m
Ook sterren worden geboren en sterven
Mae tang, ótaat de zan *eedl& aan de kernei?
ONS MELKWEGSTELSEL IS NIET
MEER DAN 5 MILJARD JAREN OUD
ntf T,FTT)SK COTTEANT
PAOTNA
De grote Andromeda-nevel met het
blote oog gezien niet groter dan een
ster toont dezelfde structuur als
onze Melkweg. Als dit het portret
van de Melkweg was, zouden wij ons
bevinden in de buitenste spiraal aan
de bovenkant.
Voor één derde opgebrand
MAAR AAN DIE OMZETTING van
waterstofgas in helium zit nog
een merkwaardigheid vast en wel,
dat men kan uitrekenen hoeveel tijd
deze kernreactie nodig heeft om zich
te voltrekken. Bovendien weet men,
dat waterstofgas wel in helium om
gezet kan worden, maar dat helium
niet teruggesplitst kan worden tot
waterstofgas. En daarmee hebben we
een aanwijzing gevonden, welke ons
kan vertellen hoe oud de zon op z'n
hoogst kan zijn.
Aan de hand van een analyse van
het zonnespectrum kunnen de geleer
den nagaan, dat de zon op het ogen
blik voor 3b procent uit helium be
staat en voor de rest (op één enkel
procentje na) uit waterstofgas. On
geveer één derde van de zonnemate-
rie is dius reeds omgezet in helium,
of anders gezegd, de zon is reeds voor
ongeveer één derde opgebrand. Dat
verbrandingsproces kan nooit langer
hebben geduurd dan 30 miljard jaren
en kan zich als alles in hetzelfde
tempo zou doorgaan nog verder
in de toekomst uitstrekken over een
tijdsduur van maximaal 70 miljard
jaren.
Wanneer wij dus alleen op de tijds
duur van de verbranding, zoals deze
op het ogenblik plaats vindt, zouden
Niet alle sterren stralen overal even sterk
VANAF de alleroudste tijden heeft de mens met ontzag opgezien naar de
sterren aan de wijde hemelkoepel; zij waren zo geheimzinnig flonke
rend, zo stil, zo ver van de aarde, zo hoog en onaantastbaar. Zij waren voor
ons mensen altijd het symbool der eeuwigheid. Wat er ook mocht wanke
len en vergaan, de sterren bleven onverstoorbaar schijnen aan het uitspan
sel. Zover als de geschiedenis teruggaat in de eeuwen hebben de zeevaar
ders zich georiënteerd op de Noordster; hij stond en staat nog op dezelfde
plaats.
En tochook sterren worden geboren en sterven, net als wij. Ook ster
ren, Melkwegstelsels en lichtende nevelvlekken, alles waarvan de hemel
vol is, is gebonden aan dezelfde wet der vergankelijkheid. Hebt u er wel
eens aan gedacht, dat hier op aarde ook meren, rivieren en bergen ja, die
„eeuwige" bergen aan dezelfde wet des doods onderworpen zijn en dat
ook deze majestueuze onvergankelijkheden bezig zijn te sterven? Juist zoals
zij eenmaal geboren zijn, zullen zij ook verdwijnen. Bergen sterven af door
erosie, rivieren verzanden, meren drogen op; het is een kwestie van duizen
den jaren, maar zij vergaan alle.
Sterren strekken hun levensduur uit over miljoenen jaren, maar zij
branden op, onherroepelijk; tenslotte doven zij uit. De gedachte dat de zon,
onze zon, die ons warmte, licht en leven verschaft, eveneens een ster is en
derhalve ook eenmaal dood en koud zal zijn, heeft de mensheid ertoe
gebracht om zich af te vragen of wij iets meer te weten kunnen komen
van de levensduur van die verre hemellichamen, van hun ontwikkeling,
van hun oorsprong en hun toekomstig lot.
(De foto's bij dit artikel zijn ons
welwillend afgestaan door de Leidse
Sterrenwacht).
Een grote gasbol
ALS WIJ IETS van de sterren te
weten willen komen is ons eer
ste studie-object vanzelfsprekend de
zon, de ster, die het dichtst bij ons
staat en zich dus het gemakkelijkst
laat onderzoeken. Nai is „dichtbij" in
de sterrekunde altijd maar heel be
trekkelijk, want de zon is toch altijd1
nog 150 miljoen kilometer van ons
vandaan en bovendien is zij zo'n
vuurbol, dat wij er niet eens met het
blote oog in kunnen kijken. De oude
sterrekundigen gooiden er dan ook
maar zo'n beetje met de pet naar en
dachten zich een grote bonk vuur,
waarvan de samenstelling wel altijd
onbekend zou blijven. De astronomen
van de latere tijd hebben echter kun
nen vaststellen, dat de zon een grote
samenballing van gassen is, in het
midden samengeperst tot een gas
massa, welke een temperatuur heeft
van naar schatting 13 a 14 miljoen
graden Celsius.
Aan de buitenkant is het een ra
afgaan, zouden wij tot de conclusie Eén van de
komen, dat de zon hoogstens 30 mil- hopen, die
jard jaar oud kan zijn.
