Massatoerisme:
wie redt de kust
Hollandse zorgen onder de Spaanse zon
Een vakantie naar de zon wordt met het jaar goedkoper. Dus vliegen
wekelijks miljoenen en miljoenen mensen naar hete costa's in verre landen.
Dat massatoerisme kan nadelige gevolgen hebben voor de lokale
badplaatsen. Op de tentoonstelling Mare Nostrum in Rotterdam wordt
aandacht gevraagd voor die aangetaste kustgebieden en voor de
gigantische badplaatsen die her en der zijn ontstaan.
door Wessel Penning
Neem de Turkse kust. Neem nou Alanya.
Alanya was ooit een gewoon vissersdorp aan
zee. De baai was prachtig - dat vonden de
mensen uit Alanya ook wel. Kom daar nu
eens kijken!
Het oude Alanya bestaat niet meer. Het is
opgegaan in een tientallen kilometers lange
lintstad langs zee. Het nieuwe Alanya gaat
tot ver buiten de oorspronkelijke baai. Het
Alanya van vandaag is van de toeristen, is
een versteende kust geworden, een aaneen
schakeling van hotels, café's, restaurants,
appartementen en zwembaden. Als archeo
logen over een jaartje of duizend hier opgra
vingen verrichten, snappen ze er helemaal
niets van. Wat voor volk is hier bezig ge
weest?
't Was het massatoerisme - een fenomeen
dat, onder invloed van de toegenomen wel
vaart en de groei van de luchtvaart, aan het
eind van de jaren negentig langs medittera-
ne kusten is ontstaan. Van Spanje tot in Tur
kije is zo een wereld van toeristenresorts
ontstaan. Die uit de grond gestampte werel
den vol vrije tijdsvertier zijn een teken van
deze tijd.
Bij de voorbereiding op de tweede Interna
tionale Architectuur Biënnale Rotterdam
stuitten architecten steeds weer op het ver
schijnsel van de badplaatsen. Het bleken
steden met een volstrekt eigen dynamiek,
een aparte tentoonstelling waardig. Temeer
omdat toerisme nog nauwelijks een onder
werp is in de architectuur.
Toen ook nog eens duidelijk werd dat toeris
me zich bijna altijd aan de internationale
kusten afspeelt, was de tentoonstelling Mare
Nostrum geboren. Onderwerp: Het massa
toerisme dat her en der in de wereld de kus
ten heeft veroverd. Want zoals de Romeinen
ooit door kolonisatie van de Middellandse
Zee hun Mare Nostrum - Onze Zee - maak
ten, hebben de toeristen de wereldzeeën en
hun kusten in beslag genomen.
Het is nu amper voorstelbaar, maar tot twee
eeuwen geleden bestond strandtoerisme
nog niet. Kust en zee waren in de beleving
van de mens plekken waar je beter maar uit
de buurt kon blijven. Daar waren rotsen,
golven en zeemonsters. Ja, die zee kon je op
een kwade dag de dood inslepen.
Pas aan het eind van de achttiende eeuw
werden zee en strand wel aanlokkelijk. Eerst
voor schilders, schrijvers, wetenschappers
en aristocraten, later voor het gewone volk.
In de eeuwen die volgden ontstond zelfs een
strandarchitectuur, die zich volgens De Baan
aanvankelijk kenmerkte door statige boule
vards en lange zeepromenades. De Britse
badplaats Brighton geldt als het oudste
voorbeeld van die bouw.
Sinds de Tweede Wereldoorlog is het aantal
luchtreizigers meer dan verhonderdvoudigd:
van 9 miljoen in 1945, tot 344 miljoen in
1994 en 1,7 miljard in 2002. Tachtig procent
van al die wereldreizigers is van Westerse af
komst en reisde tot voor kort vooral naar Ita
lië, de VS, Spanje of Frankrijk. Tegenwoordig
is de toeristenindustrie - met de jaarlijkse
opbrengst van 500 miljard en de 207 miljoen
banen - de grootste industrie ter wereld.
Inmiddels is ook de grote trek naar en vanuit
China op gang gekomen. Over vijftien jaar
zal dat land toeristenland nummer 3 zijn.
Reeds nu wordt door reizigers uit China
massaal aan Europa geproefd. Dit jaar ko
men naar verwachting 1,5 miljoen Chinezen
op bezoek in Frankrijk, vijf keer zoveel als in
2003. Als de Westerse wereld bovendien vi
sumverplichtingen versimpelt, zal de intocht
van Chinezen nog groter worden en zullen
de mediterrane costa's misschien plaats
moeten inruimen voor de Chinezen.
