Tbs staat op springen
De dader is een risico geworden
Achtergrond
Portret
Wandelende
zandplaat kan
stranden van
Texel redden
I !l''ET'MPMJH
Frédéric Bastet:
Man van stand
beloond met
P.C. Hooftprijs
'Het duurt nog
wel even voor
ik boeddhist
ben, vrees ik'
Een tbs'er in een forensisch psychiatrisch centrum. Tbs-klinieken zijn peperdure vergaarbakken geworden van geesteszieke criminelen die niet geholpen kunnen worden en zieken die er helemaal niet
thuishoren. Foto: GPD
Tbs-klinieken zijn peperdure
vergaarbakken geworden van
geesteszieke criminelen die
niet geholpen kunnen
worden, en zieken die daar
helemaal niet thuishoren. Een
groot deel van de bewoners
woont de rest van zijn leven
in een kliniek. Het lijkt hoog
tijd de tbs af te schaffen en te
vervangen door iets beters.
door Marloes de Koning
Als WD-Kamerlid Laetitia Griffith
de conferentiezaal op het terrein
van de Geestelijke Gezondheids
zorg Eindhoven uit loopt, blijft het nog
even stil. Dan barst het geroezemoes los;
een onzekere lach, een wanhopige zucht
en gelaten schouderophalen. Griffith, ju
riste en oud-medewerkster van het minis
terie van justitie, heeft zojuist voor een
gehoor van behandelaren van tbs'ers een
schets van de toekomst van hun sector
gegeven.
Ferm en zelfverzekerd geeft ze de WD-vi-
sie op ter beschikkingstelling. Het is een
speech waarin het woord onbehandel
baar vaker valt dan behandelbaar, waarin
de nadruk ligt op sancties en longstay. Ze
lijkt de ter beschikkingestelden nauwe
lijks te zien als patiënten; ze zijn in de
eerste plaats een in te dammen gevaar,
waarvoor opsluiten beter werkt dan gene
zen. „Ik probeer jullie te prikkelen", sust
de parlementariër als het publiek ontzet
mompelt.
Om dan weer vol gas te geven: Twee jaar
is volgens de regeringspartij lang zat om
te bepalen of het zin heeft iemand te be
handelen. Onbehandelbaar? Niet meer
investeren. Een seksueel delinquent die
in herhaling vervalt? „Niet opnieuw on
derzoeken wat hem mankeert, direct naar
de longstay." Het Kamerlid verwoordt wat
de beroepsgroep voelt: de tbs zoals hij nu
bestaat, is geen lang leven meer bescho
ren.
Ter beschikkingstelling (tbs) zit in het
verdomhoekje. Het is een complex be
grip, in een tijd waarin de roep om sim
pele oplossingen toeneemt. Sinds een tij
dens onbegeleid verlof ontsnapte tbs'er
een meisje uit Eibergen ontvoerde en sek
sueel misbruikte, hoeft er maar weinig te
gebeuren of de minister van justitie wordt
in de Tweede Kamer op het matje geroe
pen.
Afgelopen jaar is het aantal (proefverlo
ven al drastisch ingeperkt. Minister Don-
ner heeft verder groen licht gegeven voor
een forse uitbreiding van het aantal
longstay-afdelingen, waar onbehandelba
re en blijvend gevaarlijke tbs'ers zonder
behandeling voor zeer lange tijd opgeslo
ten worden. Gevaarlijke gekken opsluiten
en de sleutel weggooien, lijkt kortweg het
devies.
„De balans raakt zoek", vindt Piet Ver
braak, bestuursvoorzitter van de Ggz in
Eindhoven. Op het lommerrijke terrein
van de kliniek zit ook een afdeling voor
tbs'ers, maar van een afstandje is niet te
zien waar. De hoge hekken van een ge
vangenis ontbreken. De personeelsleden
zijn psychiater of verpleger, geen cipier.
Combinatie
Tbs is in de visie van Verbraak nadrukke
lijk een combinatie van opsluiten én be
handelen. Daarom komt het geld voor tbs
nu ook uit twee potjes: de Algemene Wet
Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) en de
begroting van het ministerie van justitie.
Die vermenging staat op de helling. Bin
nenkort ontvangt het kabinet een advies
over de toekomst van tbs. Kem is volgens
betrokkenen dat alle klinieken, met uit
zondering van de jeugdzorg, geheel op de
begroting van justitie moeten komen.
Hoewel dat een puur cosmetische opera
tie lijkt, krijgt volgens Verbraak beveili
ging daarmee te veel voorrang boven be
handeling.
„Tbs-instellingen dreigen daarmee steeds
meer te gaan lijken op gevangenissen en
minder op instellingen voor gezond
heidszorg. Dan volgen we slechte voor
beelden uit het buitenland, waar veel
geesteszieken gewoon in de gevangenis
zitten. Als dat de consequentie is van wat
we doen, laten we dan nog eens een dis
cussie over het hele systeem voeren."
