WETENSCHAP
Castraatzanger: Een bizarre schittering in het avondland
Schaamte komt in alle culturen en bij alle volkeren voor
Stress houdt
de geest scherp
Verliefdheid louter
biochemische reactie
Verfdroger kobalt bevat
kankerverwekkende stof
Dikke diamantlaag onder
oppervlak verre sterren
Oervloeistof was heet
en nauwelijks stroperig
Prionen oorzaak
ernstige hersenziektes
Missie Ruimtevaartuig
DART naar satelliet mislukt
HDC295
woensdag 18 mei 2005
door Johan La moral
In vele culturen werden jongens voor hun stem
wisseling gecastreerd om hun heldere en klankrij
ke kinderstem te bewaren.
De, castraatzangers van het koor in de pauselijke
Sixtijnse Kapel zijn beslist geen monopolie van
de katholieke kerk. Vele beschavingen kenden
stemcastratie. Aanvankelijk een strenge straf,
werd de algehele of gedeeltelijke verwijdering
van penis en testes later een bewijs van totale on
derworpenheid aan de vorst.
De Duitse arts en historicus Christian von
Deuster stelt in een interessante studie dat via
Klein-Azië en de eeuwenlange bezetting van
Spanje door de Arabieren, het christelijke Europa
voldoende vertrouwd was met het gebruik van
castratie zonder dat daar enige schande mee was
verbonden. Toch was de eufonische castratie,
dus het verwijderen van de zaadballen bij jon
gens omwille van het stembehoud in het Ro
meinse Rijk al verboden in de tijd van keizer Jus-
tinianus (527-565). In de zestiende eeuw ont
stond binnen de katholieke kerk evenwel een
groeiende weerstand tegen vrouwelijke zangers
in kerkelijke koren. Het woord van de apostel
Paulus dat vrouwen in de kerk dienen te zwijgen
werd toen zo geïnterpreteerd dat alleen mannen
in de kerk mochten zingen. In de katholieke kerk
werden omwille van hun hoge sopraanstemmen
steeds meer jongetjes als zangers ingezet en rond
het einde van de zestiende eeuw werden speciaal
met dat doel castraten opgeleid. Sinds het begin
van de zeventiende eeuw waren in de Sixtijnse
kapel alle sopraanstemmen door castraten bezet.
Castraten stonden ook in wereldlijke koren in
hoog aanzien. Er werden speciale opera- en
koorpartituren voor hen geschreven.
De castraatzangers vormen een bizar hoofdstuk
in de geschiedenis van het christelijke avond
land. De arts-historicus von Deuster stelt dat in
de zeventiende en achttiende eeuw de castratie-
ingreep bij jongens van zeven tot twaalf jaar le
vensgevaarlijk was. Vele kinderen stierven aan
bloedingen en wondinfecties. De arts schat dat
zestig tot tachtig procent van deze jongens de
operatie niet overleefden. Dit getal stemt overeen
met het sterftecijfer bij castraties in het Otto
maanse rijk, waar men begin twintigste eeuw nog
vele honderden eunuchen telde. Ook de psychi
sche belasting bij deze castraten was zeer groot
was. Zij leden aan zware depressies, leidden vaak
een eenzaam leven en het aantal zelfmoorden
onder hen was zeer hoog.
Vrouwen schamen zich eerder dan mannen, behalve als het om seksualiteit gaat.
Biechthokje in Haarlemse St. Bavo. Schuldgevoel hoort bij de cultuur
van het katholieke geloof. Je krijgt straf (boete, biecht) en je kunt
verder met je leven. Foto United Photos de Boer/Rob Hendriks.
door Ron Buitenhuis
Schaamte is een van de pijnlijk
ste emoties die we kennen.
Biecht maar eens op datje slech
te adem hebt of vreemd bent ge
gaan. Schaamte voel je door je
hele lijf. Schaamte zorgt er voor
dat we ons een beetje sociaal ge
dragen.
Vrouwen schamen zich eerder
dan mannen, behalve als het
om seksualiteit gaat. Mannen
hebben namelijk meer moeite
voor hun fantasieën uit te ko
men. Mannen zijn ook banger
om te falen in bed. Als een
vrouw in gezelschap onthult
dat ze in 25 jaar huwelijk nog
nooit is klaargekomen, dan
schaamt vreemd genoeg niet zij
maar haar man zich het meest.
