Ad 'M -||f| j
Tien jaar
geleden
roep om
vrijheid in
Boedapest
I mmmmm
PAGINA
DE LEIDSE COURANT
ZATERDAG 22 OKTOBER 1966
(Van i
t onzer redacteuren
BOEDAPEST Het is 23 oktober 1956, laat in de
avond. In enkele duizenden Nederlandse gezinnen
staat de televisie nog aan. Een nieuwslezer geeft
berichten door over vreemde, nog verwarde ge
beurtenissen in de Hongaarse hoofdstad. Er zijn
betogingen gehouden. Telefoonverbindingen met
Boedapest zijn verbroken. Er is een oploop voor
het gebouw van Radio-Boedapest. In Wenen vangt
men een oproep op van de Hongaarse partij
secretaris Geroe. „Beheers u", roept hij de Hon
garen toe. „Alle ordeverstoringen zullen met kracht
worden onderdruktDe volgende dag brullen
de kranten over de gehele wereld het uit: onlusten
in Boedapest. Betogingen. Gewapende overvallen
van jongeren. De Westerse wereld houdt de adem
in. Voor het eerst sinds haar bestaan wordt de
Nederlandse televisie ooggetuige van een politiek
en menselijk drama. Avond aan avond zitten de
huiskamers van de schaarse t.v.-bezitters vol buren,
vrienden en familie. Sommige radiohandelaren
Er waren, die 23ste oktober 1956.
al wekenlang spanningen in Hon
garije. Velen waren onrustig ge
worden, als gevolg van de reha
bilitatie van slachtoffers van de
Stalinistische zuiveringsproces
sen. Hongaarse intellectuelen, lid
van de communistische party,
eisten meer openheid en vryheid.
Het leerstuk „Moskou weet wat
goed voor de mensheid is", begon
te wankelen De rehabilitatie van
slachtoffers van Stalins zuive
ringsprocessen. die achteraf bo
nafide communisten bleken te
zön geweest, toonde aan dat er
iets fundamenteel mis was In de
nieuwe heilsleer en in de metho-
i zq zich bedienden.
Een groep jongeren en studenten
wilde een betoging houden. Het
doel: een nationaal georiënteerd
communisme, los van Moskou.
De betoging wordt verboden.
Later krijgen de jongeren toch
toestemming. Zij dragen grote
portretten van Lenin door de
straten. Op hun spandoeken
leest men: „Wij willen Nagy aan
de macht". (Nagy is 'n vroegere
premier en een nationaal
communist). „Breng Rakosi voor
de rechter". (Rakosi is de
stalinistische dictator) en „De
Russen het land uit".
De betoging verloopt ordelijk. De
jongeren zingen de Marseillaise.
Een paar uur later is er een
oploop voor het radiogebouw.
Drie jongens zijn naar binnen
gegaan. Zij willen het volk
toespreken en onderhandelen
daarover met de directie.
Scherpschutters
„Ze zijn gearresteerd", wordt er
buiten gefluisterd. „De geheime
politie heeft ze te pakken."
De wachtende menigte wordt
ongerust. De mensen willen naar
binnen om de drie jongens
te bevrijden. Er hangt een
koortsachtige, geladen stemming.
Op de daken van gebouwen in de
omtrek staan scherpschutters van
de geheime politie gereed. Achter
de vensters van kantoorgebouwen
en woonhuizen schemeren
uniformen.
Als de opgewonden menigte het
radiogebouw wil bestormen,
knallen er schoten. Gehuil van
pijn en woede stijgt op uit de
massa. Men vlucht in paniek.
Na een kwartier is de straat
leeg. Maar op straat liggen drie
doden en 'n paar dozijn gewonde
studenten. Het sein voor de
revolutie is gegeven: bloed.
Spoedberaad
24 OKTOBER De radio zendt
neutrale muziek uit. Soms minu
ten lang een pauzeteken. Dan op
eens een regeringsverklaring. „Er
is vannacht door reactionaire ele
menten een aanval gewaagd op
onze openbare gebouwen en op
onze strydkrachten. De regering
is vastbesloten de orde te herstel
len. Openbare bijeenkomsten zqn
verboden, evenals conferenties en
demonstraties". Een half uur la
ter: „Het partijcomité heeft een
spoedvergadering gewijd aan de
vraagstukken van de dag. Beslo
ten is om Imre Nagv te benoe
men tot premier Geroe blijft
uartiisecretaris. Het partijcomité
belooft een snelle oplossing van
de problemen waarmee party en
volk worden geconfronteerd".
