125 Jaar Spoorwegen
in Nederland
KORTE SCHETS VAN DE GESCHIEDENIS SINDS 1839
Jonge Belg stal
Euratom-dossier
ZATERDAG 26 SEPTEMBER 1964
DE LEIDSE COURANT
PAGINA 9
Bij de 125ste verjaardag van de Spoorwegen in Nederland wordt
de geschiedenis van „het spoor" weer actueel. De tegenwoordige
generatie vraagt zich af hoe het gigantische bedrijf van nu destijds
startte. Hoe ging het in de eerste decennia? en hoe ontwikkelde
het spoorwezen zich tot zijn hedendaagse vorm? Het zijn een paar
van die vragen, waarop een zeër uitgebreid antwoord mogelijk is.
Zo uitvoerig, dat aan deze onderwerpen lijvige boekwerken zijn
besteed. Wij zullen ons hier bepalen tot een overzicht in vogel
vlucht en vooral aandacht schenken aan de plaats, die de Spoor
wegen tientallen jaren lang innamen in het vaderlandse politieke
leven.
Engelsen waren
pioniers
De Engelsen waren pioniers op
spoorweggebied. Zij gingen het con
tinent voor. Frankrijk, België en
Duitsland waren de eersten, die het
Britse voorbeeld op het vasteland
volgden, daarna kwam Nederland.
Internationaal gezien sloegen wij
nog niet zo'n gek figuur. Zwitserland
en de Scandinavische landen bijvoor
beeld kwamen jaren, nadat de eerste
treinen in Nederland reden, met hun
spoorlijnen.
Onze zuiderburen zich in die
dagen verheugend over hun pas {in
1830) verworven zelfstandigheid
zagen h it belang in van een goede
handelsverbinding met de Rijn. Zij
maakten plannen om een spoorlijn
aan te leggen ran Antwerpen naar
Keulen.
NEDERLANDSE REACTIE
Koning Willem I onderkende de
betekenis van de transitohandel en
toonde zich voorstander van de in
troductie der „ijzeren paarden" in
Nederland. In 1832 probeerde een
ondernemende officier op de beurs
geld te krijgen om nadrukkelijk
buiten de regering om de intro
ductie te verzorgen. Zijn pogingen
bleven vruchteloos. Toen werd om
streeks het midden der dertiger ja
ren uit een vertrouwde vaderlandse
gewoonte een staatscommissie ge
vormd, die zich met het spoorweg-
vraagstuk ging occuperen.
GEEN STAATSZAAK
Na rijp beraad kwam het advies:
de commissie was van oordeel dat het
„De Arend", de eerste locomotief.
Deze machine trok in 1839 de eerste
trein van Amsterdam naar Haarlem.
„David en Goliath". De Arend naast
een der laatste stoomlocs.
in het algemeen niet de taak van de
staat was om spoorwegen aan te leg
gen. De commissie adviseerde echter
wel wegens de belangen van de Ne
derlandse transitohandel om 'n spoor
lijn aan te leggen van Amsterdam
via Utrecht en Arnhem naar Keulen,
een verbinding met de Rijn, die uit
's-Rijks kas zou moeten worden be
kostigd.
Willem I liet zich hierdoor inspi
reren. In '38 zag een wetsontwerp
het lichit, waarin werd voorgesteld
in combinatie de Haarlemmermeer
in te polderen en een spoorverbinding
met de Rijn te creëren. Beide pro
jecten zouden op kosten van de staat
moeten worden gerealiseerd. De fi
nanciering zou kunnen geschieden uit
koloniale baten. De volksvertegen
woordigers bleken echter niet ge
diend van dit ontwerp: met slechts
twee stemmen vóór werd het ver
worpen
De reactie van Willem I kwam
snel en liet aan duidelijkheid niets te
wensen over. Hij verordonneerde
eigenmachtig (bij Koninklijk Besluit)
de aanleg van een Rijnspoor op staats
kosten. Hij stelde zich persoonlijk
garant voor de aflossing en rente
van de leningen, die zouden moeten
worden aangegaan. Aldus kon men
in 1838 starten met de aanleg van
het eerste Rhijnspoor-traject, dat van
Amsterdam naar Utrecht. Het zou
omstreeks vijf jaar duren voordat
deze 25 kilometerbaan waren gelegd.
HJJ.S.M.
Intussen werd de Hollandsche IJze
ren Spoorwegmaatschappij met
behulp van veel Duits kapitaal
opgericht. Deze voortvarende maat
schappij opende in 1839 de eerste
Nederlandse spoorlijn: Amsterdam -
Haarlem. Locomotieven met snelhe
den van 30 kilometer per uur (zon
der tegenwind) bewogen zich hier
puffend voort. De lijn Amsterdam -
Haarlem werd later doorgetrokken
naar Rotterdam.
Wat de Rihijnspoorweg betreft, deze
kreeg in 1845 een verlengstuk van
Utrecht naar Arnhem. Deze pas half
voltooide Rijn - lijn, geëxploiteerd
door de Nederlandsche Rhijnspoor -
weg Maatschappij, die met Engels
kapitaal omstreeks 1845 de lijn van
de staat had overgenomen, bleek in
het begin in bedrijfseconomisch
opzicht allesbehalve een succes.