Vrouwen schamen zich daaren
tegen eerder als ze er onver
zorgd uitzien, in het openbaar
moeten spreken, te dik worden
of onverwacht bezoek krijgen
terwijl het huis één grote chaos
is.
Schaamte is een emotie die
voortkomt uit sociale angst. De
angst om negatief op te vallen;
om buiten de groep te vallen;
om niet meer serieus genomen
te worden. De mens is een
groepsdier en om te voorko
men dat we buitengesloten
worden, houden we ons aan al
lerlei sociale wetten, codes en
regels. Je niest niet in iemands
gezicht, je verschijnt niet in een
pyjama op een gala-avond en je
loopt er niet mee te koop dat je
zoon van veertien door de poli
tie is opgepakt.
Zonder schaamte zou de we
reld één grote chaos zijn.
Schaamte stuurt het normen
en waardenbesef. Schaamte
zorgt er ook voor dat mensen
hun woede en agressie leren
beheersen. Je kunt in onze sa
menleving beter ongemanierd
dan agressief zijn. Mensen die
hun emoties niet beheersen,
worden als zeer hinderlijk erva
ren en het liefst genegeerd.
Waarbij natuurlijk meteen de
vraag rijst waarom er anno 2005
dan zo veel schaamteloosheid
en zo veel agressie is in Neder
land?
Omdat we in een individualis
tische prestatiemaatschappij le
ven waar succes de norm is",
aldus psychologieprofessor
Vreemdgaan gaat gepaard met schaamtegevoelens. Foto: wHans van Weel.
Rein Nauta.
Schaamte- en schuldgevoelens
komen voort uit betrokkenheid
met andere mensen. De post
moderne, ontnuchterde mens
koestert hooguit éénpersoonsi-
dealen. Hij leeft steeds meer óp
en voor zichzelf en dus neemt
de functie van het schaamtege
voel af. Individualisten zijn
minder bang om buiten de
groep te vallen.
Daarnaast is er volgens Nauta
de prestatiedruk. Je móet suc
cesvol zijn: in je baan, in je hu
welijk, in bed, in de sport. Falen
is verboden. „Tekortkomingen
en kwetsbaarheid verbergen we
achter een fagade van eigen
dunk en bravoure, maar ieder
mens faalt en maakt fouten.
Om die ontmaskering te ca
moufleren, gaan we ons steeds
schaamtelozer en agressiever
gedragen."
„Het is puur compensatiege
drag zoals je dat ook bij pubers
ziet. Ook zo'n typische groep
die zich eigenlijk vreselijk
schaamt voor het feit dat ze nog
niet klaar is voor de volwassen
heid en vervolgens compensa
tie zoekt in branie, drank en
agressie."
Schaamte- en schuldgevoel zijn
nauw met elkaar verweven. Al
leen staat bij het eerste gevoel
je eigen ego centraal: Wat zul
len anderen wel niet van mij
denken? Bij het tweede staan
juist andere mensen centraal:
Wat heb ik hun aangedaan?
Schuldgevoel hoort bij de cul
tuur van het katholieke geloof
en gaat voorbij. Je krijgt straf
(boete, biecht) en je kunt verder
met je leven. Schaamte hoort
bij de protestante cultuur ('de
mens is van nature slecht') en
duurt soms levenslang ('Mijn
vader was een NSB'er').
„Schaamte en schuldgevoelens
zijn emoties die bij élle volke
ren en in alle culturen voorko
men", ontdekte cultureel psy
choloog Seger Breugelmans,
„zelfs bij Raramuri-indianen in
Noord-Mexico, ofschoon deze
stam niet eens woorden heeft
voor schaamte en schuld."
„Zodra de indianen ergens mee
in de fout gaan, reageren ook zij
fysiek precies hetzelfde als de
rest van de wereld. Ze krijgen
hartkloppingen en zweethan-
den, ze blozen, ze willen zich
heel klein maken en het liefst in
een hoekje kruipen, ze slaan
hun handen voor het gezicht en
ze zoeken contact met andere
mensen in de hoop dat zij hun
de misstap vergeven."