Weer het pauzeteken.
Negen uur in de ochtend: „De
regering heeft de in Hongarije
gelegerde Russische troepen om
bijstand gevraagd, teneinde de
orde te kunnen herstellen."
Pauzeteken.
Tien uur: „Imre Nagy richt zich
tot het volk. „De maatregelen,
die genomen zijn om de orde te
herstellen, hebben mijn volle
instemming; de regering geeft
een vrijgeleide aan degenen,
die vrijwillig ophouden met
ordeverstoringen.
Er ontstaat een korte periode
van onzekerheid. Zullen de
relletjes, die langzamerhand zijn
ontaard in verbitterde gevechten
tussen studenten, arbeiders en
intellectuelen enerzijds en politie-
troepen anderzijds, ophouden?
In de late avond komt er
antwoord. In de buitenwijken
van Boedapest en in de
industriële centra zijn gevechten
uitgebroken. Honderden arbeiders
zijn in staking gegaan en hebben
arbeidersrader, gevormd. Ook de
spoorwegarbeiders gooien de
zaak plat. Ieder uur roept
radio-Boedapest de opstande
lingen toe: „Geeft u over. Staakt
de gevechten. U zult niet gestraft
worden."
Succes
25 OKTOBER Het partijcomité
vergadert urenlang, 's Avonds
zetten enkele toestellen voor hun winkelruit. De
mensen verdringen zich op straat. Koel registreert
het nieuwe medium de tragische strijd, de hoop,
de glorie en de ondergang van de «Hongaarse
vrijheidsbeweging. Kardinaal Mindszenty laat zich
door een Nederlandse t.v.-man interviewen. Men
ziet een opgewonden menigte door de straten van
Boedapest trekken. De rode vlaggen, symbolen van
het Sovjetimperium, worden verscheurd. De
wapenschilden boven de officiële gebouwen vallen
op straat in gruis. Standbeelden worden omver-
getrokken. Stofwolken in de straat. En dan: de
tanks. Hun vuurmonden beheersen het stadsbeeld.
Rode-Kruiskolonnes, via Oostenrijk het opstandige
land binnengekomen, vluchten van de hoofdwegen.
De man in het Kremlin, Nikita S. Kroetsjev, heeft
besloten de Hongaarse opstand de kop in te
drukken. De Sovjeteenheidsgedachte duit geen
spontaan verzet. Hongarije bidt en smeekt om hulp.
Radio-Boedapest zendt muziek van Chopin uit,
telkens onderbroken door de kreet: „Help ons.
Help ons". Men hoort geweerschoten. Dan zwijgt
In de hoofdstad werd al gauw het voedseltekort tijdens de opstand nijpend. Op een markt
plein is een wagen met groente gearriveerd, die door de bevolking wordt geplunderd.
wordt bekendgemaakt, dat de
gehate Geroe zal worden
ontslagen. Zijn opvolger wordt
Janos Kadar.
Maar de Russische tanks rijden
door de straten. Soms is het alsof
de tankcommandanten bang zijn
om vuurbevelen te geven. Men
hoort verhalen over Russische
soldaten, die "hun geweren aan
de rebellen geven. Legereenheden
schijnen bereid naar de opstan
delingen over te lopen.
Nu de strijd staken? Nu het
einddoel in zicht schijnt? De
bevolking van Boedapest is
furieus. Er worden in allerijl
molotovcocktails gemaakt, die in
de richting van de Russische
tanks worden geslingerd. Zelfs
kinderen nemen aan de straat
gevechten deel. De Russen
worden duidelijk bang. Zij hadden
zoveel haat, zoveel spontane
volkswoede niet verwacht.
HU
iniiiiniiiuniiüiiiii
Arbeidersraden
26 OKTOBER Eenheden van
het Hongaarse leger lopen naar
de rebellen over. De Russische
tanks vinden nu krachtige
anti-tankwapens tegenover zich.
In bijna elke industriestad
worden arbeidersraden gevormd,
die het plaatselijk bestuur in
handen nemen.
27 OKTOBER In de stad
Miskolc geeft de revolutionaire
raad een advies aan alle
arbeidersraden in het land.
