SLAVENHANDELAARS
hadden
eeuwenlang
wind mee
DE GAULLE
{Negers bij
I miljoenen
oceaan
overgesleept
NIET ZO VITAAL MEER
Maandag
75 jaar
Gevaar van
verouderd
nationalisme
PAGINA 8
DB LEIDSE COURANT
ZATERDAG 20 NOVEMBER 198»
(Van een oneer redacteuren)
ET afgrijzen hebben we in de afgelopen jaren in Amerika een burgeroorlog
op kleine schaal gevolgd: van blanken tegen negers, politieagenten tegen
kinderen, honden tegen mensen. De plaatsnamen Birmingham, Harlem «n
Los Angeles roepen de grimmige beelden op uan vertwijfelde negers, bewapende
troepen en protesterende massa's. De negers bleven marcheren, protesteren en
demonstreren, ondanks de waterkanonnen, politiehonden, haat- en wraak
gevoelens. Voor het eerst in de geschiedenis ging er waarheid schuilen in de
profetie van het volkslied, dat de marcherende negers zongen: „We shall
Het optreden van de negers dwong respect af van de gehele wereld. Het
kenmerkte de spirit van uitdaging, moed, vasthoudendheid en selfbewustheid.
Wat schuilt er achter dit alles T In onderstaand artikel beschrijft een van onze
redacteuren een van de achtergronden, die het taaie volhouden van de negers
verklaart en een licht werpt op de hedendaagse rassentegenstellingen: de
slavenhandel.
Hij eindigde ongeveer een eeuiv geleden, maar het is een feit, dat wij het liefst
so snel mogelijk vergeten. De slavenhandel is het schijnbaar nimmer eindigende
verhaal van de onmenselijkheid tegenover de mens, de weigering van de blanke
om tijn zwarte naaste te beschouwen als een ander menselijk wezen.
Volgens ruwe schattingen kochten, transporteerden en verkochten onse voor
vaderen 1.800.000 slaven. Holland neemt een goede vierde plaats in achter
Engeland (4.500.000)Portugal (4.500.000) en Frankrijk (£.000.000).
„TB KOOP 250 GOED GE
ZONDE NEGERS. MEDISCHE
VERZORGING TIJDENS DE
OVERTOCHT UITSTEKEND.
GEBAAR VOOR POKKEN-
BESMETTING NIHIL".
Dit was de tekst van een ad
vertentie in een Amerikaanse
krant uit 1766. De slavenhandel
was op zijn hoogtepunt en het
zou nog een eeuw duren, voor
dat een incidentje een einde
maakte aan de gruwelijkste
emigratie uit de geschiede
nis, die zich gedurende drie
honderd zestig jaren aan deze
en gene zijde van de Atlan
tische Oceaan had afgespeeld.
Precies honderd jaar geleden
onderschepten de Spaanse
autoriteiten een schip met 143
slaven aan boord, die op weg
waren naar een haven op Cuba,
toen een Spaanse kolonie. De
Spanjaarden bevrijdden deze
slaven en deelden dit feit mede
aan de Britse consul op Cuba.
Voorzover is na te gaan sloten
deze 143 slaven de lange rij
van vijftien miljoen negers,
die in Afrika voor de Nieuwe
Wereld en Zuid-Amerika wer
den ingescheept.
De rnssenmoeliykhedrn In Amerika,
Brlts-Guyana en vele andere landen
vormen een onderdeel van het dageiyks
gebeuren, maar het is niet overbodig
zich af te vragen, waarom er negers in
deze landen z(|n of beter: waarom er
negers zijn bulten Afrika. De verklaring
van deze feiten beantwoordt tegeiyker-
Ujd de vragen, waarom Tortugal de baas
is In Angola en Mozambique, waarom
Kongo en andere Afrikaanse staten zwak
zijn en waarom de toekomst In Zuid-
Amerika onzeker is.
De gevolgen van de Atlantische slaven
handel waren ook voor Europa enorm.
Tussen de zestiende en negentiende
eeuw werden honderden scheepsreizen
gemaakt naar Afrika, vandaar naar
Amerika en vervolgens terug naar Euro
pa. Deze route is bekend geworden als
de „handelsdriehoek", waarin zeer eco
nomisch te werk werd gegaan: de sche
pel. brachten Europese goederen (wfln,
kleding en brandy) naar Afrika, trans
porteerden vandaar negers naar de
Nieuwe Wereld en keerden naar Europa
terug met suiker, koffie, tabak en andere
Amerikaanse produkten. Daarnaast be
stond er nog een slavenhandel van Ame
rika naar Cuba v.v., maar deze was ge
ring in vergelijking met de Atlantische.