Dat wordt wat aan de Turkse kust. In een
jaar of twintig is daar de toeristenindustrie
uit de grond gestampt. In de zomermaanden
zorgen Duitsers, Russen, Engelsen en Ne
derlanders voor uitpuilende badplaatsen. In
de wintertijd zijn dezelfde plaatsen leeg en
uitgestorven. Een bruisend kuststadje als
Kusadasi is in de winter een onleefbare
spookstad. De vele werknemers uit de toeris
tensector zijn dan in de nabijgelegen haven
stad Izmir aan het werk.
Ander gevaar van de explosieve groei van het
massatoerisme is de verloedering. Als over
een langere periode de natuur te zeer wordt
uitgemolken, wordt een gebied minder aan
trekkelijk voor de veeleisende toeristen. Zij
zullen elders op zoek gaan naar ongerepte
natuur en niet meer omkijken naar de over-
geëxploiteerde badplaatsen met hun verou
derde hotels en verwaarloosde stranden.
Zo ontstaan spooksteden van vergane glorie.
De plaatselijke bevolking moet pardoes op
zoek naar nieuwe middelen van bestaan.
Melkkoe toerisme is immers een treurige
dood gestorven.
Zo kan het gaan, erkent conservator Christi
ne de Baan van Mare Nostrum. „Voor de ar
mere regionen van de wereld kan het toeris
me een belangrijke inkomstenbron zijn",
zegt ze. „Bovendien leidt het reizen naar het
buitenland ook tot culturele interesse. Men
sen nemen een reisgids mee. Verdiepen zich
in de lokale cultuur."
„Tegenhouden zal je het massatoerisme ook
niet. Je moet het alleen proberen in goede
banen te leiden. De vraag is dus: Hoe zorg je
dat een regio er economisch beter van
wordt, zonder dat de omgeving slechter
wordt."
Op Mare Nostrum associeert de Turkse gast-
curator Arm an Akdogan het massatoerisme
met een uitzaaiend kankergezwel, dat vele
kilometers van de ooit zo ongerepte Turkse
kust heeft verziekt. „Vervoersknooppunten,
luchthavens en cruiseterminals trekken een
zware wissel op de natuurlijke hulpbronnen
en leiden tot het misvormen van stedelijke
gebieden", vindt hij. „Het massatoerisme
gaat ten koste van voorzieningen die essenti
eel zijn voor het functioneren van steden."
Daar komt nog eens bij dat de hordes toeris
ZATERDAG
18 JUNI
2005
Het ongebreidelde massatoerisme tast steeds meer kustgebieden aan. Foto: GPD/Phil Nijhuis
ten worden weggestopt in ommuurde hotels
en resorts. Plekken waar zoveel voedsel,
drank en entertainment beschikbaar is dat
toeristen het complex niet verlaten en ge
woon, zoals in Alanya, met de euro kan wor
den betaald. Het contact met de lokale be
volking blijft zodoende tot een minimum
beperkt. Het grote schrikbeeld is dan ont
staan: de volledig versteende kuststrook,
zonder economische relatie met het achter
land.
Zoals de kust bij Alanya, in het zuiden van
Turkije. „De ontwikkeling is daar te ver ge
gaan", zegt De Baan. „In Alanya helpt het
toerisme zichzelf om zeep door de kwaliteit
van de omgeving te vernietigen."
Dit najaar spreekt De Baan op een interna
tionaal congres voor touroperators. Daar zal
ze ideeën aandragen, waaronder de inzen
dingen uit Kroatië en Spanje die deze weken
in Rotterdam zijn te aanschouwen. Zo willen
de Kroaten hun kust beschermen door loca
ties te ontwikkelen waar touroperators aan
voorbij zullen gaan. Op onder meer een
voormalig gevangeniseiland of in een oude
mijn zullen culturele voorzieningen, wonin
gen en andere vormen van bedrijvigheid
worden opgezet, zowel voor de lokale bevol
king als het topje van de toeristenmarkt.
- Hoe kan de omgeving het beste beschermd
worden tegen toeristische verstedelijking?
„Daar zijn de experts het nog niet over eens.
Je kunt kiezen voor een concentratie van
hoogbouw met de natuur daaromheen. Je
kunt de toeristencomplexen ook verbergen
door ze in te graven in een rotsachtige kust.
Wat je moet voorkomen is ongebreidelde
groei van laagbouw door het hele gebied.
Vooralsnog lijkt geconcentreerde hoogbouw
de natuurlijke omgeving het minst aan te
tasten. De vraag is alleen: Willen mensen
daarheen? Tegenwoordig lopen toeristen lie
ver achter elkaar de gebaande paden af."
- Op de Nederlandse kust heeft het massatoe
risme nog niet in zijn extreme vorm vat ge
kregen?
„Wij gaan zelf op reis. Daarbij kunnen we
onze duinenrij niet aantasten. Dat zou ten
koste van onze kustverdediging gaan."