Volgens Breugelmans spelen
mensen die zich té vaak en té
diep schamen met hun gezond
heid. „Schaamtegevoelige men
sen hebben vaker psychische
problemen, depressies, sociale
stoornissen, lage eigenwaarde
en ze presteren minder.
Schaamte is op zich geen slech-
door Henk Hellema
Stress is goed. „Het is het vuurtje
dat het leven spannend houdt,"
zegt prof. Ron de Kloet, hoogle
raar Medische Farmacologie aan
de Universiteit Leiden. Maar lie
ver niet teveel stress graag.
Chronische stress werkt ontrege
lend.
Stress heeft voor de meesten
van ons een negatieve klank.
Het duidt op overbelasting,
waardoor men niet meer in
staat is het normale werk en an
dere bezigheden te doen. „Dan
gaat het om te veel stress, om
chronische stress," zegt De
Kloet. „Van tijd tot tijd een
beetje stress is goed. Stress
houdt het lichaam scherp, de
geest alert en stelt ons in staat
om ons aan veranderende om
standigheden aan te passen."
We raken in de stress wanneer
er in onze omgeving iets veran
dert, zich iets nieuws of onver
wachts voordoet, aldus De
Kloet. „Dat onverwachte brengt
in het lichaam de afgifte van
hormonen op gang. Van de
stresshormonen adrenaline en
Cortisol."
Adrenaline is de snelle jongen
en zorgt voor de eerste reacties
op het nieuwe: de hartslag gaat
omhoog, de pupillen verwijden
zich, er wordt energie vrijge
maakt om te vechten óf om er
als een haas vandoor te gaan.
Dq reactie op Cortisol is wat tra
ger, het hormoon speelt een
méér strategische rol in de op
slag van energie voor later.
„Dit hormoon zorgt ervoor, dat
de stressreactie niet dóórschiet,
wanneer het nieuwe eraf is. Bo
vendien laat Cortisol een herin
neringskaartje achter hoe de
stress overwonnen is." Cortisol
richt zijn pijlen in de hersenen
vooral op een bepaalde gebied
je, de hippocampus, zo ge
noemd omdat het de vorm van
een zeepaardje heeft. Deze ligt
ongeveer in het midden van
ons brein. „De hippocampus is
van groot belang voor ons le
ren, ons geheugen, voor onze
stemmingen en ons gevoelsle
ven."
Stress verhoogt het gehalte aan
Cortisol in het bloed en daar
mee ook in de hersenen, in de
hippocampus. „Onder invloed
van die verhoogde hormoon-
spiegels ontstaan in de hippo
campus nieuwe hersencellen
en worden er nieuwe zenuw
verbindingen aangelegd. Het is
een achterhaalde mythe, dat de
hersenen zich op volwassen
leeftijd niet meer kunnen ver-
nieuwen." Die vloed van Corti
sol naar de hippocampus moet
echter niet te lang aanhouden.
De stress moet niet chronisch
worden. „Een teveel aan
stresshormoon heeft als gevolg
dat de rek uit de hersenkern
verdwijnt. Er worden geen
nieuwe cellen en geen nieuwe
zenuwcontacten meer aange
maakt. Daardoor kunnen we
ons ook niet meer goed aanpas
sen aan veranderingen."
„Door die toestand van chroni
sche stress raken we bovendien
door onze energie-voorraden
heen. Chronische stress kan op
den duur tot een burn-out of
nog erger tot een depressie lei
den. We zitten als zombies op
de bank te niksen. Alle energie
en initiatief is verdwenen."
Cortisol doet zijn werk in de
hersenen door bepaalde sloten
op de buitenkant van hersen
cellen te openen. Het hormoon
heeft een speciale sleutel om
naar binnen te komen om daar
processen voor het verwerken
van stress aan te zwengelen.
Prof. Ron De Kloet: „Van tijd tot tijd een beetje stress is goed. Foto:
GPD/Cees Zorn
Blijft het Cortisol in het geval
van chronische stress maar
naar binnen gaan, dan raakt de
hersenkern van slag. Daar heb
ben wij alleen maar narigheid
van. Kan daar niet een stokje
voor worden gestoken?
