HDC235
ZATERDAG
16 APRIL
2005
Verwoest regenwoud bij de Senangau rivier.
Crisis in
man die op een bankje zenuwachtig
over zijn broek wrijft. Kappen doet
hij allang niet meer, vertelt hij. Maar
in het regenseizoen kapt nog tachtig
procent van de mannelijke dorpsbe
woners en in het droge seizoen bijna
één op de drie. Hij weet van produc
ten zoals aloë vera of rotan, waar
tassen en matjes van worden ge
vlochten. „Maar die alternatieven
zijn onvoldoende."
Alarmerend
Zijn de stukken oerbos nog te red
den? Wie de kleine plantages aloë
vera afzet tegen de kilometers
boomstammen die in de rivieren
drijven, krijgt er een hard hoofd in.
Daar komen de gigantische velden
voor snel groeiend hout zoals acacia
en eucalyptus nog bij. Dat hout voor
de papierindustrie beslaat inmiddels
1,2 miljoen hectare op Borneo. Nog
eens 2,3 miljoen hectare oerbos is
omgezet in palmolieplantages.
Palmolie is een goedkope geur- en
smaakloze stof voor producten als
chocolade, chips en boter.
De Wereldbank noemt de situatie op
Borneo niet voor niets 'alarmerend'.
De eerste belangrijke ecosystemen
zijn in 2010 al verdwenen en in de
jaren daarna verdwijnen de laatste
restjes jungle als de ontbossing in
het huidige tempo doorzet. Op initi
atief van het WNF zoeken diverse
partijen samenwerking om de na
tuur op het Aziatische eiland te be-
men'üe Tientallen kilome
partijen
willen boomstamn
met het
Hartvan drijven in het w;
Borneo-
initiatief een gebied van 4,3 keer
Nederland beschermen, onder meer
door duurzame economische ont
wikkeling te stimuleren.
Dat is hard nodig, vertelt de Neder
landse Jo-Lan van Leeuwen van de
Borneo Orangutan Survival Founda
tion, meestal aangeduid als de Stich
ting Bos. In het opvangcentrum
Nyaru Menteng ziet ze de aanvoer
van orang-oetanweesjes alleen maar
toenemen. Tientallen mensaapjes
krioelen rondom hun verzorgers,
vrouwen uit de omgeving die de
orang-oetans 24 uur per dag omrin
gen. „In het wild blijven jonge
orang-oetans ook een jaartje of ze
ven bij hun moeder. Als wij ze weer
in het wild willen uitzetten, hebben
ze liefde en aandacht nodig."
De orang-oetans zien er schattig uit.
Ze schommelen in autobanden en
slingeren in een klimrek. Hun moe
ders hebben ze op brute wijze verlo
ren. Dorpsbewoners eten de moe
ders soms op, maar meestal worden
de moeders gedood opdat de baby's
kunnen worden verkocht op de ille
gale markt in Jakarta, voor zo'n 25
euro per stuk.
Jo-Lan vertelt schrijnende verhalen.
Kesi mist een hand. Ze wilde haar
moeder niet loslaten toen deze met
kapmessen op een oliepalmplantage
werd gedood. Dan is er nog Pony,
een vrouwtjesaap die in een bordeel
is aangetroffen in een dorpje in de
jungle.
In de loop der jaren zijn zo'n vier
honderd mensapen weer in het oer
woud uitgezet. Soms worden ze snel
dood teruggevonden. Om het risico
op een vroegtijdige dood te verklei
nen, moeten de mensapen voordat
ze worden vrijgelaten een 'orang-
examen' afleggen, ergens op een af
gelegen eiland. Met een gammel
houten bootje worden twee zakken
bananen naai' dat eiland met veertig
'examenkandidaten' gebracht. De
voerderplaats verschilt per dag, zo
dat de orangs voedsel leren zoeken.
Jo-Lans vriend Humphrey wijst naar
een moederaap met een kindje, ge
boren in het wild. „Die moeder zal
haar kind nooit loslaten. "Humphrey
pinkt in het bootje een traan weg als
hij de bedreigingen voor de jungle
van Borneo opsomt. De gedachte
dat alle goed bedoelde projecten
slechts een druppel op een gloeien
de plaat zijn is soms moeilijk te ver
dringen. „Daarom ga ik af en toe een
paar uurtjes naar de mensapen kij
ken. Dat geeft mij kracht om door te
gaan."