In die eerste jaren van onze spoor
wegen kende Nederland dus twee
particuliere maatschappijen. Als wij
de spoorwegkaart bekijken zoals hij
er rond 1850 uitzag, dan is dat nog
maar een broodmager geheel. In 1853
komt er een nieuwe lijn bij: die van
Maastricht naar Aken, met een zij
lijn van Simpelveld naar de Doma-
niale - mijn. Deze zijlijn werd louter
voor goederenvervoer gebruikt. Met
de exploitatie belastte zich een
nieuwe maatschappij, de Aken/
Maastrichtsche Spoorwegmaatschap-
PÜ-
„Rhijnspoor" arbeidde intussen ge
staag voort aan de verdere expansie
van haar net: in '55 komt de lijn
Utrecht - Gouda - Rotterdam/Maas
tot stand en een jaar later de zo lang
nagestreefde verbinding met Duits
land; via Arnhem - Zevenaar naar
Emmerich, waar men aansluiting ver
kreeg op een Duitse lijn. In dezelfde
tijd kwam de lijn Antwerpen - Rot
terdam klaar, onder Belgisch beheer.
De spoorlijn eindigde te Moerdijk,
v-andaar ging bet per stoomboot naar
Rotterdam. Hele stukken van ons
land moesten het verder nog zonder
spoorwegen stellen.
STAATSSPOORWEGEN
In 1860 kwam het voorstel om op
kosten van de staat spoorwegen aan
te leggen, maar wie de lijnen zou
gaan exploiteren, werd in het midden
gelaten. Spoedig regen de lijnen zich
aaneen, over het gehele land ver
spreid. Toen de eerste lijn gereed
was, aobtte men het tijdstip gekomen
eens te gaan praten over de vraag
wie nu eigenlijk de exploitatie zou
uitvoeren. Staat of particulier? Het
was een Thorbecke-idee om de lijnen
maar aan particuliere ondernemingen
te verhuren. Een idee dat weerklank
vond. Dit leidde tot de oprichting van
de Maatschappij tot Exploitatie van
Staatsspoorwegen (kortweg S S ge
naamd)
Terwijl op hoog niveau werd ge
discussieerd legde de H.S.M. (de Hol-
landsche Spoorwegmaatschappij, het
„IJzeren" was in de loop der jaren
in het spraakgebruik verdwenen) de
lijn Haarlem - Uitgeest aan, in aan
sluiting op die door de H.S.M. te ex
ploiteren staatslijn Den Helder -
Amsterdam. Eiders in den lande wa
ren intussen nieuwe particuliere
maatschappijen geformeerd. Rond
1880 telde men in ons land ongeveer
tien maatschappijen. De grootste en
dus belangrijkste waren de N.R.S.,
H.S.M. en S S.
CONCURRENTIESTRIJD
Al die maatschappij en maakten el
kaar het leven zo zuur mogelijk, er
werd een concurrentiestrijd op leven
en dood gevoerd. Dit baarde de rege-
ring zorgen: er werd wéér een com
missie samengesteld, die tot de con
clusie kwam dat er onderling moest
worden samengewerkt. De wens van
de commissie bleef echter vooralsnog
een vrome. H.S. en S S kwamen wel
iswaar tot een zekere samenwerking,
maar die was er speciaal op gericht
om concurrent Rhijnspoor te dwars
bomen. Een opzet die volledig slaag
de; in 1890 moest Rhijnspoor worden
opgeheven. Dit werd overigens weer
een belangrijk jaar in de spoorweg
geschiedenis. De regering besloot het
net opnieuw te verdelen. Het aantal
maatschappijen werd teruggebracht
waarvan de belangrijkste waren de
H.S.M. en S S.
De volksvertegenwoordigers wilden
het reizigerspubliek door deze rege
ling laten profiteren van lage tarie
ven. De beide maatschappijen gingen
met deze regeling akkoord, onder
voorwaarde dat wanneer de zaken
slecht zouden gaan, zij van het recht
tot opzegging gebruik zouden mogen
mogen maken.
SPOORWEGSTAKING
De twintigste eeuw was nauwelijks
een paar jaar oud toen er omvang
rijke spoorwegstakingen uitbraken.
Dat betekende «voor het land weinig
minder dan een ramp, andere mo
derne vormen van openaar vervoer
waren- er niet. De auto was- nog'in
opkomst. Deze gebeurtenissen waren
voor de regering aanleiding om een
stakingsverbod voor spoorwegperso
neel uit te vaardigen. Een verbod
dat tevens van kracht werd voor alle
rijksambtenaren. Er ontstond dus een
merkwaardige situatie. De staat ging
zioh bemoeien met het personeel van
de particuliere maatschappijen. Aan
de andere kant wilde de regering ook
iets doen voor het spoorwegpersoneel,
zij ging zich daadwerkelijk met de
lonen bezighouden. Dit leidde tot
betere sociale voorwaarden.