„Verenigt u. Wij hebben een
gezamenlijk belang en een
gezamenlijk program. Dat
luidt: een vrij. onafhankelijk,
soeverein, democratisch en so
cialistisch Hongarije. Wij eisen:
vrije verkiezingen, terugtrekking
van de vreemde troepen, ont
binding van de geheime politie,
amnestie voor revolutionairen en
berechting van Geroe en zijn
lotgenoten."
29 OKTOBER Triomfantelijk
maken de intellectuelen bekend,
dat de revolutie geslaagd is. De
arbeidersraden in het gehele land
worden officieel erkend als
organen van de regering. Het
partijorgaan juicht „de uit
drukking van de volkswil" als
democratisch toe.
30 OKTOBER Nagy belooft
vrije verkiezingen. Hij wijzigt
zijn regering opnieuw. Deze is nu
in meerderheid niet-communis-
tisch. Het systeem van collectieve
boerderijen, dat veel kwaad bloed
heeft gezet, zal worden afge
schaft.
31 OKTOBER De Russische
troepen verlaten Boedapest. Hon
garije leeft in een vryheidsroes.
De gevangenissen worden be
stormd en de gevangenen worden
met gejuich begroet. Kardinaal
Mindszenty, grauw na jaren van
opsluiting, zegent de rebellen.
Neutraal
De vrijheidsroes slaat over naar
andere communistische landen.
Niemand begrijpt het, maar
iedereen ziet: de brute macht
van 't Kremlin is teruggeweken
toen een volk zijn wil liet blijken.
Stort heel 't kunstige satellieten
rijk van Moskou in elkaar? Op
1 november maakt de regering
haar uittreding uit 't Warschau
pact bekend. Hongarije zal een
neutrale staat zijn. De nieuwe
situatie krijgt vorm. De arbei
dersraden erkennen de regering-
Nagy. De stakingen worden
beëindigd. De vakbonden maken
zich los van de communistische
wereldfederatie. Er komt een
nieuwe socialistische arbeiders
partij tot stand. Imre Nagy,
Janos Kadar en Gyorgy Lukacs
houden haar officieel ten doop.
Moskou doet er het zwijgen toe.
Erkent Kroetsjev de onafwend
baarheid van de revolutie? Kent
de communistische ethiek het
recht van verzet? Imre Nagy
neemt een verzetsheld in zijn
regering op: generaal Pal
Maleter, maar ook nog anderen,
waaronder 'n sociaal-democraat
en een lid van de boerenpartij.
Het land komt weer tot rust.
Er gaan geruchten over Rus
sische troepenbewegingen aan de
Hongaarse grens. Maar wie let
erop De Russische beer is
teruggedreven in zijn hol.
Hongarije is vrij.
Verraad
4 NOVEMBER Het dood
vonnis is gevallen. Moskou heeft
bepaald, dat de Hongaarse
opstand afgestraft moet worden.
Kroetsjev kan niet dulden, dat
één van de satellietstaten de
dictatuur als een oude jas
afschudt. De tegenactie is goed
voorbereid. In de nacht hebben
de laatste Russische bevelhebbers
in Boedapest Pal Maleter uit
genodigd voor een „gesprek over
de afwikkeling van de Russische
terugtocht". Maleter en enkele
van zijn vrienden gaan er zonder
argwaan heen. De onderhande
lingen beginnen met de woorden:
„Generaal Maleter, u bent in
5 NOVEMBER Bij het aan
breken van de dag stormt een
sterke, gemotoriseerde troepen
macht Hongarije binnen. Tanks,
pantserwagens, vlammenwerpers.
geschutHet is alsof het rode
leger de oorlog ingaat.
Ademloos luistert men in de vrije
wereld naar de stem van
Hongarije via de radio. „Stuur
ons wapens. Wij hebben zware
artillerie nodig. De Hongaren
vrezen de dood niet. Wij vallen
Russische tanks met onze blote
handen aan, maar er zijn te veel
tanks. U, in het vrije Westen,
kunt beslissen over leven en
dood van onze natie. Bommen
werpers vallen ons aan. U bent
onze laatste hoopEr komt
geen antwoord uit het Westen op
deze noodkreten.
In de vroege ochtend van
de radio. West-Europa heeft de Russische macht
en de wereldvrede niet durven tarten. Engeland
en Frankrijk hebben zich hals over kop in het
Suezavontuur gestort. Amerika treedt op als
diplomatieke brandwacht. De wereld danst op een
vulkaan. In alle Nederlandse steden houdt men
stille tochten en gebedsstonden voor Hongarije.
