Pleidooi voor het behoud van het
Sinte Elysabetten Gasthuis in de
Vrouwencamp te Leiden
visie op
televisie
DONDERDAG 12 FEBRUARI 1959
DE LEIDSE COURANT
PAGINA 7
Belangrijk hisiorisch objeci
i
aan de Hooigracht was gelegen en
later naar de Hooglandse Kerkgracht
verhuisde4). In 1607 werd het daar
afgebroken en verrees ter plaatse het
nu nog daar gelegen weeshuis, op
zichzelf een historisch bouwwerk
met een uitzonderlijk fraaie gevel.
Het derde bekende gasthuis in
Leiden is het St. Cecilia-Gasthuis,
Dat Leiden een stad is, rijk aan historische monumenten en daardoor
terecht voor vele vreemaelingen de moeite van het bezoeken waard, is ver
over onze grenzen bekend. Vooral in de zomer ziet men veel buitenlandse
gasten in de stad om haar historische schatten te bewonderen. Zij schijnen dat evenals het St. Elisabeth Gast-
ons ieder jaar, bij ieder bezoek, opnieuw te verduidelijken hoe weinig wij i huis in de Vrouwen Camp is gelegen,
de waarde beseffen van de plaats waar wij wonen. Vertrouwd als wij zijn Het kwam tot stand door de verbou-
met die historische fragmenten, is het voor ons de allergewoonste zaak van wing en vertimmering van het kloos-
de wereld, dat zij er staan en door eeuwen heen gestaan hebben, elkeen
het bewijs leverend van de groei en bloei ener Hollandse stad.
het Gasthvis, dat oorspronkelijk zijn
ingang had aan de Caeciliastraat.
„Leiden leeft" ook
in zijn historie
„Wie het Gravesteen achteloos
voorbijloopt en voor wie de Burcht
niets meer dan een verwaarloosde
speeltuin is", zoals ir. H. v. Oerle in
het boekje „Oud Leiden" schrijft1),
voor hen geldt de slogan „Leiden
Leeft" niet, want Leiden leeft ook op
grond van haar rijke geschiedenis.
Al wie dreigend de slopershand op
heft naar die historische rijkdom
ook al is het voor de uitvoering van
een alleszins respectabel en goed be
doeld wegenschema stelt de
levenssfeer van deze acht eeuwen
oude stad op het spel. Zo is een be
langrijk historisch object het, in de
„Vrouwen Camp" gelegen Elisabeth-
gasthuis hof, met de publicatie van
ter van St. Caecilia, dat na de Her
vorming in handen van de gemeente
kwam. Oorspronkelijk was het
bedoeling van de vroedschap van
Leiden er een verpleeginrichting
voor krankzinnigen en pestlijders
van te maken. In de bouwplannen
staat het „dol en pesthuys"5), maar
wij nu met dit woord bedoelen.op grond van terecht betere inzich-
Oorspronkelijk was het een te- ten van het gemeentebestuur, die het
Onder GASTHUIS verstond
men in die tijd iets anders, dan
verbouwing en afbraak slechts de
huis, waarin „gasten", die niet pesthuis buiten de stad wilden laten1 beide in de Vrouwen Camp gelegen
of weinig konden betalen, de j bouwen (het huidige legermuseum)
nacht doorbrachten. De anderekreeg het deze bestemming niet en
benaming, die r ook wel aan ge- j werd een ziekenhuis. Het is verheu-
geven werd „Godshuis" wijst op gend dat het Leidse Gemeentebe-
het karakter van liefdadigheid, stuur gemeend heeft, bij de sanering
Toch was niet alleen liefdadig- van de Vrouwen Camp, dit zieken-
heid de drijfveer van de oprich- huis, dat wereldberoemd is gewor-
ters meest vooraanstaande den, omdat de Leidse Hoogleraar
mensen uit de stand. IBoerhave hier voor studenten zijn
klinische lessen gaf aan het ziekbed,
te sparen en er een nieuwe bestem-
gasthuizen van St. Cecilia en St.
Elisabeth zijn overgebleven. Hiervan
is de laatste verreweg het interes-
santse, omdat het 't oudste van de
twee is, waarvan bovendien het mid
deleeuws karakter grotendeels be
houden is gebleven.