In die jaren ging het niet zo best met
de spoorwegen. Geldgebrek noopte
bijvoorbeeld tot het veel te Lang in
dienst houden van bet materieel. De
concurrentie werkte slopend. In 1916
werd uit de nood een belangenge
meenschap tussen HS en SS gebo
ren, die een jaar later in een offi
ciële fusie resulteerde. De verbitter
de concurrentiestrijd was achter de
rug, juist op tijd want het autover
keer nam in de volgende jaren een
diiizelingwekikende vlucht.
KORTE OPLEVING
Er kwam een opleving in 't spoor
wezen, maar die bleek slechts van
korte duur. Men kwam financieel
eenvoudig niet uit; men had in deze
tijd ongeveer 50.000 man in dienst.
(Thans is het personeelsbestand van
N.S. rond 30.000 man).
De staat voelde in 1920 toen H.S.
en S.S. het recht hadden wegens
verlies „op te zeggen" weinig voor
een rechtstreeks staatsbedrijf. Men
Religieuze Kunsthandel
Haarlemmerstraat 123
Leiden Tel. 01710-22889
Vorstelijk gezeten in een speciaal rijtuig van de jubilerende Nederlandse
Spoorwegen, heeft H.M. de Koningin vrijdag vlug, veilig en voordelig een
rijtoer door ons land gemaakt. De tocht, die van Baarn, via Utrecht, Rot
terdam en Schiedam naar Amsterdam voerde, werd enkele malen onder
broken, om de Koningin in de gelegenheid te stellen nader kennis te
maken met de vele facetten van de Spoorwegen. Door de weerspiegeling
van de ruit, maakte de fotograaf een foto van niet een, maar wel drie
koninginnen.
wilde de exploitatie liever in han
den van particuliere bedrijven la
ten, maar de staat wenste wel meer
zeggenschap achter de schermen.
Alzo geschiedde. De Staat der Ne
derlanden verwierf de meerder
heid van aandelen in beide maat
schappijen en stelde zich garant
voor eventuele tekorten. Tevens
garandeerde de Staat een dividend
van 5 procent, maar bedong tege
lijkertijd de conditie dat de exploi
tanten van hun recht tot opzeg
ging afstand moesten doen.
In deze nieuwe structuurvorm to
gen de spoorwegen in 1920 op pad.
De staat was nu regelrecht belang--
hebbende geworden en dit bad onder
meer tot gevolg, dat er een einde
kwam aan de diverse vormen van
tot dusver gratis vervoer; bijvoor
beeld het postvervoer.
NEDERLANDSE SPOORWEGEN
Tot 1930, het crisisjaar, liep bet be
drijf redelijk, maar daarna stak het
monster Verlies de kop weer op. Men
zag weliswaar kans de directe kosten
te voldoen, maar de rentelast werd
te zwaar. In 1937 liep een reorgani
satiewet van stapel, die op de eerste
januari van 1988 in werking trad.
De twee oude maatschappijen, die tot
dan toe hadden bestaan, werden ge-
Ook uw adres voor
Geboorte-aankondigingen
(Advertentie)
liquideerd; de N. V. Nederlandse
Spoorwegen werd een feii. De staat
kreeg het aandelenkapitaal nu 'ge
heel in handen.
Een der eerste gevolgen was dat
onrendabele lijnen werden opgehe
ven. Het elektrische tijdperk van de
Nederlandse Spoorwegen begon. De
omvang van het net werd in de loop
der jaren van 3700 kilometer terug
gebracht tot 3200 km, waarvan 25G0
km voor de reizigersdienst is bestemd.
Een menigte stations en stationne
tjes verdween; van de circa 900 in
1930 zijn er nu nog 300 over.
Een 17-jarige Belg uit Antwerpen
heeft orilaings een dossier gestolen
in het hoofdkwartier van de Euro
pese gemeenschap voor atoomenergie
dat echter volgens de woordvoerder
van Euratom geen enikel geheim be
vatte.
De zaak is aan het licht gekomen
door zijn arrestatie iin Parijs, waar
hij vooir diefstal van een auto door
Interpol werd vérhoord. Hij vertelde
naar Parijs te zijn gekomen met
20.000 Belgische frank ongeveer
1500 gulden die hij van de Rus
sische ambassade in Brussel had ge
kregen in ruil voor „belangrijke dos
siers". Hij was het gebouw van Eu
ratom in Brussel binnengedrongen,
waar hij de documenten had ont
vreemd.
De ambassade van de Sovjet-Unie
noemde het verhaal van de jonge
man „pure fantasie".
Handel in schedels
De politie van Metz in Oost-
Franikrijk heeft verscheidene
leden van een bende jongelie
den aangehouden die zich be
zig hielden met handel in men
selijke schedels. Om hun af
nemers, vorzapelaars van cu
riositeiten die rneer dan hon
derd gulden per schedel be
taalden, te voorzien, plunderde
de bende kerkhoven.