Radiosprekers vinden hun mooiste woorden van
deernis. De eerste provo's gooien de ruiten van
Nederlandse communisten kapot. De politie slaat
er met de wapenstok op. Ordeverstoringen kunnen
niet worden geduld. Hongaarse vluchtelingen
komen naar het Westen. Achter hun rug, in het van
de buitenwereld afgesneden Hongarije, woedt de
terreur. De wereld leeft verder, zwaar geschokt,
dwaas-onmachtig om het Hongaarse drama te
begrijpen en te verwerkenWim Kan zingt:
„De autobus blijft boven het ravijn hangen op een
mijlpaal. En diep beneden zien de passagiers de
duivel staan. Die roept: let op, ze donderen naar
beneden met al hun hamsterblikkies en hun goeie
kleren aan
Hongaren bestaat uit: stakingen
en opstootjes.
Op 9 december kondigt Kadar de
staat van beleg af. Het antwoord
van de arbeiders: een algemene
staking. Intussen verschijnen de
kopstukken van de vroegere
geheime politie weer op het
toneel. Zij waren in de eerste
dagen van de opstand naar
Rusland gevlucht. Er wacht een
omvangrijke taak op hen.
Kerstmis 1956. Nog nooit was de
toekomst zo somber. Fabrieken
zijn gesloten door de langdurige
stakingen. De aanvoer van
steenkool is gestagneerd. Boeda
pest is in het donker gehuld. De
elektrische centrales zijn stil
gevallen. De arrestaties gaan
onverdroten voort.
Kadar rekent op zijn eigen
manier met de arbeidersraden,
de kernen van het verzet, af.
Showproces
In maart 1957 maakt Kadar de
oprichting van de concentratie
kampen voor „moeiiyk handelbare
individuen" bekend. Er wordt
controle uitgeoefend op het doen
en laten van de Kerken. Kort
daarop begint er een massaal
showproces tegen de leiders van
de opstand.
Kadar zat weer vast in het zadel.
Pas toen hij zeker was van zjjn
positie, begon hij twee doelen na
te streven: versteviging van zijn
gijeep op het volk en op de partij
en internationale erkenning van
zijn bewind.
Kort na de revolutie wist hij van
d,e Sovjet-Unie en andere oost-
blokstaten een zeer omvangrijke
economische steun los te krijgen.
Hongarije Ontving opeens meer
verbruiksgoederen en voedsel
voorraden dan ooit sinds de
communistische machtsovername
in 1945. De boeren, die hun
collectieve boerderijen hadden
verlaten, werden met beleid
aangepakt. Zij werden niet tot
terugkeer gedwongen en Kadar
gaf zelfs toestemming aan een
beperkte, vrije markt.
Nog later distantieerde Kadar
zich van de oude stalinisten, met
wier hulp hij zijn schrikbewind in
1957 had uitgeoefend. Zelfs de
macht van de geheime politie
werd beperkt. In 1960 kondigde
Kadar een algemene amnestie af
voor allen, die wegens hun aan
deel in de revolutie tot vrijheids
straffen waren veroordeeld.
6 november, om 7.24 uur precies,
verdwijnt radio-Boedapest uit de
ether. Het laatste, dat men hoort
is een eindeloos herhaald S.O.S.-
signaal.
Als 's avonds om,kwart over acht
het station weer in de lucht
komt, dan hoort men een
regeringsverklaring, afgelegd
doorJanos Kadar, die dooi
de Russen tot premier van het
nieuwe Hongaarse bewind is
benoemd. Het is dezelfde Kadar,
die in het begin van de opstand
volledige steun toezegde aan
Nagy en aan de rebellen. Maar
de strijd is nog niet voorbij. Er
woeden zware gevechten in
Boedapest en in de andere grote
steden. De Russische troepen,
gesteund door tanks, artillerie
en vliegtuigen, slaan elk spoor
van weerstand meedogenloos
Imre Nagy en vijftig vrienden
zoeken asiel in de Zuid-Slavische
ambassade in Boedapest. Kardi
naal Mindszenty wordt in de
Amerikaanse legatie gehuisvest,
waar hij nu nog verblijft. Er zijn
executies zonder vorm van
proces. Als Kadar, zwaar be
schermd door Russische bajo
netten uit Moskou naar Boeda
pest komt, vallen nog honderden
Hongaarse arbeiders onder het
vuur uit Russische geweren.