- Zelfs naar de Zuidpool worden nu uitstap
jes georganiseerd. Wereldwijd zal de onge
reptheid verdwijnen.
„Dat wordt het grote conflict van deze tijd.
Naast het groeiende ecologisch bewustzijn
bestaat ook de wens om meer te zien en
meer mee te maken. Mensen hebben meer
geld, meer tijd. Je kunt proberen het te ver
bieden, maar de vraag is of het lukt. Je kunt
het ook beperken en de inkomsten benutten
voor onderzoek en behoud van het gebied."
- Is het toerisme niet zo aan deze tijd gebon
den, dat het ooit verdwijnen zal?
„Het zal van karakter veranderen. Er zal
meer cultuurtoerisme komen en meer ecot-
oerisme. Het massatoerisme? Misschien kan
men zich over een eeuw niet meer voorstel
len waarom wij met zijn allen in van die ap
partementencomplexen aan zee zaten."
Mare Nostrum is nog tot zondag 26 juni te zien
in Las Palmas, Wilhelminapier 66/68, Rotterdam.
Vanaf volgend jaar verliezen veel van de circa
200.000 Nederlanders die aan de Spaanse
Costa's wonen, hun recht op zorgvergoedingen
uit het AWBZ-potje. Daardoor zullen mogelijk
dertig- tot veertigduizend senioren
noodgedwongen naar Nederland terugkeren. Een
bittere pil voor de slachtoffers en voor de
Nederlanders die een verzorgingstehuis onder de
zon zijn begonnen.
door Ron Buitenhuis
Zorg en aandacht zonder tijdslimiet.
In Spanje kan het nog. Waar ver
pleegsters in Nederland met de stop
watch in de hand patiënten moeten
wassen en verplegen, daar is aan de
Spaanse Costa's nog ruimschoots
tijd voor een praatje, een kopje kof
fie en die vaak o zo belangrijke knuf
fel. Wachtlijsten bestaan er niet,
evenmin als personeelstekorten. Wie
een indicatie heeft voor tien uur ver
zorging per week, krijgt ook tien uur
per week hulp. En vaak méér.
„Ook nieuwe kleding kopen, het hel
pen met de administratie of het re
gelen van parkeervergunningen kan
onderdeel uitmaken van de zorg",
zegt Lisette De Leeuw-Kessels. „De
betrokkenheid is hier gewoon
enorm. We zijn allemaal Nederlan
ders in een ander land, en dat schept
voor velen een extra band."
Een senior in het zwembad van een verpleeghuis aan de Costa Blanca.
Archieffoto: GPD/Henk van dem Boom
De Leeuw-Kessels runt sinds vijf jaar
de Thuiszorg Costa Blanca (TZCB) in
Benidorm. Inmiddels geeft ze leiding
aan bijna zestig Nederlandse mede
werkers die op verschillende niveaus
zorg en verpleging bieden aan een
kleine tweehonderd chronisch zie
ken, gehandicapten, ouderen, pa
tiënten die herstellen van een opera
tie of terminaal zijn. Daarbij wordt
nauw samengewerkt met, meestal
Nederlandse, artsen, fysiotherapeu
ten, orthopeden en verpleeghuizen.
Het wrange*is dat dit pareltje zijn
schittering dreigt te verliezen. Door
veranderingen in de Europese socia
le wetgeving, komt zo goed als zeker
per 1 januari 2006 de AWBZ te ver
vallen voor Nederlanders die in het
buitenland wonen. De Algemene
Wet Bijzondere Ziektekosten is een
binnen Europa unieke regeling, die
alle Nederlanders verzekert tegen de
kosten die gepaard gaan met lang
durige ziekte, handicap of ouder
dom.
Nederlanders die in Spanje wonen
(of een ander EU-land) en na 1 janu
ari 2006 hulpbehoevend worden,
dreigen buiten de boot te vallen en
zullen de verpleeg- en thuiszorg
straks zelf moeten betalen. Die extra
kosten kunnen oplopen tot twee- a
drieduizend euro per maand. Lo
gisch dus dat in de Hollandse encla
ves in Spanje de onrust en onzeker
heid over de toekomst zeer hoog is.
„De meesten van ons kunnen zulke
bedragen niet betalen", zegt Max
Dhoolaeghe, een 72-jarige voormali
ge legerkapitein die in het nabij gele
gen Alfaz del Pi woont. De woord
voerder van de belangenvereniging
van Spaanse Nederlanders die te
maken krijgen met de AWBZ-perike-
len, voorspelt dan ook dat de ko
mende jaren wel dertig- tot veertig
duizend oudere Nederlanders nood
gedwongen terug zullen keren naar
hun geboorteland.
