand ge
houden aan het reglement. Zozeer
zelfs dat in 1921 de secretaris-biblio
thecaris werd geroyeerd als lid om
dat hij drie maal de repetities had
verzuimd zonder geldige redenen.
Ml ZIEK. ZANG, TONEEL
Er werd gestart met drie onder
delen onder één noemer, een toneel
groep. een zanggroep en een harmo
nie. Ondertussen is de zanggroep we
gens te geringe deelname opgeheven
en la er een drumband aan het ge
heel toegevoegd. In 1921 werd be
sloten de onderdelen van „St. Mat
thias" te scheiden en ze alle een apart
bestuur te geven, waarvan de voor
zitters een adviserende stem hebben
in het hoofdbestuur. Vanaf de oprich
ting telde „St. Matthias" 6 voorzit
ters de eerste was dc heer L. P. C.
Pupót en de huidige is de heer Th. R.
de Vroomen, die al vanaf 1924 be
stuurslid is en vanaf 1946 voorzitter
12 secretarissen en 10 penning
meesters. Er zijn nog twee personen
lid vanaf de oprichting, de heren P.
M. Kokshoorn en L. J. van Noort. Zij
spelen nog lustig mee op de repetities,
respectieveiyk es- en bes-bas. Ook
zijn er nog enkele donateurs vanaf
de oprichting.
Op het ogenblik telt ..St. Matthias"
80 aktieve leden en 400 donateurs.
„St. Matthias" is volgens de statu
ten dus op 8 maart 1918 opgericht.
Zij stelt zich ten doel het beoefenen
der muziek-, zang- en toneelkunst en
het bevorderen der onderlinge vriend
schap en algemene ontwikkeling. Op
het ogenblik telt Warmond ruim 4000
inwoners. Voor een betrekkelijk kleine
gemeenschap is het frappant, dat de
vereniging „St. Matthias" zo'n grote
plaats innneemt in het culturele le
ven aldaar en dat het met een be
hoorlijk succes naar buiten treedt. De
werkende leden zyn als volgt in „St.
Matthias" gesitueerd: 55 leden van
de harmonie o.l.v. Albert MeiJ uit
Den Haag en van de drumband, de
laatste o.l.v. C. van Egmond uit Lei
den. De toneelvereniging telt 25 le
den, onder de bezielende leiding (en
vroeger ook regie) van de heer G. G.
van Elburg te Warmond.
Voorzitster Corry Schakelboa
als moeder-overste
in „De Fluwelen Handschoen"
Door het verschillend karakter van
de onderdelen worden er per vereni
gingsjaar drie uitvoeringen gegeven,
die de donateurs worden aangeboden.
Een der avonden speelt dan de Har
monie en de andere twee keren is er
een toneelstuk. De Harmonie geeft
'a zomers dan nog drie openbare con
certen ln de muziektent.
Warmond was sinds de, vorige eeuw
bekend om zyn muziekvereniging. De
opvolgende generaties hebben de tra
ditie in stand gehouden en zo is „St.
Matthias" nu de belangrijkste Har
monie in de afdeling Superieuren in
de R.K. bond van Muziekgezelschap
pen ln Zuid-Holland. In 1962 behaal
de ze het kampioenschap van Neder
land met haar optreden in het Con
certgebouw ln Amsterdam.
VIERING
Alle aehterhaalbare leden en oud
leden en donateurs zyn door „St. Mat
thias" uitgenodigd voor het jubileum
en zo wordt op een grote opkomst ge
hoopt. Het getal van opkomst is nog
niet bij benadering te zeggen, daar
om worden de deelnemers vriedeiyk
verzocht zich tijdig op te geven, zo
dat men er rekening mee kan hou
den l.v.m. de grootte van de af te
huren zaal.
De repetities door de Harmonie
worden gehouden in het oude school
gebouw De Burcht en wat betreft het
toneel in 't Trefpunt. By mooi weer
wordt door de Harmonie in de open
lucht (muziektent) gespeeld.
Voorzitter De Vroomen is by het
negende lustrum onderscheiden met
Pro Ecclesia en Pontlfice. Dit van
wege zyn grote liefde en opoffering
voor het verenigingswerk. Hij was als
16-jarige al „bij de muziek", maar
doordat hij een bloeiend bloembollen-
bedrijf heeft, was het hem niet moge
lijk de repetities trouw te bezoeken,
aangezien hy vaak ln het buitenland
vertoefde. Een van de wensen van
de nu 75-jarlge voorzitter is een pa
rochiehuls waar dan alle aktivlteiten
kunnen plaatsvinden. Dan spreekt hij
ook de wens uit van alle plaatseiyke
verenigingen, namelijk de Warmondse
bevolking meer te Interesseren voor
de plaatselijke kuituur-uitingen.
De Harmonie trad aanvankeiyk op
in het zondagse pak. Maar ln 1953
kreeg ze overhemden en baretten
van de heer BUcker en tevens pan
talons, terwyi ze momenteel unifor
men hebben, een geschenk van de te
Warmond wonende Industrieel Gies-
Nog vóór dat 't lustrum zal plaats
vinden zyn er nog enkele uitvoerin
gen, waarvan op korte termyn twee
muziekuitvoering op hedenavond
en de zaterdag daarop In 't Trefpunt,
aanvang 8 uur. TegeUJk zal het to
neelspel „De dierentuin" worden ge-
CREATIEF TONEEL?