Deportaties
Het na-revolutionaire tijdperk
In Hongarye ontwikkelde zich
rondom één der meest gehate
mensen In het land: Janos Ka
dar. Op .en sluwe, systematische
manier, speelde hy het klaar om
met behulp van het brute ge
weld van Russische wapens, alles
ongedaan te maken waarvoor
Nagy. Maleter en duizenden an
dere Hongaren hadden gestreden.
Kadar deed vele vergeefse
pogingen om de steun van
populaire leiders te winnen,
teneinde zijn regime tegenover
het volk een schijn van solidari
teit met de massa te geven. Hij
begon onderhandelingen met de
arbeidersraden, maar tegelijker
tijd werkte hij verwoed aan de
opbouw van een geheime politie.
Hij nodigde Nagy en enkele van
diens naaste medewerkers uit
voor 'n conferentie. Zodra Nagy
zich buiten de Zuidslavische
ambassade waagde, Werd hij dooi
de Russen gearresteerd.
In begin december laait het
verzet nog telkens op. Er zijn
demonstraties voor de gebouwen
van buitenlandse ambassades. De
politie drukt de betogingen de
kop in. Een demonstratie van
Hongaarse huisvrouwen in Boe
dapest wordt met behulp van
mitrailleurs en geweren uiteen
gedreven.
Donkere kerst
Men overhandigt elkaar pam
fletten, waarin het woord „ver
zet" vet gedrukt staat, 's Nachts
gaat de geheime politie, gesteund
door een sterke troepenmacht,
door de straten. Leiders van
arbeidersraden worden gearres
teerd. Vooraanstaande schrijvers
verdwijnen spoorloos uit de
circulatie. Het antwoord van de
Een Russische tank patrouilleert in de stralen van Boedapest. Op
dringen zich de Hongaren, afwachtend maar vijandig
de hoeken ver-
In de straten zijn trams en bussen omvergeworpen door de patriotten om als barri
caden te worden gebruikt. Andere voertuigen zijn midden op straat achtergebleven,
nadat de bestuurders zich bij de revolutionairen hadden aangesloten.
New Look
Kortom er begon een liberale
wind in Hongarye te waaien,
hoewel niemand precies weet in
hoeverre deze een gevolg van de
revolutie is en in hoeverre van
de algemene communistische op
vatting, werden de verzachtingen
met vreugde begroet. Het merk
waardige is. dat de liberale koers
van Kadar ook nj de val van
Krocstjev gewoon werd voortge
zet. Zpn voornaamste partügan-
gers. die een hardere lün voor
stonden. moesten tot hun verba
zing erkennen dat de Kadarpoli-
tiek grotere schokken kon door
staan dan men ooit voor mogeiyk
had gehouden. Het grote wonder
was. dat de Hongaarse commu
nistische party steunpunten vond
In alle lagen van de bevolking,
zelfs by vroegere tegenstanders.
Kadar toonde zich, naarmate de
tijd voortschreed, een steeds
gematigder communist. De „New
Look" tolereerde kritiek op de
partij. Deze werd niet langer
beschouwd als de hoogste auto
riteit voor alle aspecten van het
menselijk bestaan. Niet-commu-
nisten werden toegelaten tot
hoge functies en tenslotte werd
zelfs het IJzeren Gordijn opge
trokken, waardoor de Hongaren
naar het buitenland konden gaan
en reizigers uit het Westen naar
Hongarije konden komen. In
september 1964 was Hongarije
het eerste Oosteuropese land, dat
betrekkingen met het Vaticaan
aanknoopte, alhoewel dit niet
geleid heeft tot een oplossing van
het probleem-Mindszenty. die
nog altijd asiel geniet in de
Amerikaanse legatie te Boeda
pest. Als de kardinaal uit zijn
venster kijkt, ziet hij steevast op
enkele plaatsen op het plein,
grijze auto's staan. De inzitten
den houden de legatie met verre
kijkers ln het oog. Die auto's
staan daar dag in, dag uit. Tien
jaar lang. Alsof de revolutie
gisteren plaatsvond.
De tramrails van de Leninsingel in Boedapest zijn uit het wegdek gebroken. Alle I
voornaamste straten van de hoofdstad worden versperd. I
Twee verplegers bij een Hongaarse tank om de gewonden te helpen verzorgen. Zeven
Hongaarse divisies, waarvan verscheidene met tanks, namen aan de opstand deel.