Stoffen die verhinderen dat Cor
tisol zijn sleutel in het slot kan
steken, als kauwgum in het
sleutelgat, zouden wel eens een
dienst kunnen bewijzen aan
mensen met een ernstige de
pressie, denkt De Kloet. „Met
dergelijke cortisol-blokkers is al
ervaring opgedaan bij patiënten
met het syndroom van Cushi-
ng. Bij die patiënten die ook te
veel Cortisol aanmaken, helpt
het."
Momenteel loopt er in de Ver
enigde Staten een groot onder
zoek naar de werkzaamheid
van zo'n blokker bij patiënten
met een ernstige psychotische
depressie. De Leidse hoogleraar
waarschuwt echter voor al te
grote verwachtingen van derge
lijke nieuwe geneesmiddelen.
„Het hele systeem dat bij stress
is betrokken, is buitengewoon
ingewikkeld. Alle onderdelen
zijn nauw op elkaar afgesteld."
„Ik vergelijk het weieens met
een dominospel met tiendui
zenden stenen. Het omgooien
van één steen is al voldoende
om alle andere uit balans te
brengen. Zet al die stenen maar
weer eens overeind. Dat kost
tijd. Iemand met een burn-out
of een depressie moet de tijd
worden gegeven om lichaam en
geest weer op orde te krijgen."
door Peter de Jaeger
Bij varkens en ratten kan de pa
ringsdrift worden opgewekt
door geurstoffen. Ook de mens
blijkt niet ongevoelig voor een
lekker luchtje. „Verliefdheid is
louter het gevolg van biochemi
sche routes in de hersenen."
Hij praat ongegeneerd over
moleculen van de lust. In een
zaal vol toehoorders begint de
wetenschapper zelfs altijd met
het sprenkelen vanandroste-
non. Dat is een geurstof die
door varkens wordt verspreid.
En, voelt u al iets, vraagt hij
steevast zijn publiek. „Sommi
gen vinden het vies ruiken of
ronduit walgelijk. Toch is bewe
zen dat vrouwen zich beter op
hun gemak voelen wanneer
mannen zijn voorzien van een
apparaatje op hun lichaam dat
deze stof verspreidt.", zegt dr.
Focko Rommerts van de Eras
mus Universiteit Rotterdam.
„Bij varkens werkt het spul ster
ker. Een vruchtbare zeug is di
rect bereid tot paring, wanneer
zij deze door het mannetje ge
maakte stof ruikt," zegt Rom
merts. Seks en voortplanting
zijn bij dieren niet los van el
kaar te zien. Mensen hebben
ook dergelijke dierlijke impul
sen, maar zijn dankzij de grote
hersenen beter in staat die in
stinctieve dwang onder contro
le te houden.
Dat de mens niettemin afgaat
op bepaalde geuren is bewezen
in de T-shirttest. Op basis van
de zweetlucht van door man
nen gedragen T-shirts moesten
de vrouwen de voor hen meest
geschikte partner kiezen Ach
teraf bleek dat redelijk goed te
kloppen.
Geurstoffen zijn dus wel dege-
In bijna alle verf zit kobalt, een
stof die ervoor zorgt dat de verf
snel droogt. Onlangs is geble
ken dat kobalt kankerverwek
kende eigenschappen bezit.
Het ziet er dan ook naar uit dat
de Europese Unie kobalt als
verfdroger binnenkort zal gaan
verbieden. De verfindustrie
heeft dus alle belang bij een al
ternatief, dat Remy van Gor-
kum ontdekte. Hij ontdekte tij
dens zijn promotieonderzoek
dat mangaanverbindingen ook
prima werken als droger,
sommige verfsoorten doi
het zelfs beter dan kobal
gers. Van Gorkums belaj
ste vinding heet mangaa
tylacetonaat, een metaal
ding die in de testopstel
precies deed wat hij mor
doen: verf sneller laten d
Dat mangaan-etceteravi
aan de drie belangrijkste
voor een goedkope verfd
goed oplosbaar, makkeli
krijgen en goedkoop. (UI
In verre sterrenstelsels bestaan
wellicht planeten die voorna
melijk zijn opgebouwd uit kool
stof. Onder het oppervlak van
zo'n planeet zou een dikke laag
diamant kunnen zitten, voor
spellen Amerikaanse weten
schappers. Tot nu toe werd
steeds aangenomen dat plane
ten voornamelijk bestaan uit
ijzer, nikkel en siliciumverbin-
dingen.