De bezoeker, die het poortje Oude
Vest no. 25 is ingegaan, komt op
een rustige binnenhof, die jammer
genoeg door een minder fraaie schut
ting is verdeeld. Hij ziet links van
zich aan de oostzijde van het hof,
dat grenst aan de Lijsbethsteeg
s; l/J - -aa.- «4 •'ll'H
Hl
»-■
het Leidse Wegenschema in het cen
trum van de belangstelling gekomen.
Middeleeuwse stad.
In de oudste agglomeratie van Lei
den, ontstaan uit enkele aan de split
sing van Mare en Rijn gelegen boe
renhoeven, de drie „Leythen", zijn
er resten te vinden van een bloeiende
middeleeuwse stad, die naast steden
als Delft, Dordrecht, Gouda en Haar
lem tot de oudste middeleeuwse ste
den gerekend kan worden. Over die
organisatievorm van een middel
eeuwse stad moet men niet gering
denken. Het bijeenwonen van een
groep mensen heeft voor- en nadelen.
Tezamen kan de strijd om het be
staan bescherming tegen natuur
krachten, verdediging tegen de vijand
beter worden gevoerd. Doch aan
de andere zijde om een voorbeeld
te noemen bedreigt het samen
wonen, door het daaruit voort
vloeiend nauwere contact, de gezond
heid. Hier dient de gemeenschap
regelend op te treden. Wij vergissen
ons, wanneer wij menen, dat de mid
deleeuwse stad die plicht minder
zou hebben gekend dan de stad in
onze tijd. De omvang van keuren,
ordonnantieën, en privilegieën, zoals
blijkt uit de archiefstukken van gra
felijkheidsrekeningen, vroedschaps
bullen, stadsregisters, thesauriërs-
rekeningen en notulenboeken van
regentencolleges, wijst erop alles
gezien naar tijd en omstandigheden
dat Leyden omstreeks het begin
van de 15e eeuw een ingrijpende
stedelijke organisatie kende. Zo be
stonden er voorschriften voor de
hygiëne bij de vis-, vlees- en brood
bereiding en verkoop; de afvoer van
het water en het afval; het schoon
houden en schoonmaken van de stad;
het herstel van straten en kademu
ren; de isolatie van besmettelijke
ziekten, zoals de leprozen o.a. onaan
genaam moesten ondervinden; de
lijkbezorging. Kortom, weinig zaken,
Daarnaast wilde
stelling van het gasthuis voorkomen,
dat vreemde en ongure elementen
meestal „lantloepers en spechaelers"
en zij, die „veel gewelt en insedic-
heyt bedrijven"2) zonder controle in
de stad rondzwierven en bedelden.
Deze „passanten" werden bijeenge
bracht in de zogenaamde baaierd,
ook wel eens „beyaerd" geheten. Het
was een in het gasthuis gelegen ver
trek, met een open vuur verwarmd,
waarin tevens de bedden stonden,
waarop die passanten konden slapen.
Voor voeding en bewassing werd ge
zorgd en eventuele ziekten en ver
wondingen werden en passant be
handeld. Er golden zeer strenge
regels voor het verblyf in een derge
lijke baaierd, waarin het verblijf
door de in- „dat de thans schamele resten
De gevelwand van 't St. Elisabeth- ming aan te geven. Een wens van de
gasthuis aan de St. Caeciliastraat. De Hoogleraar Barge uitgesproken
uit 1584 daterende tekening van het bij de herdenking in 1937 van de Jj
gasthuis lijkt in vele opzichten op het stichting van het academisch klinisch i ^'aMtar huisjes topgevels? De
huidige complex. I onderwijs te Leiden voor 300 jaren twee hoogste liggen het verst in de
linker zuidhoek van het terrein, de
zes lagere zetten zich aan de noord
zijde van het hof voort. Deze wo
ninkjes werden bewoond door de
proveniers, die zoals dit ook het ge
val was in het St. Cathrijne gasthuis,
zich inkochten, teneinde verzekerd
te zijn van een goed onderdak op
oudere leeftijd. De huisjes zijn ver
moedelijk 16e-eeuws en van latere
datum dan het eigenlijke Elisabeth-
gasthuis. Rechts ziet de bezoeker een
regentenkamer, waarvan de fraaie
renaissancegevel bezet is met schil
den, waarop de namen en het fami
lie-wapen staat van alle wei-gezinde
mensen, die het gasthuis begunstig
den of er het bewind over voerden.