Gekapt hout uit het Nationaal park Sebangau wordt afgevoerd over de Katingan rivier. Foto's: ANP/Koen Suyk
de jungle
Illegale houtkap, bosbranden en oprukkende palmolieplantages vernietigen
in hoog tempo de tropische regenwouden van het Indonesische eiland
Borneo. Rond 2015 is van het oerbos weinig meer over.
I
neens zakt Simon weg in het
zompige veenmoerasbos. Snel
grijpt de onderzoeker een liaan. Hij
trekt zich omhoog. De lucht van rot
tende planten volgt. De Britse bio
loog banjert al een uur door de jung
le van Borneo; het bruine water reikt
tot kniehoogte. Stilstaan is er niet
bij, want anders wordt hij een prooi
voor de muggen.
Gehuld in een vale spijkerbroek en
een smoezelig T-shirt zoekt Simon
wilde orang-oetans. Hij legt zijn vin
ger op de lippen. Geritsel klink! hoog
in de bomen. Stukken schil van een
rubberboom vallen naar beneden.
Dan ziet hij de mensaap Beethoven,
zoals Simon hem liefkozend noemt.
Tachtig kilo schoon aan de haak. „Is
hij niet prachtig?"
Borneo is één van de vijf gebieden
op aarde waar de natuur het meest
wordt bedreigd. Het eiland is zeven
tien maal groter dan Nederland en
telt bijna achttien miljoen inwoners.
Natuurspecialisten koesteren al tien
tallen jaren de flora en fauna van het
tropische regenwoud op Borneo.
Sommige orchideeën en dieren ko
men alleen hier voor. Maar er is en
door Rudi Buis
sis in de jungle. Houtkap en bos
branden bedreigen het oerwoud.
Grote stukken bos worden omgezet
in plantages voor de uiterst lucratie
ve productie van palmolie.
De handel in zeldzame planten en
dieren draagt bij aan verdere vernie
tiging van het oerbos. Ook een pro
ject van de centrale overheid in Ja
karta om van Borneo 'de rijstschuur
van Indonesië' te maken is faliekant
mislukt. Veel bomen zijn gekapt om
plaats te maken voor plantages,
maar de grond blijkt ongeschikt voor
het verbouwen van rijst.
Jaarlijks verdwijnt alleen al op het
Indonesische deel van Borneo circa
700.000 hectare oerwoud. Deskundi
gen van de Wereldbank voorspellen
dat zonder ingrijpende maatregelen
het oerbos ergens tussen 2010 en
2020 grotendeels zal zijn verdwenen.
Het is zeer de vraag of nakomelingen
van orang-oetan Beethoven ook in
het wild van tak naar tak kunnen
slingeren, op zoek naar bananen en
noten. Terug op het 'onderzoeksin
stituut Cimtrop', een kamp van hou
ten barakken in de jungle, vreest de
Engelse onderzoeker Simon Husson
het ergste. Hier, in een gebied ten
De orang-oetan wordt op Borneo bedreigd in zijn voortbestaan.
westen van de rivier Sebangau in Ka-
limantan, leven naar schatting 6900
mensapen, nog maar de helft van
wat er ooit in de bomen zat. Op heel
Borneo leven nog zo'n 55.000 orang-
oetans.
Simon bestudeert het leven en het
gedrag van de mensapen in hun ver
stoorde leefomgeving. De kanalen
zijn het grootste probleem, zegt hij.
Overal in het oerbos zijn kanalen ge
graven om stammen van tropisch
hardhout af te voeren. Daardoor
trekt het vocht uit het bos weg. „De
veengrond klinkt in en de fruitbo
men vallen om. Weg voedsel voor de
orang."
Boottocht
Een boottocht rondom het be
schermde Nationaal Park Sebangau,
vernoemd naar de rivier aan oostelij
ke zijde, duurt twee volle dagen. De
begroeiing aan de oevers ziet er pa
radijselijk uit. Maar schijn bedriegt,
zeggen experts. De talrijke overwe
gend lage bomen en planten zij bij
lange na geen oerbos meer. Als de
schipper met een scherpe bocht
naar rechts een kanaal in draait,
staan daar zo ver het oog reikt kale,
dorre bomen. Stukken zwart gebla
kerd hout drijven rond. Het gevolg
van een bosbrand in 2002.