Dat zouden namelijk de eerste
stoffen zijn die condenseren als
de gaswolk rond een pasgebo
ren ster begint af te koelen. Vol
gens kosmochemicus Katharina
Lodders (Washington Universi
ty, St Louis) kan er rond een
ster een teerring ontstaan waar
in zich koolstofdeeltjes opho
pen die vervolgens condense
ren. Volgens haar wijst de me-
thaanrijke atmosfeer van
planeet Jupiter er op dat
gasreus zich ooit rond et
koolstofkern heeft gevon
Mare Kuchner (Princetoi
versity, New Jersey) enS
Seager (Carnegie Institui
Washington) zijn daar ni
der aan gaan rekenen. 2
cluderen dat het ook mt
om een harde, enigszins
Aarde lijkende planeet te
condenseren uit een kot
nevel. De kern zou danb
uit silicium- of titanium
Daarop zou een laag pui
fiet kunnen neerslaan. E
kilometer onder het opp
wordt de druk dan vanzt
genoeg om de grafietstn
om te zetten in een dian
structuur. (Chemisch W
blad)
te emotie, mits met mate."
Psycholoog Jan van den Berg
uit Nijmegen probeert in tien
tot vijftien sessies mensen van
hun schaamte af te helpen.
„Met het verdwijnen van de
schaamte is meestal het échte
probleem niet opgelost. Als
mannen geen contact durven te
maken met vrouwen omdat ze
impotent zijn, dan kan ik ze wel
van hun schaamte afhelpen,
maar niet van hun impotentie."
Schaamte heeft vaak te maken
met seksualiteit en met gezond
heidsbeperkingen, ervaart Van
den Berg. Hij krijgt mensen op
het spreekuur die zichzelf te dik
vinden, slechte adem hebben,
een - al dan niet zichtbaar - li
chamelijke handicap, zichzelf
een slecht mens vinden of ab
normale seksuele verlangens
hebben. Diepe schaamte maakt
letterlijk ziek, want deze men
sen kwellen zichzelf permanent
met negatieve gedachten.
lijk van belang bij partnerkeuze
en verliefd zijn. Het werkt vol
gens Rommerts bij de mens
toch net iets anders dan bij die
ren. „Het effect van het fero
moon androstenon is bij de
mens nihil. Feromonen kunnen
wij, in tegenstelling tot varkens,
honden en insecten, niet waar
nemen. Wij zijn wel gevoelig
voor geurstoffen die je bewust
ruikt. Denk maar aan parfums
en after shave."
De onbewuste reukwaarneming
is erg belangrijk bij het bepalen
van een stemming. Een ruimte
is gezellig als er een bepaald
luchtje hangt.
Wat is dan verliefdheid? Ver
liefdheid hangt samen met al
lerlei neurotransmitters in de
hersenen, zo is de opvatting.
Amfetamineachtige verbindin
gen als dopamine en noradre
naline geven energie, ontne
men ons de slaap en onder
drukken het hongergevoel. Die
neurotransmitters kunnen ons
ook opgewonden en intens ge
lukkig maken.
Het hart gaat sneller kloppen
en de spijsvertering vertraagt,
ziedaar het gevoel van vlinders
in de buik. Serotonine speelt
normaliter een rol bij bevredi
ging en evenwichtigheid, maar
ook bij verliefdheid. Bij zwaar
verliefde mensen zakt het ni
veau zo ver onder het normale
niveau dat die personen zwaar
labiel gedrag vertonen.
Het gaat Rommerts te ver om te
stellen dat bepaalde stoffen in
je hersenen je verliefd maken.
Ons lichaam maakt continu
tientallen hormonen aan, die
allemaal op elkaar reageren.
„Duidelijk is wel dat het gedrag
van verliefdheid een samenspel
is van verschillende neuro
transmitters en hormonen in
de hersenen."
~r
Een wormgat, zoals die voorkwamen in de Star Trek-serie De
Space Nice. De bemanning gebruikte wormgaten om van het
deel van het heelal naar het andere te reizen. De Leidse natui
dig theoreticus Timon Idema deed onderzoek naar de vraag 0
wormgaten kunnen bestaan. Foto: Archief LD.