Nog meer naar rechts in de wes-
zijde van 't hof zet zich 't complex
voort met een aantal woningen, die
van latere datum (1773) zijn en fei-
telijk een apart hof vormen: de Hof
van Zessen. Oorspronkelijk was het
Hof van Zessen en het Elisabeth;
gasthuis gescheiden door een bebou- I
wing tussen de zuid en noordzijde,
hJidorisch maar
veiwaarloosd
Men zal zich herinneren, dat
een sinds kort bestaande stichting
de restauratie en modernisering
beoogt van het historische maar
verwaarloosde complex, dat het
St. Elisabeth-gasthuis en het
daarbij behorende Elisabethshof
is.
Dr. M. A. van Dongen schreef
hiertoe een pleidooi, dat wij in
gedeelten willen plaatsen. Hierbij
de eerste aflevering.
IN ETHIOPIë VERONGELUKT.
De 28-jarige Ter Horst, afkomstig
uit Almelo is in Ethiopië tijdens een
jachtpartij om het leven gekomen.
De heer Ter Horst was twee jaar ge
leden door de N.V. Stork te Hengelo
uitgezonden als lasser. Hij werkte
op de H.V.A.-onderneming in Wonji.
Aanvullende uilkering Japans
smarlegeld
De minister van buitenlandse za
ken heeft mede namens zijn collega
van financiën a.i. op schriftelijke
vragen van het Tweede Kamerlid
Van Lier meegedeeld, dat de rege
ring voornemens is een aanvullende
uitkering te doen op het z.g. Ja
panse smartegeld.
De minister ontkent, dat het in
het voornemen ligt de voorwaarden
iets soepeler te maken voor de nog
lopende aanvragen.
Bevestigd wordt dat het overschot
van de fondsen, die de Japanse re
gering voor de uitkering beschikbaar
had gesteld, zal worden aangewend
voor een aanvullende uitkering.
Het Veluwse stropersgilde legt
de laatste tijd 'n verhoogde activiteit
aan de dag. In Scherpenzeel betrap
te een jachtopziener, die bij een
reeënstrik enige dagen lang in de
ijzige koude had postgevat, de
Scherpenzeelse stroper K. Ook elders
op de Veluwe hebben jachtopzieners
in de laatste weken de hand op stro
pers weten te leggen.
van het eerbiedwaardig St. Cecilia-
gasthuis worden tot een levend mo-
nument niet slechts in dien zin, dat een bebouwing die wegens instor-1
het ons herinnert aan hetgeen voor- tin r no6g niet la* geleden'
bu is, maar ook zo dat het ons tot w d gesloopt. De schutting stoort
,de. v.eIZ- t°ekomst vermaant, h uitzicht op de afsluiting aan de
steeds indachtig te zijn, hoe niet zuidzyde van £et hof.
slechts in de natuur, maar ook m de
cultuur uit een kleine, onaanzienlijk Hier bevindt zich een langgerekt
schijnende kiem grootsche dingen witgepleisterd gebouw, dat met elf
kunnen voortkomen" zal hierbij in boogvormige vensters grenst aan de
vervulling gaan. -
Nog andere gasthuizen kende Lei
den in de tijd voor de Hervorming6)
o.a. het sinte Barbara gasthuis, dat
in feite alleen een uitdeelkantoor
van goederen aan armen en behoefti-
gen was. Verder het St. Jacobs gast-
meestal gelimiteerd was tot één dag I huis, dat in wezen slechts een her
en één nacht. Uitzondering op deze
r'egel werd slechts bij ziekte of ver
wonding toegestaan. In de archief
stukken vinden we duidelijk om
schreven regels over het doven van
de verlichting in zomer en winter.
Niet nodig om te vermelden, dat de
verblijven van mannen en vrouwen
gescheiden waren en, bij reglement
vastgesteld, 's nachts afgesloten wer
den.
St. Cathrijne Gasthuis.