Ook naar Europa
Gedurende de late middeleeuwen be
stonden in Afrika een aantal machtige
monarchieën. Sedert de Arabieren in de
achtste eeuw op het Afrikaanse toneel
waren verschenen, ontwikkelde zich een
uitgebreide slavenhandel, maar de sla
ven waren voor het persoonlijk gerief
van de koningen. De Portugezen namen
negers gevangen op hun eerste expeditie
naar West Afrika in 1441 Rond de t.yd,
waarop Columbus Amerika ontdekte,
brachten de Portugezen 1000 slaven per
jaar naar Europa. De Spanjaarden wa
ren echter de eersten, die slaven naar
de overzijde van de oceaan vervoerden.
Voorzover is na te gaan brachten zij
reeds ln 1502 slaven nuar hun Caraïbi
sche bezittingen, waar niet genoeg In-
dianei waren om goud te delven. Rond
1520 waren de negers noodzakelijk ge
wo Jen voor Spanjes Amerikaanse avon
turen, ofschoon zij voor het vervoer van
de slaven afhankelijk waren vun Portu
gese zeelui. In 1535 begonnen de Portu
gezen slaven uit Kongo en Angola naar
hun bezittingen in Brazilië 'te brengen.
Afrika leverde nog meer op dan goed-
kopp arbeidskrachten: kleren, peper,
goud en ivoor, maar de Portugezen ver
boden andere noties goud te delven in
Afrika, omdat deze werkzaamheden een
nadelige invloed hadden op de slaven
handel. Op het einde van de zestiende
eeuw vervoerden de Portugezen 40.00(1
slavti per laar naar Brazilië
De Hollanders, die nimmer achteraan-
stonden waiz rij een goede handel roken,
toonden al »|KiedlK grote belang stelling
voor de slavenhandel. Olsehoon Holland
de vijand na» van Spanje, kon de sla
venhandel heel moegelUk efficiënt gedre
ven worden zonder 't befaamde zeeman
schap van de Hollanders. De West-In
dische Compagnie een monopolie van
de slavenhandel stichtte New-York In
1624. Hollandse schepen vervoerden
Europese goederen en slaven naar de
Spaanse kolonies in het Caraïhisohe ge
bied. Het Is bekend, dat de Hollandse
zakenlieden In Afrika ccn betere naam
hadden dan de Portugezen, want de
goederen, die sjj ruilden voor slaven
waren beter dan die van de Portugezen.
Ons land verdreef de Portugeien van
de Goudkust en onse voorvaderen waren
Een moeder en haar twee kinderen worden bij opbod verkocht
zelfs vor een korte periode de baas In
Brazilië.
Meer winst
De slavenhandel bleef een winstge
vende zaak, totdat een Spaans verbod
ln 1640 om slaven te vervoeren, de zaak
nog aantrekkelijker maakte. Op het mo
ment, dat het verbod werd afgekondigd,
startte de slavensmokkel, waaruit vooral
de Hollanders grote profijten trokken.
Vele Europese landen smokkelden sla
ven, maar dat gebeurde bij de gratie
van Hollands kapitaal en personeel.
Rond 1640 gingen de Fransen zich met
de s'avenhandel bemoeien en zy opereer
den evenals de Hollanders door middel
van grote firma's. De Engelsen voegden
zich by de grote slavenhandelaars ln
1650.
Wat dreef bovenstaande landen ertoe
handel ln mensen te drijven? Econo
mische noodzaak: de Europese landen
hadden een gebrek aan suiker. Het
schynt zelfs, dat de Fransen en Engelsen
er door de Hollanders toe gebracht zyn
suiker te verbouwen op hun bezittingen
aan de andere kant van de oceaan. Op
suikerplantages waren de slaven niet al
leen veel goedkoper, maar ook beter dan
de blanken, die om bepaalde redenen
gedwongen waren naar de kolonies te
gaan.
De wind mee
Toe het Europese suikertekort in de
achttiende eeuw was opgeheven, bleef
de slavenhandel als een zeer lucratieve
en winstgevende zaak bestaan. De eerder
genoemde Europa-Afrika-Amerika-drie
hoekshandel was de meest gecompliceer
de handelsvorm die ooit was opgezet.