De toneelgeschiedenis heeft uiter
aard ook zijn invloeden gehad in
Warmond. Vroeger mochten er bij
voorbeeld geen dames op het toneel
staan en er waren dan ook prak
tisch geen stukken, die damesrol-
len bevatten. Tot 1933 hield dat
stand by „St.-Matthias." Nu is er
weer een andere problematiek ge
boren uit het evolueren van het
toneel met die tijd. De jongere to
neelspelers willen nu ook wel eens
creatief toneel spelen, maar de
ouderen zien liever een familiestuk
in het niet al te zware genre. Nu
bestaat dc raad, die over de stuk
kon beslist, voornamelijk uit oude
ren, zodat het pleit al beslecht
schijnt te zUn. Het was de bedoeling
van de jongeren meteen tijdens het
jubileum al te beginnen met het
nieuwe tijdperk en de verouderde
stukken niet meer te spelen. De
andere generatie wil daar niets van
weten. Zelfs een compromis (twee
éénacters, waarvan één klassiek en
een modern, gevolgd door zo'n drie
kwartier creatief toneel) wordt
waarschijnlijk niet door hen aan
vaard. Nu is er de niet ongegronde
vrees, dat de jeugd verder verstek
z.al laten gaan bij het toneel, zodat
daaruit weer zou kunnen volgen dat
ook de toneelgroep zal uitsterven
wegens gebrek aan belangstelling.
En dat zou waarlijk zonde zyn.
Wat creatief toneel is? Wel, het
gaat als volgt: de spelers wordt een
thema opgegeven dat ze meteen tij
dens de opvoering uitwerken. Dus
er worden van tevoren geen teksten
uit het hoofd geleerd, maar gewoon
gespeeld, waarby de afloop dus
automatisch uit het gegeven ont
wikkeld wordt. Daardoor is het mo
gelijk dat men nog niet weet van
tevoren of een creatief stuk nu een
blijspel of een treurspel wordt. Het
is gebleken dat tijdens het crea
tieve toneel sterker wordt gespeeld,
omdat de vrees dat men de tekst
zou vergeten hebben niet aanwezig
Hierover spreekt de heer Van El-
burg. Hij zou gaarne hebben dat 't
compromis aanvaard werd en er is
inderdaad veel voor te zeggen onder
het motto: wie de jeugd heeft, heeft
de toekomst. Niet alleen wat het
creatief toneel betreft, is de heor
Van Elburg actief. Hij organiseert
ook telkens de toneeluitwisseling
met België, waarbij een Belgische
groep in Warmond optreedt en de
Warmondse in het schone Vlaan
deren. Eén der gevolgen van deze
toneeIuitwis9eling was op 23 mei
1956 het huwelijk van de Belg Her
man Se reu met de Warmondse Jo
de Graaf.
De zangvereniging is opgeheven,
jawel. Maar de oud-leden (meestal
vrouwen) treden oecumenisch op
met de zangrlub van de Neder
lands Hervormde Kerk op Bevrij
dingsdag. Het dameskoor, dat ge
vormd is, treedt op wanneer de man
nelijke leden geen tijd hebben (dus
overdag). Te weinig mannen telt
ook het toneel. Het zou leuk zyn
als de mannelijke jongeren daar
aan wat meer belangstelling gaan
besteden, maar daarop is weinig
kans als de creatief-toneel-of-niet
„vete" niet tot een oplossing is ge
komen.
GRAPPIGE GEBEURTENIS
De Harmonie en drumband oefe
nen erg serieus. Ook het toneel wel,
maar de aard daarvan maakt het
logisch, dat daar meer voorvallen
te melden zyn, die niet in het
boekje stonden. Zo kwam het voor
dat de kleine Dirk Duijnhoven tij
dens een repetitie vroeg: „Waarom
krijg ik nooit meer rollen waarin lk
gekust word?" Dan was er een
mooie geschiedenis tijdens de uit
wisseling van Belgié-Warmond en
Dick Duijnhoven Sr. voorstelde het
stuk langzamer te spelen, „anderi
verstaan ze het idioom niet." Aldus
werd besloten, en het biyspcl
werd meteen veranderd in 'n treur-
stuk. De rol van Duijnhoven Sr.
werd zó aangrijpend, dat vele da
mes uit de zaal hem ontroerd om
de hals vlogen.
Als slot déze: een speler had te
diep in het glaasje gekeken en was
zodoende zijn tekst kwijt. Tijdens
de derde acte begon hij met het
begin van de tweede en merkte veel
te laat dat hy verkeerd bezig was.
Na afloop kwam de vader by de
regisseur en zei: „Wat heeft mijn
zoon goed gespeeld" en bovendien
merkte een der omstanders op: „Die
had beroeps moeten worden."
Op 11 en 18 mei dus de jubileum
viering. Of we een gezellig familie
stuk zien of enkele één-acters met
een half uur creatief toneel is nog
niet hekend, maar we gaan in ieder
geval net als u kijken.
„Waar de ster bleef stille staan"
van Timmerman*.
I.n.r.: Arie Duynhoven, 'Nick de
Korte en Dlek Duynhoven Sr.