In den beginne was er water...of
in ieder geval vloeistof. Ameri
kaanse natuurkundigen ont
dekten dat het heelal in zijn
eerste miljoenste seconde ge
vuld was met een vloeistof van
quarks en gluonen.. Verrassend,
want theoretici dachten een
gasachtige massa te ontdekken.
In de lange buis van de Relati-
vistic Heavy Ion Collider (RHIC)
doen de natuurkundigen van
het Brookhaven National Labo
ratory de Oerknal na. Bij de
goud-op-goud botsingen in de
ze deeltjesversneller komt zo
veel energie vrij, dat atoomker
nen heel kort smelten. Quarks
en gluonen, de fundamentele
bouwstenen van materie, zijn
dan een fractie van een secon
de vrij. Natuurkundigen zoeken
al jaren naar dat quark-gluon
plasma omdat dat vlaki
Oerknal het complete h(
vulde. Uit nieuwste meti
blijkt dat de opgewarmd
soep meer vloeistof dan
Smelten en stollen zijni
woorden: hoewel theore
dachten dat het plasma
tig zou zijn, blijken de di
door de enorme druk en
peratuur elkaar tóch stei
te houden. Het vroege h
denken de Brookhaven-
zoekers, was een zwemt
oervloeistof was heet en
welijks stroperig. Dat kli
mooi met waarneminge
sterrenkunde. In ons he
zien sterrenkundigen in
richtingen dezelfde verd
van melkwegstelsels en
ters; nergens zijn enorm
eringen van massa. (Kei
Er waren al lang aanwijzingen
dat bepaalde ziektes (bijvoor
beeld gekke koeienziekte: BSE
of Creutzfeld Jacob) niet ver
oorzaakt worden door een virus
of een bacterie, maar door prio
nen. Wetenschappers hebben
inmiddels definitief bewezen
dat de misvormde eiwitten in
derdaad deze ernstige hersen
ziektes veroorzaken. Het pro
bleem was niet dat de prionen
moeilijk te vinden waren, maar
dat de manier waarop ze him
schadelijke werk doen volgens
zeer strikte regels bewezen
moet worden. Een barrière
vormde het kweken van prio
nen, en daarmee ook in het
kunstmatig besmetten van ge
zonde individuen. De m
van kweken is zo ver vei
dat er toch genoeg prioi
produceerd konden woi
Deze werden in gezondi
sters ingebracht, die vei
inderdaad de bijbehore
ziekte gingen vertonen,
staan van prionen is hit
definitief bewezen. Daal
verwachten de onderzo
dat hun resultaten binfl
zienbare tijd zullen leidi
een bloedtest voor prior
ties. Dat zou een gewell
vooruitgang zijn voor h(
dekken van gekke koeie
bij koeien, en het CreuB
cob Syndroom in mens
(Vakpagina Biologie)
Het robotgestuurde ruimte
vaartuig DART is er niet in ge
slaagd om zelfstandig naar een
satelliet te manoeuvreren. Het
ruimtevaartuig kampte met
brandstoftekort en kon zijn
missie daardoor niet uitvoeren:
het benaderen van een demon
stratieve communicatiesatelliet
op 764 km boven de aardkorst.
In het begin leek de missie nog
succesvol te verlopen. De circa
twee bij één meter grote DART-
sonde werd succesvol in de
ruimte gebracht met behulp
van een Pegasus-raket. Die ra
ket werd was met een Starga-
zer-vliegtuig dat vanaf de lucht
machtbasis Vandenberg in Ca-
lifornië was opgestegen, op een
hoogte van 12,2 km gelanceerd.
Na een rondje om de aa
het de bedoeling dat he
ruimtevaartuig zelfstani
in 1999 gelanceerde dei
stratiesatelliet zou trace
deze zou naderen tot ei
stand van zo'n vijf mete
wist zijn doel inderdanii
ceren, maar kon de sate
dichter naderen dan eei
honderd meter. De vluc
ding gaf later brandstof
als reden op. Het tekort
ontstaan zijn door de te
snelheid van DART. Hei
ringssysteem van het n
vaartuig merkte het bra
gebrek op en leidde DA
een baan waarin de son
nen 25 jaar zal verbrani v
(Planet Internet)