Wol, katoen (sommige produkten wei-den
eerst uit de Oost gehaald), brandy,
zwaarden en geweren werden naar
Afrika vervoerd en daar verhandeld
voor slaven, die vervolgens verscheept
werden naar Noord- en Zuid-Amerika
en daar aanvankelijk verhandeld wer
den voor suiker, koffie en tabak, maar
later ook voor harde guldens. De drie-
hoekshandel werd niet alleen gedreven
om het hoge rendement, maar werd ook
door een speling van 't lot bepaald door
de windrichtingen. Het ls numeiyk van
af Afrika gemakkeiyker naar het westen
te varen dan naar het noorden en vanaf
Amerika kon men dan terugzeilen op de
veel voorkomende noordwestelijke wind.
De gruwelijkste verhalen zjjn bekend
over de schepen, die de slaven vervoer
den. Ofschoon meestal overladen, waren
de schepen voor die tijd beslist niet
slecht. De meeste si-hepen uil de acht-
werd tegengehouden. Zeker niet onver
meld mag biyven, dat de Afrikaanse
koningen ijverig hun best deden de
slavenhandel voort te zetten. De gering
ste misdaad in die gebieden, waaruit
slaven betrokken werden, werd bestraft
met dwangarbeid, hetgeen betekende,
dat betrokkene als slaaf verkocht kon
worden aan de Europeanen. Afrikaanse
bestuurders dwongen hun onderdanen
zelfs tot kleine misdaden om de ver
koopkanalen open te houden. De meeste
slaven waren afkomstig uit Gambia,
Senegal. Guinea, Kongo en Angola. De
negers arriveerden in Amerika onder de
naam van de haven, waar zy werden
ingescheept, zodat het bijna onmogelijk
ls Ci oorsprong van de meeste Ameri-
^iiiiiiHniinniiiiuiiiiinniiDnuniiiiiiiiniiniiuuiiiiiiiiiiiiitiiiitunuiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiniiiiiiiiinii
Het eerste daadwerkeiyke protest tegen
de slavenhandel kwam van de Engelse
en Amerikaanse Quakers. In 1761 wer
den slavenkooplieden niet meer toege
laten tot de Quakersbeweging. In het
jaar 1774 verklaarde een Engelse rechter
door toedoen van de jurist Granville
Sharp de slavenhandel illegaal ln Enge
land. Deze feiten vormden de inleiding
van een lange bittere stryd, die ulteinde-
ïyk leidde tot de afschaffing van de
slavenhandel.
De Amerikaanse onafhankelijkheids
oorlog heeft zeker het zijne bijgedragen
tot de afschaffing van de slavenhandel,
maar langzaam ging men ook inzien,
dat slaverny afgeschaft moest worden op
humanitaire gronden, Het comité van
de Quakers, een sterke pressuregroup,
was zeer goed georganiseerd en door
pamfletten, brochures en statistieken
wist het de publieke opinie te bewerken.
De Quakers moesten het echter opnemen
tegen ryke, machtige belangengroepen,
die heer en meester waren in de West
en een goede duit in de nationale schat
kist deden. De laatste groepen vertegen
woordigden een investering ter grootte
van 50 miljoen pond ln plantages alleen.
Toen de Britse suikerkolonies byna
bankroet waren, verbood Fox uiteinde-
lUk in 1807 de slavenhandel. De V.8.
deden formeel hetzelfde. Maar de zw
ste economische terugslag van deze maat
regel kreeg Afrika te verduren. De En
gelse export naar Afrika liep tot de helft
terug toen de slavenhandel werd
boden, ofschoon dc Afrikaanse koningen
zich van het verbod voorlopig niets
aantrokken. Slaven konden nu gekocht
worden voor veertig gulden en zy wer
den verkocht voor vyftienhonderd gul
den in Cuba en Brazilië. Deze enormi
winsten waren cr dc oorzaak van. da
de handel tot ongeveer 1865 kon blljvei
bestaan
Een effectief verbod moest internatio
naal gecontroleerd worden. Engeland
belastte zich de volgende halve
24
7.5 meter breed en van 120 tot 125 ton.
Gemiddeld waren cr 300 slaven aan
boorNaar schatting kwamen 40.01)0
slaven per jaar om door ziekten en el
lende op de reis. Hierbij moet echter in
het oog gehouden worden, dat vele sla
ven de dood vonden als gevolg van
onderlinge vechtpartijen (vele slaven van
verschillende stammen op één hoot) en
moeilijkheden.