Nu moeten we een beetje oppas
sen, want wij zijn van de veronder
stelling uitgegaan, dat de zon bij zijn
geboorte voor 100 procent uit water
stof bestond en dat er nog helium
aanwezig was. Dat behoeft evenwel
niet juist te zijn; het is best moge
lijk, dat er reeds helium aanwezig
was, toen de zon als ster geboren
werd, of m.a.w. toen de zon uit de
vormloze materie zich tot een gasbol
verdichtte en in de fik vloog. Boven-
f* T j-1
- 'V
In het algemeen kunnen wij zeg- Bij deze spiraalnevel komen de armen
gen, dat de helderste sterren de jong-1 wel zeer duidelijk uit.
ste zijn en dat de minder lichtgeven
de sterren de Oudste zijn; zij zyn
aan het uitdoven. Zo met het blote
oog is het niet te constateren, welke
sterren de helderste en dus de jon
kies zijn, want wat wij zien is slechts
de relatieve helderheid. De sterren,
welke het dichtst bij de aarde staan,
lijken voor ons het helderste en ver
af staande sterren lijken maar kleine
puntjes. In werkelijkheid is dat an
ders, doch wij zullen het aan de ster
rekundigen met hun kijkers en meet
instrumenten moeten overlaten om
ons te vertellen, wat de absolute hel
derheid is van de diverse sterren.
Naast de helderheid hébben wij
voor sommige sterren nog een andere
aanwijzing voor hun ouderdom. Het
blijkt nl. dat er sterren zijn, die met
zo'n enorme snelheid om hun eigen
as rondtollen, dat de materie waar
uit zij bestaan er aan alle kanten
afvliegt. Zij verliezen soms zo snel
him materie, dat zij alleen reeds op
grond hiervan niet ouder kunnen zijn
dan ongeveer één miljoen jaren. Deze
dollemannen zijn dus veel jonger dan
de zon, zelfs nog veel jonger dan
onze moeder aarde, wier ouderdom
geschat wordt op ongeveer 5 miljard
jaar.
Draaiende nevels
FR ZUN OOK STEiRREN aan de
hemel, welke bij nadere kennis
making geen enkelvoudige sterren
blijken te zijn, maar sterrenhopen en
spiraalnevels. Zo'n spiraalnevel be
staat uit een enorme agglomeratie
van talloze sterren. Een mooi voor
beeld van zo'n spiraalnevel hebben
wij vlak bjj de hand, nl. ons eigen
Melkwegstelsel. Eigenlijk kunnen wij
onze eigen Melkweg niet voor 100
procent als voorbeeld noemen, want
wij kenden al spiraalnevels in de
wereldruimte voordat wij wisten, dat
onze Melkweg ook een spiraalvorm
vertoonde. Wij zitten er met onze
aarde nl. midden in, zodat het een
Zie verder volgende pagina.
zende mengeling van gloeiende gas-dj fc m wjj j zi h j
een, die met snelheden .van .1 4 2. teUum zich de üchtuitstralende
soms zelfs van 5 a 10 kilometer per
seconde (per seconde, niet per uur!)
door elkaar stormen. Daaromheen is
een ijle gaswolk, welke bij zonsver
duisteringen goed kan worden waar
genomen en welke men de corona
noemt.
De zon is dus niets anders dan
een grote gasbol, voornamelijk be
staande uit waterstofgas en helium.
De hitte, welke deze gasbol uitstraalt,
wordt veroorzaakt door de omzetting
van waterstofgas in helium. Vroeger
wist men van zulke omzettingen niets
af; tegenwoordig weet men, dat wa
terstofgas de eenvoudigste atomen
heeft welke in de wereld voorkomen.
De kern van een waterstofatoom be
staat uit één proton en daaromheen
cirkelt slechts 1 electron. In de hete
heksenketel van de zon raken de
samenstellende deeltjes van het wa
terstofatoom op drift en worden er
door een of ander geheimzinnig pro
ces deeltjes bij elkaar gesmolten,
waardoor het heliumgas ontstaat.
Dat klinkt allemaal heel erg vreemd
voor een leek op het gebied der na
tuurkunde, maar in dit verband is
het wel merkwaardig te weten, dat
de deskundigen hetzelfde kunststukje
ook uithalen met de waterstofbom
men van tegenwoordig.
oppervlakte bevindt, maar niet wat
er binnen in zit. Dat is evenwel aan
de hand van de lichtsterkte wel glo
baal te schatten. De lichtsterkte neemt
nl. toe naarmate de omzetting van
waterstofgas in helium zich sneller
voltrekt. Het is dus 'best mogelijk,
dat de zon vroeger wat helderder is
geweest en het proces zich sneller
heeft voltrokken.
In elk geval weten we nu langs
zuiver wetenschappelijke weg, dat de
zon er niet altijd geweest is, maar
op een gegeven ogenblik moet zijn
ontstaan; wij weten ook, dat hij niet
ouder kan zijn dan hoogstens 30 mil
jard jaren, omdat wij enig inzicht
hebben gekregen in 't verbrandings
proces van de zon. Maar als wij dat
weten van de zon, kunnen wij die
zelfde wetenschap toepassen op de
andere sterren, want de zon is één
van de ontelbaar vele sterren, welke
het heelal bevolken.
Stralende jonge sterren
MOET U NIET DENKEN, dat
alle andere sterren er precies zo
uitzien als de zon. Eén enkele blik
naar de sterrenhemel kan ons er van
overtuigen, dat er heldere en min
der heldere sterren zijn en een twee
de blik brengt ons het besef bij, dat
er groepen van sterren zijn, die blijk-1
baar bij elkaar horen. 1
Een discusvormige spiraalnevel op z'n kant gezien.