In het buitenland moet de rechter kiezen
tussen opsluiting in een psychiatrisch
ziekenhuis, of een gevangenis. In Neder
land hoeft dat niet. Ergens tussen de ge
vangenis en het psychiatrisch ziekenhuis
zweeft ter beschikkingstelling. Als blijkt
dat de dader ten tijde van zijn delict
(deels) ontoerekeningsvatbaar was, kan
de rechter besluiten dat iemand opgeslo
ten en verpleegd moet worden, tot hij
geen gevaar meer vormt.
Zo wordt het beste van twee werelden
verenigd: de slachtoffers hebben hun ge
noegdoening, want de dader zit achter de
tralies. De gestrafte is zelf ook geholpen.
Als hij ooit in de maatschappij terugkeert,
is dat pas op het moment dat rechters en
behandelaars denken dat hij niet gevaar
lijk meer is.
Humaan
„Een humane maatregel, in principe per
fect," zegt hoogleraar forensische psychi
atrie en tbs-deskundige Hjalmar van Mar
ie van het Erasmus Medisch Centrum in
Rotterdam. Het is een groeisector, beves
tigt Jacques Martini, sectordirecteur tbs
bij het ministerie van justitie wat cynisch.
„In tegenstelling tot het bedrijfsleven be
ogen wij die groei niet."
In 1994 hadden de klinieken zeshonderd
plaatsen, in 2003 waren dat er al 1300. In
middels zijn er ongeveer 1600 tbs-patiën
ten. In de gevangenissen wachten onge
veer 170 gedetineerden gemiddeld 229
dagen tot een plek in een tbs-kliniek vrij
komt. Volgens de prognoses zijn in 2010
minimaal tweeduizend tbs-plaatsen no
dig. Dat kan zo niet doorgaan, want tbs is
peperdure business. Een behandelplek
kost tussen de 400 en 600 euro per dag.
Het systeem gaat, zoals de Arnhemse
rechter Yvo van Kuijck het verwoordt, aan
zijn eigen succes ten onder. Doordat in
de wet staat dat daders die ontoereke
ningsvatbaar zijn, tbs moeten krijgen,
kunnen rechters niet anders dan dat op
leggen. Volgens Van Kuijck kiezen rech
ters hier pas voor als duidelijk is dat een
dader door zijn ziekte niet (volledig) ver
antwoordelijk is voor zijn daden. De kans
van slagen van de psychiatrische behan
deling, maakt geen deel uit van die over
weging. „Je kijkt alleen of iemand toere
keningsvatbaar is en een gevaar vormt."
Therapie
Aan klanten duidelijk geen gebrek, maar
waarom blijft het zo stil aan de uitgang?
Lukt de behandeling soms niet? Of klopt
er iets niet van het idee dat met de juiste
hoeveelheid tijd, pillen en therapie van
een gestoorde gevaarlijke crimineel een
ongevaarlijke ex-crimineel te maken is?
Ter beschikkingstelling is al bijna toe aan
een tachtigjarig jubileum, maar groeide
pas fors in de jaren zeventig. Voor die tijd
werd wel geconstateerd dat een deel van
de criminelen handelde vanuit een psy
chische stoornis. Maar er werd bij gebrek
aan geld en kennis weinig met dat besef
gedaan. De gekken gingen naar krankzin
nigengestichten, zonder behandeling.
In de jaren zestig en zeventig kreeg een
groep psychiaters, met een sterk geloof in
de maakbaarheid van de crimineel, grote
invloed. „In die tijd was meer hoop dat
tekortkomingen van mensen konden
worden gecorrigeerd, dat ze te verbeteren
waren. Tegen die achtergrond bloeide tbs
op," vertelt Hans Boutellier, directeur van
het Verwey-Jonker Instituut en crimino
loog. Hij spreekt bewust in de verleden
tijd. De criminaliteit is sterk toegenomen
en het begrip voor de plegers verminderd.
In plaats van over daders en criminaliteit,
praten mensen tegenwoordig over veilig
heid, risico en controle. Het geloof in de
maakbaarheid van de crimineel lijkt te
hebben plaatsgemaakt voor een geloof in
de maakbaarheid van onze eigen veilig
heid.
„Criminaliteit is gedepersonaliseerd",
zegt Boutellier. „De dader is een risico ge
worden, niet zozeer iemand die iets ge
daan heeft. We vergeten dat er een per
soon achter zit. Dat maakt het gemakke
lijk maatregelen te nemen." De heden
daagse burger wil feiten en resultaten,
geen vage idealen en ongegrond geloof in
het goede van de mens. Dalende crimina
liteitscijfers, daar draait het om, desnoods
te bereiken door levenslange opsluiting
van geesteszieke criminelen. Die houding
maakt dat anders naar daders wordt ge
keken. „Een oplossing is goed als hij
Tbs in het kort
Per jaar worden door psychiaters en psychologen ongeveer vijfduizend rapporten ge
schreven over de toerekeningsvatbaarheid van verdachten ten tijde van het delict.