Makelaars
De i..eeste slaven werden gekocht van
Afrikaanse koningen of „makelaars",
die hen ontvoerden nf gevangen namen
in oorlogen. Op het einde van dp zeven -
tiei de eeuw werden de slaven gekocht
voor 30 gulden en verkocht voor 160 tot
170 gulden, het equivalent van de prijs
van ccn ton suiker F'.en eeuw later wa
ren dc koopprijzen gestegen van 200 tot
250 gulden en In Jamaica (toen het
voornaamste afzetgebied) kostte een
slaaf toen 400 tot 500 gulden. De winst
marge bij de handel wordt geschat op
gemiddeld dertig procent. Het beroep
..slavenhandelaar" was ln de achttiende
eeuw even eerzaam als dat van jurist
of burgemeester op de huidige dag. On
der de slavenhandelaren trof men parle
mentsleden aan, advocaten enz.
Op het einde van de achttiende eeuw
waren er ongeveer 6,5 miljoen negers ln
dc Nieuwe Wereld. 250.000 in dc Spaanse
kolonies, 2,5 miljoen ln Brits-, Frans- en
Nederlands-Guyana en 3 miljoen ln
Brazilië.
De slaven - goedkope arbeidskrachten
in deze gebieden droegen by tot de
economische welstand van Europa. Om
de slavenhandel efficiënt te bedryven,
war n er rond deze tyd 100 Engelse.
Franse en Hollandse harens langs de
westkust van Afrika.
De Europeanen importeerden zoveel
goederen naar Afrika, dat de ontwikke
ling van een eigen Afrikaanse Industrie
kaanse negers te achterhalen, ofschoon
men mag aannemen dat de meeste
Braziliaanse negers uit Angola afkomstig
zyn.
Verschillende Pausen hebben de slaverny
veroordeeld. In 1518 verbood een Spaan
se kardinaal de slavenhandel voor een
korte periode. Vele priesters probeerden
het leefklimaat voor de slaven te ver
beteren, maar spraken zich zelden uit
tegen de handel. De dominicanen ver
zekerden Lodewyk XIII van Frankrijk,
dat de slavenhandel de enige manier
was om de Afrikanen het geloof te
brengen. De jezuïeten waren de eige
naars van massa's slaven maar zy had
den een goede reputatie als „meesters".
Weinig Europeanen waren zich ervan
bewust, welke afschuweiyke mensenhan
del er gedreve werd. Heel weinig sla
ven kwamen ln Europa en zelfs de
grote slavenhandelaars wisten nauwe
lijks iets van de wantoestanden, omdat
zij als Ijverige bureaucraten de handel
vanaf een kantoortje regelden.
met deze taak, zowel uit humanitaire
als economische overwegingen. De En
gelsen waren ervan overtuigd, dat zo
lang de slavenhandel floreerde, er geen
enkele kans bestond normale handels
betrekkingen aan te knopen met Afrika.
Bovendien wilden zij hun bezittingen
In C West beschermen tegen de enorme
concurrentie van Cuba en Brazilië op
de suikermarkt.
Drie technieken werden voor de uit
oefening van de controle op de slaven
handel geprobeerd; voor de kust van
Afrika werd de Britse marine samen
getrokken om schepen met slaven te
onderscheppen; er werden verdragen
met Afrikaanse bestuurders gesloten en
Engeland trachtte andere landen te be
wegen hun voorbeeld te volgen. Succes
sen bleven niet uit. Frankrijk en Hol
land kwamen in 1812 overeen de handel"
af te schaffen. Spanje volgde in 1820.
Portugal en Brazilië, in 1826 onafhanke
lijk geworden, volgden in 1830. Niemand
hield zich echter aan de
Van c
e correspondent L. Kleijn)
22
PARIJS Maandag
ber wordt generaal De Gaulle 75 jaar.