Het eerste gasthuis,kortweg ge
noemd het „Gasthuys van Leyden",
dat rond 1250 moet zijn opgericht en
later de titel kreeg van het Gasthuis
van Sinte Katerine of St. Cathrijne
Gasthuis, bestond aanvankelijk al
leen uit de baaierd. De baaierd was
aan de Breestraat toen „Brede
Straet" geheten gelegen en diende j
uitsluitend tot verblijf van derge
lijke passanten. Daarom wordt in de
archiefstukken ook wel eens van
„gesellen of spechaeldershuys" ge
sproken. Eerst veel later, ongeveer
in de helft van de 14e eeuw, zien we
dat er ook arme zielen en voor
namelijk om financiële redenen
berg was, waar de pelgrims uit alle
streken van West-Europa op hun
voetreis naar Santiago de Compos-
tella in Spanje (vandaar de patroon
van dit gasthuis) een veilig onder
komen voor de nacht hadden. Na
verschillende verbouwingen en be
stemmingen is het nu de St. Lode-
wijks Kerk.
De oudste in de Kamp.
De lezer heeft begrepen, dat van
het oorspronkelijke ziekenhuiswezen,
dat bloeide in de stede Leyden door
RADIO
hoorbaar beter
(Advertentie)
Caeciliastraat. Het dak loopt spits toe
en dekt het gebouw de lengte
richting af. Dit gedeelte van het St.
Elisabeth-gasthuishof is in gebruik
als school en de schutting, die aan de
oostkant een lelijk toiletgebouwtje
heeft, omsluit de speelplaats ervan.
AANTEKENINGEN
1) H. van Oerle, Oud Leiden
(Heemschut-serie) blz. 19.
2) J. G. W. F. Bik, Vijf eeuwen
Medisch leven in een Hollandse stad,
Assen 1955, blz. 158.
3) J. C. O vervoorde. Archieven van
de Gasthuizen, Leiden 1913, blz. 200.
4) Ch. Ligtenberg, De armenzorg
te Leiden tot het einde van de 16e I ontwerper hebben zich kunnen ont-
eeuw, 's Gravenhage 1908, 4. plooien, méér dan anders, nu ze van
5) H. van Oerle, De bouw van het ruimere situaties binnen studio 3 te
St. Cecilia's Gasthuis in de Camp te Bussum konden gebruik maken. We
Leiden, Leidsch Jaarboekje 1941. stellen dit nog eens vast, omdat in
6) Ligtenberg a.w., blz. 105. „De strop" van een aaneengesloten
(Van onze t.v.-medewerker)
„De strop"
De thriller „De strop" van Patrick
Hamilton, op het woensdag-toneel
programma van de AVRO aan de kij
kers voorgehouden, is enkele jaren
geleden als film ook in ons land ver
toond. In zoverre kan het verhaal
bekend worden geacht. In het kort
komt het hier op neer, dat de dader
van een moord meent een volmaakte
misdaad te hebben gepleegd door zijn
slachtoffer te verbergen in een kist
die hij als tafel dienst laat doen tij
dens een feest, waarop ook de vader
van de vermoorde is genodigd. Even
als bij de voorstelling van verleden
ruimte wordt gebruik gemaakt, zoals
ook Hitchcock deed toen hij de ge
lijknamige film maakte.
Terugblik
Over het jongste VPRO-program-
ma hebben we niet bepaald gejuicht,
omdat het beneden de maat was. Wat
ons het meest is bijgebleven, was de
mededeling van omroepster Verti
Dixon, dat niet de NTS maar wel de
Zwitserse t.v. schuld draagt aan het
jammerlijk inschrompelen van de
uitzending van Da vos (zie ons over
zicht van j.l. maandag). De filmavond
van dinsdag is geheel volgens „plan"
verlopen. De internationale keuken
bracht opnieuw twee recepten waar.
omtrent verluidt, dat de huisvrouw
er belangsteling voor heeft.
Heden, donderdag is de NCRV aan
de beurt; erg overrompelend ziet het
programma er niet uit. Opnieuw valt
de vrijdag uit en dan rest in deze
week, „De vijand van gisteren", met - A j ,t*«a
haar sadistische passages werd ook week Y^^r^t
nu wel iets van de zenuwen der kij-Prw>nr <TO° "an
kers verlangd. Dat kwam mede door'
de uitdrukkelijke realisatie vanwege
het spelersteam. Regisseur en décor-
De onheilzame invloed van een atoomkanon
-o—=>- --- I iiaiiiciijn. wat n.uvni.11
die nu geregeld zijn, ontgingen ook proveniers werden opgenomen. De
toentertijd aan het wakend oog van proveniers zorgden, doordat zij zich
de vroedschap. Ook op het terrein
van de sociale zorg en van de ge
zondheidszorg is het aantal regels en
besluiten enorm groot.