Mede op basis van deze rapporten wordt een klein deel van die verdachten door de
rechter aan de staat terbeschikkinggesteld: tbs. Het is officieel geen straf, maar een
maatregel.
Doel van tbs is in eerste instantie het beschermen van de samenleving. Een gedeti
neerde komt pas van tbs af, als hij geen gevaar meer vormt. Om de zoveel tijd be
kijkt de rechter of de maatregel nog nodig is.
Er zijn twee soorten tbs. De bekendste is tbs met dwangverpleging. De gedetineerde
wordt dan opgenomen en verpleegd in een zwaar beveiligde kliniek. Een andere is
tbs met voorwaarden. De gedetineerde mag dan meestal buiten een kliniek wonen
en werken, mits hij aan de voorwaarden voldoet die de rechter aan hem stelt.
werkt, als de veiligheid toeneemt." Behal
ve naar oplossingen als opsluiten wordt
daardoor volgens Boutellier ook beter ge
keken naar risicofactoren, die maken dat
iemand crimineel wordt: zoals schulden,
gebrek aan huisvesting of werk en medi
catie.
Risico's
De moderne, eisende mens wordt door
de wetenschap op z'n wenken bediend.
Door uitgebreide onderzoeken in de jaren
tachtig en negentig is duidelijk bij welke
stoornissen kans bestaat dat iemand in
herhaling vervalt. Ook blijkt dat behande
ling bij sommige geesteszieken die kans
op herhaling aanzienlijk verminderd, en
bij anderen helemaal niet.
Maatwerk is daardoor steeds meer moge
lijk. Of, zoals hoogleraar Van Marle het
uitdrukt: „Een individu kan worden afge
rekend op de subgroep waar hij in zit."
Een pedoseksuele delinquent die zich aan
onbekende jongetjes vergrijpt, houdt die
drang waarschijnlijk de rest van zijn leven
en kan dus beter opgesloten blijven. Dat
geldt niet voor iemand uit de groep part-
nerdoders. Waarschijnlijk was dat een
eenmalige misstap.
De wet heeft echter geen gelijke tred ge
houden met de wetenschap. De klinieken
worden voor een groot deel bevolkt door
mensen die daar volgens specialisten niet
horen te zitten. Die beter geholpen zou
den zijn met gedwongen medicatie, ge
combineerd met zorg en streng toezicht.
Mensen mag je in Nederland niet dwin
gen tot het nemen van medicijnen.
„De tbs-maatregel is uitgevonden in een
tijd dat je niet veel anders had dan op
sluiten", zegt psychiater Peter van Pan
huis, die het ministerie van justitie advi
seert over verloven voor tbs'ers. Hij vraagt
zich af of tbs nog wel zo'n mooi systeem
is? .Appels en peren worden nu bij elkaar
gezet. We zien niet meer wat we met wie
moeten doen."
Van Panhuis en Van Marle schetsen de
zelfde vicieuze cirkel: mensen met waan
denkbeelden (psychotici) kunnen goed
behandeld worden, maar willen dat vaak
niet. Niemand kan ze dwingen. Door ge
brek aan behandeling gaat hun stoornis
van kwaad tot erger en doen ze de gekste
dingen. De gevangenissen zitten er vol
mee en tbs is het laatste station. Inmid
dels vormt de groep psychotici daar ruim
een kwart van het totaal aantal bewoners.
Van Panhuis: „Ik ben voor meer dwang.
Maatschappij neem je verantwoordelijk
heid!"
Beperking
Van Marle ziet beperking van het aantal
tbs'ers als beste garantie voor het voort
bestaan van de hele maatregel. „Vergeet
niet, het buitenland is nog altijd jaloers
op onze mooie klinieken." Naast meer
dwangmaatregelen voor psychotici, zou
een eerdere selectie tussen behandelba
ren en onbehandelbaren moeten worden
gemaakt. Nu is pas na zes jaar en twee
pogingen tot behandelen overplaatsing
naar de longstay aan de orde.
Hij maakt een rekensom: van de huidige
tbs'ers hoort 25 procent tot de psychotici,
die met dwangmedicatie prima elders
kunnen wonen, twintig procent kan naar
de longstay, omdat behandeling geen ef
fect sorteert, en van ongeveer vijftien pro
cent kun je al snel na binnenkomst con
cluderen dat ze onbehandelbaar zijn en
dus nooit meer vrij zullen komen. Die
groep kan wat hem betreft ook op een
aparte afdeling in een normale gevange
nis wonen.
„Zestig procent kan eruit."
Als de dure tbs-plekken alleen worden
gebruikt voor mensen bij wie behande
ling zin heeft, is volgens Van Marle ook
prima aan de critici uit te leggen, dat je de
kern van tbs overeind houdt. „Dan steek
je het geld in de juiste mensen. Je gooit ze
niet weg."