Wij zagen hem, van aangezicht tot aan
gezicht, voor het laatst in zjjn perscon
ferentie van 9 september op het Ely-
sée. Een bepaald vitale indruk maakte
hy op de 600 a 700 verzamelde journa
listen niet, wy vonden hem oud gewor
den en op sommige ogenblikken afwe
zig. Ook de verhouding tussen hem en
de vragende journalisten was anders ge
worden dan vroeger. By vorige pers
conferenties waren de vragen beleefd,
omdat men toch wel wist, dat De Gaul
le alleen maar beantwoordt waar hij zin
in heeft en waar hij zich op heeft ge
prepareerd. Op 9 september was dat
geheel anders. Er werden De Gaulle
vragen gesteld direct op de man af:
over de nationale onafhankelykheid,
„een verouderd begrip", over het ver
drag met Duitsland, dat niets had op
geleverd, zo voegde de vragensteller er
zelf aan toe. De beleefdheid op een
persconferentie by het staatshoofd ge
biedt, dat men met hem niet in debat
of discussie treedt. Op 9 september wer
den De Gauile aggressieve vragen ge
steld op de manier, zoals dat op het
Witte Huis by president Johnson ge
beurt. Men had heel duldeiyk het ge
voel, dat verscheidene journalisten naar
het Elysée waren gekomen met de be
doeling om De Gaulle en zyn omgeving
aan het verstand te brengen, dat een
verslaggever meer is dan een bandre-
De Gaulle moet dat hebben gemerkt.
Wat vroeger nog nooit was voorgeko
men gebeurde toen: hy wekte de lach
lust op. In het laatste deel van zyn re
de somde De Gaulle de belangrijkheid
van zijn functie op zóveel conferenties
met eerste-minlster Pompidou, zóveel
gesprekken met ministers, zóveel ont
vangsten van buitenlandse staatshoof
den of ambassadeurs, zóveel bezoeken
aan de provincies, zóveel handen ge
drukt, zóveel gesprekken met hoge
ambtenaren of vertegenwoordigers
van vakbondenHet werd één
vervelende opsomming van cijfers, die
geen sterveling kon controleren. Een
les, die met veel zorg en moeite uit het
hoofd was geleerd. De man wordt oud,
zeiden wij bij het verlaten van het Ely
sée tegen elkaar.
Bijna smekend
Een paar weken later zagen wy De
Gaulle op het televisiescherm: 4 no
vember. toen hij aankondigde kandidaat
te zullen zyn voor het presidentschap
van de republiek. Op het scherm ziet
men De Gaulle nog veel beter dan
de grote feestzaal van het Elysée-pa-
leis, ook al zit men daar op de
ste ryen. Meer dan levensgroot halen
de camera's de kop naar ons toe. De
helft van de Fransen, die een televisie
toestel bezitten 45 procentzag
beurtelings twee uitdrukkingen op dat
gezicht. Soms zag men voor zich een
bijna smekende man, die om de „ach
ting en het vertrouwen" van de kiezers
bedelde. Ook zag men voor zich de drei
gende figuur, die aankondigde zich uit
het openbai-e leven te zullen terugtrek
ken, met alle gevolgen daarvan, als zyn
,hoop, zijn geloof en zyn vertrouwen"
in het Franse volk zouden worden be
schaamd. Hij had om zich heen geke-
naar mogelijke opvolgers, maar er
niet één, niet één kunnen vinden. Zou
hem, De Gaulle, op 5 december
niet kiezen, dan zou Frankryk onherroe-
■iii
komsten. Spanje kon duizenden slaven
gebruiken in Cuba, dat de belangrijkste
suikerexporteur van de wereld was ge
worden. De Verenigde Staten weiger
den slavenhandelaren te vervolgen, om
dat slaven nodig waren voor de katoen-
produktie.
Tussen 1807 m 1865 onderschepten de
Britse schepen vele „vreemde" schepen
met slaven voor de Afrikaanse kust.
Zij be'-ijdd,. i 150.000 slaven, maar toch
glipten velen door de Engelse val en
vele slaven bereikten hun bestemming:
500.000 Amerika. 360.000 Cuba en Puerto
Rico en 50.000 Brazilië.
De Europeanen moesten rond 1860 vele
Abraham Lincoln wordt door voormalige slaven toegejuicht
de zuidelijke staten.
Afrikaanse koningen en „makelaars",
die hen jarenlang van slaven hadden
voorzien, omkopen om hen te bewegen
de slavenhandel te beëindigen. De Engel
sen kolonialiseerden (zy droegen „yer-
antwoordeiykheid" voor de „slaven-
gebieden") de Goudkust, Nigerië en
Gambia.