„De meeste mensen in Nederland
zullen daar hun schouders over op
halen, misschien zelfs een beetje
leedvermaak over hebben. In Neder
land bestaat nu eenmaal het beeld
dat hier in Spanje allemaal grijzende
oudjes wonen, die op kosten van de
Nederlandse belastingbetaler de he
le dag wat slenteren, luieren, kaartjes
leggen en terrasjes pikken."
„De werkelijkheid is totaal anders.
De meesten van ons zitten hier niet
vanwege lang-leve-de-pret, maar
omdat het warme klimaat zo veel
beter is voor onze gezondheid. Ver
der moet zeker de helft van de Ne
derlanders aan de Spaanse Costa's
rondkomen van AOW, al dan niet
met een klein pensioentje. Het be
langrijkste is dat wij ouderen ons he
le leven premie hebben betaald voor
de AWBZ - in Nederland maar ook
toen we al in Spanje woonden - en
nu worden we zonder rechten of
aanspraken uit de regeling gesto
ten", stelt Dhoolaeghe.
Henk Landa, geneesheer-directeur
van een geprivatiseerd ziekenhuis in
het nabij gelegen Beniarbeig, snapt
het financiële beleid van de regering
in Den Haag evenmin. „Die hele
AWBZ is hier in Spanje helemaal
geen kostbare regeling. Er wonen
hier tienduizenden Nederlanders die
AWBZ-premie betalen. Hooguit een
paar honderd mensen maken daad
werkelijk langdurig gebruik van de
regeling. Tachtig procent van de
mensen die ernstig ziek worden,
overlijdt binnen twee tot drie maan
den.
De resterende twintig procent is
vaak chronisch ziek en belandt voor
een aantal jaren in verpleegtehuizen.
Maar die kosten daarvoor zijn opge
teld minder dan de premie-inkom
sten. Dat komt mede omdat verple
ging en zorg in Spanje gemiddeld 25
tot 30 procent voordeliger zijn dan
vergelijkbare hulp in Nederland",
weet Lisette De Leeuw-Kessels. „Ta
rieven worden hier vastgesteld op
basis van de Spaanse lonen, die be
duidend lager liggen. Als straks tien
duizenden senioren terugkeren naar
Nederland, dan zullen die hoe dan
ook een beroep doen op Nederland
se zorginstellingen, dus dat werkt al
leen maar kostenverhogend. Plus de
extra druk die ontstaat op de wo
ningmarkt. Die mensen moeten na
melijk weer allemaal een koop- of
een huurwoninkje in Nederland vin
den."
Kessels geeft toe dat haar TZCB-pa-
reltje in een wurggreep zit. Als alle
Haagse plannen doorgaan krijgt de
Benidormse thuiszorg-organisatie
alleen nog maar AWBZ-vergoedin
gen voor mensen die nu reeds in de
regeling zitten. „Die zullen na een x-
aantal jaren verhuizen of overlijden
en dan stoppen de inkomsten. Om
te overleven zullen we ons meer op
Nederlanders moeten richten die
slechts tijdelijk in Spanje zitten en
op de Duitse, Britse en Scandinavi
sche senioren die aan de Costa Blan
ca wonen. Die kennen van huisuit
geen AWBZ-regelingen en weten
niet beter dan dat je voor thuiszorg
moet betalen."
Er is nog een U-bocht-constructie.
Nederlanders die in Nederland hun
woonadres hebben, maar voor lan
gere tijd in Spanje verblijven, behou
den waarschijnlijk hun aanspraken
op de AWBZ. Met andere woorden:
wie niet permanent in Spanje
woont, krijgt de verpleging en thuis
zorg ter plekke wèl vergoed vanuit
Nederland.
Het frappante is dat binnen de Gooi-
se gemeente Huizen (42.000 inwo
ners) plannen bestaan om een groot
aantal senioren juist richting Spanje
te laten verhuizen. Vanaf volgend
jaar moeten Nederlandse gemeen
ten namelijk zelf voor de kosten voor
thuiszorg en huishoudelijke hulp
opdraaien, die nu nog uit het AWBZ-
potje worden vergoed. Als een paar
honderd Huizenaren die thuiszorg
niet in Nederland maar bijvoorbeeld
negen maanden per jaar in Spanje
krijgen, dan kan dat de gemeente ve
le tienduizenden euro's schelen, zo
redeneert de fractie Leefbaar Hui
zen.
Bovendien snijdt het mes aan twee
kanten: hoe meer senioren van Hui
zen naar Spanje verhuizen, hoe
meer ruimte er ontstaat op de lokale
woningmarkt. „We hebben hier nog
al wat rijkere oudere mensen met
grotere woningen", zegt gemeente-
voorlichter L. Detering. „Het zou
ideaal zijn als die vrij zouden komen
voor jonge gezinnen."