Willen we een tipje oplichten van
de historische sluier, die over de
sociale en gezondheidszorg in de mid
deleeuwse stad Leiden ligt, dan moe
ten we een poortje aan de Oude Vest
No. 25 binnengaan en een blik wer
pen op het daarachter gelegen Elisa
beth-gasthuishof.
De kroonlijst van dit, tegenover de
fraaie renaissance ingang van de
Lakenhal gelegen, poortje wijst ons
in die richting. Imers de sluitsteen
bij het leven inkochten, dat het
huis steeds een constante bron van
inkomsten had, maar ook gezien
de vele geschillen hierover in de
archiefstukken een constante bron
van ergernis! Daartoe werd het
gasthuis uitgebouwd met een naast
de baaierd gelegen ziekenzaal en
met woningen, die tot aan de Aal
markt reikten. De ziekenzaal van
het St. Cathrijne Gasthuis, zoals het
verder steeds genoemd werd, lag aan
de Breestraat, ongeveer ter hoogte
van wat nu de R.K. School is voor
Bijzonder Lager Onderwijs. Nog her
innert ons aan dit gasthuis een steen
met het embleem van de H. Catha-
van het poortje bezit drie kronen r^na van Alexandrië gestorven
het embleem van de heilige Elisabeth
van Thüringen, patrones van zieken
en armen Daaronder staat de aan
duiding:
POORTE
VAN T
VROUWE
ELISABETH
GASTHVIS
1623
De poort is van latere datum dan
circa 310 voorstellend het martel
tuig van deze heilige n.L een rad
met vilmessen. Deze steen is thans
gebracht in de gevel van de Waalse
Kerk aan de Breestraat: het is de
enige herinnering, want het gast
huis zelf is in de loop der jaren to
taal afgebroken.
Zo ook verging het een tweede
gasthuis, n.l. het „Onze Lieve Vrou
we Gasthuis", dat, gesticht in 1395,
telerecording geeft van Louis
Armstrong in Amsterdam en een uit
zending van de quiz met Theo Eerd-
mans.
Peter Kreuder speelt
In het amusementsprogramma, dat
de KRO 21 februari verzorgt, zal een
oude bekende, wereldvermaarde pia
nist-componist-dirigent Peter Kreu
der, van zijn talent blijk geven. Al
fred Hitchcock is present als de ma
ker van de thriller „Geboeid", waar
in een misdadiger-op-transport alle
middelen gebruikt om te ontsnappen.
Jan de Cler en Emile Lopez zetten
hun serieprogramma „Blijf er niet
voor thuis" voort.
KRO en Salzburg
De KRO heeft de componist Jur-
riaan Andriessen opdracht gegeven,
een korte kameropera te schrijven
naar het verhaal „Een Zwanezang"
van Tsjechow in de vertaling van
Charles Tummer. Met deze opera zal
de KRO meedingen naar de prijs voor
de beste televisie-opera, uitgeloofd
door de stad Salzburg. De opera krijgt
tot titel „Kalchas". De hoofdrol wordt
vertolkt door Guus Hoekman; Joris
Diels zal de uitvoering, die in de
maand juni zal plaats vinden, regis
seren. Te gelegener tijd zal deze ope
ra ook worden uitgezonden door de
KRO-radio.
„Het Land van Belofte"
Er is een tijd geweest, dat de
spreekwoordelijke „zwarte schapen"
uit vele Engelse families naar Cana
da gestuurd werden en zich daar een
bestaan moesten zien te verwerven.
De beroemde Engelse schrijver W.
j Somerset Maugham heeft dit gege-
ven aangevat voor een komedie, die
a.s. woensdag voor de kijkers zal
worden vertoond onder de titel „Het
land van belofte". Een komedie, ver
taald door Ed Coenraads en waarin
allerlei tegenstellingen tussen de
oude en nieuwe wereld, zoals deze
aan het begin ,yan deze eeuw nog
golden, zijn verwerkt. Men zal ln dit
spel (onder regie van Gerard Rekers)
zien optreden: Sophie Köhler—van
Dijk, Georgette Rejewski, Ank van
In Heilbronn (Dtsl.) reed een trekker met een 80 tons atoomkanon In op een zelfde transport. De bestuurder Retè^Louis'van ^asterer^'e^Guia
van de trekker kwam om 't leven, toen de cabine in brand vloog. Hermua.