Ook Lincoln, die persoonlijk de slaven
handel verafschuwde, heeft eraan mee
gewerkt, dat aan de handel een einde
kwam. In 1882 verleende hij de Britse
schepen het recht Amerikaanse schepen
te doorzoeken. In hetzelfde jaar werd
een Amerikaanse slavenkapitein ge
hangen, omdat hij 890 slaven naar
Cuba vervoerd had. In 1865 werd in
Amerika de slavernij afgeschaft Spanje
en Cuba probeerden daarna de handel
nog voort te zeten, manr r\ bicken
niet opgewassen tegen de VS. en Enge-
De Europese slavenhandel naar Amen-
ka was een onmenselijkheid, niet ge
ëvenaard in het oude Afrika of het oude
Italië en Griekenland, want het emi
gratiesysteem vernietigde families en
voorkwam de stichting van nieuwe ge
zinnen. De meeste Europese landen heb
ben deelgenomen aan de slavenhandel,
ook Duitsers. Zv.eden en Italianen
Nadat d<* slavenhandel geëindigd was
trachtten vele volken zich/elf „schoon
te praten De Spanjaarden beweerden
b.v. dat zij alleen slaven kochten en
niet verhandelden De Hollenders
trachtten te bewijzen dat hun schenen
het meest geriefiyk waren voor het
vervoer van slaven. Een troost voor
de Europeanen is. dat de Afrikaanse
koningen geen haar beter waren dan
de handelaars. Hoe men de zaak ook
draait of keert, de Atlantische slaven
handel was een grote internationale
misdaad, stilzwijgend getolereerd door
regeringen en Kerken Toen Lincoln 'n
schip met slaven zag. zei hij: „Het was
een voortdurende kwelling voor me"
Enige tijd later zei hij: „Door
vrijheid te verlenen aan de
slaven, verzekeren wij de vrijheid
van de vrije mensen," Gelukkig
dat dit na een eeuw begint door
te dringen.
pelijk vervallen tot chaos, tot nog gro
tere rampen dan die van 1940 en 1958.
Pompidou, zyn eerste-minister, zat
voor het scherm en zei niets, althans
niet in het openbaar. Op hun beurt za
ten alle andere ministers voor het
scherm, met name Malraux, die wat
cultuur en civilisation betreft alle Fran
sen tegeiyk in zyn zak kan steken. Ook
zij keken en luisterden. Er was er niet
één, die avond, die na zoveel verach
ting van het staatshoofd voor de intel-
ligentia van het Franse volk de volgen
de morgen opstond en uit protest ont
slag aanbood. In de zakenwereld zou
een directeur met een dusdanig testi
monium paupertatis voor zyn naaste
medewerkers door de aandeelhouders
unaniem zijn afgezet. In Frankryk
bleef in de grote kranten dat protest
beperkt tot een moedig hoofdartikel van
^irius. hoofdredacteur van het Parijse
«vond lad „Le Monde
Vyfenze entig jaar is De Gaulle ge
worden. Zijn histoiis he verdiensten in
de oorlog, toen hij in Londen het Fran
se volk een andere .veg wees dan die
van de collaboratie met de vijand, een
andere weg dan die van Pétain en La-
val, zyn groot. Maar die verdiensten
beginnen geleidelijk te vervagen door
het misbruik, dat De Gaulle ervan
maakt. Hij heeft het in de oorlog toch
larach'ig niet alleei gedaan, zoals
uit zijn gedenkschriften zou moeten
«'ijken: Mei. De Gaulle.
Meer slaven
Maai niet de tyd alléén heeft De
Gauiles historische verdiensten doen
verbleken. Een bevryder is hy geweest.
Maar geen bevrijder gebleven. Wat hij
in zyn zelf gewilde eenzaamheid, zon
der waarachtige vrienden, met meer
slaven dan oprechte bewonderaars,
heeft gedroomd, is niet verwezeniykt.
Het vriends' h-'psverdrag. dat hy sloot
me: Duitsland, is in zijn tegendeel ver
keerd. F t Duitse nationalisme, dat al
leen met supranationalitelt kon worden
ingedijkt, heeft hij veeleer, ongewild,
aangewakkerd door zijn negentiende»
eeuwse Europa der vaderlanden. MA
zijn nucleaire herbewapening heeft h(
Frankrijk apocalyptische gevaren op
de hals gehaald, waarvan men alleen
maar hopen kan, dat de hemel ons die
zal besparen. Onder zijn eenhoofdige
leiding is Frankrijk het zieke kind van
Europa gebleven, ook al vertoont het
naar buiten nog zo veel tekenen van
welstand. Geen harder vonnis dan dat,
hetwelk De Gaulle over de afgelopen
zeven jaar van zijn bewind heeft uit
gesproken, toen hy zich op 4 november
kandidaat stelde: ik of de chaos.
Als men daar vijfenzeventig jaar voor
ls geworden, dan is de nalatenschap
maar een schamele.