Langs de kant staan schamele hou
ten hutjes. De schuchtere bewoners
zijn voormalige houtkappers. Ze kla
gen niet, glimlachen zelfs. Ze heb
ben immers werk. In grote bakken
staan 500.000 jonge boompjes klaar
om geplant te worden. De illegale
kappers van weleer leggen een
nieuw stukje oerwoud aan. Zelf zul
len ze dat hoogstwaarschijnlijk nooit
zien. Er gaan vele tientallen jaren
overheen voordat het platgebrande
gebied ook maar weer iets op oer
woud lijkt.
Hoewel het Nationaal Park Se
bangau sinds kort beschermd gebied
is, wordt er nog volop gekapt. Tien
tallen kilometers boomstammen
drijven in het water. Houtzagerijen
staan nog steeds brutaal zichtbaar
aan de oevers. Schepen uit Java en
China halen óf stammen óf reeds op
maat gezaagde planken op. Nu de
economische groei in China ontem
baar is, neemt de vraag naar hard
hout aanzienlijk toe. De Chinese re
gering heeft de binnenlandse kap
sterk aan banden gelegd, wat de
druk verhoogt op bossen van landen
die hout exporteren.
Slechts gehuld in onderbroeken bin
den vijf jongemannen met behulp
van een bijl en linten de drijvende
stammen bij elkaar. Ze kijken nie
mand recht in de ogen. „Het is ons
eten, ons drinken", laat één zich
ontvallen. Ze verdienen per persoon
een miljoen rupiah om zo'n duizend
kubieke meter stammen naar de ri
vier te brengen. Een dikke honderd
euro de man. In Indonesië zijn dat
twee maandsalarissen.
Corruptie
Hoewel de oerbossen in rap tempo
verdwijnen, is het domweg verbie
den van de houtkap geen optie.
Dorpsbewoners langs de rivieren
zijn zo arm dat ze elke mogelijkheid
om geld te verdienen gretig aanpak
ken. Het toezicht op beschermde ge
bieden is bovendien ronduit zwak.
Gékapt hout krijgt geen certificaat,
zodat nooit duidelijk is of het om le
gaal of illegaal gekapte stammen
gaat. Voor de spaarzame boswach
ters en politieagenten is het gebied
bovendien simpelweg te groot om te
controleren.
Dan is er nog corruptie. Houtimpor
teurs wapperen met dikke stapels
bankbiljetten als toezichthouders te
dicht in de buurt komen. En dorps
bewoners houden hun kaken stijf op
elkaar. Als ze de politie tippen is het
gedaan met hun 'handgeld' voor
eten en drinken.
De bevolking op Borneo heeft alter
natieven nodig, zegt Abdul Muim,
vertegenwoordiger van de regionale
overheid van Centraal Kalimantan.
„We kunnen de houtkappers baan
tjes aanbieden als brandweerman in
het droogseizoen". Ecotoerisme is
ook mogelijk, maar dan zijn er eerst
gigantische investeringen nodig om
de voorzieningen op het eiland op
peil te brengen. „Meer soelaas moet
het duurzaam verbouwen van rotan
of van de heilzame plant aloë vera
bieden. In sommige dorpjes is men
daar met steun van het Wereld Na
tuur Fonds al mee begonnen", aldus
Muim.
Aloë vera is een geliefd ingrediënt
van shampoo, zeep of bodymilk.
„Goed voor je huid en gezondheid",
roept een zwangere vrouw in één
van de 41 dorpjes langs de Se-
bangau-rivier. De plantages zijn
klein. De groene aloë vera-planten,
die nog het meest op cactussen lij
ken, staan in rijen opgehoogde
grond, net als Limburgse asperges.
In de bladeren zit een soort gel die
een scherpe geur afgeeft. Instruc
teurs laten de bevolking zien hoe ze
van aloë vera bestanddelen voor
shampoo kunnen maken. De gel is
ook geschikt voor thee of snoepjes,
die zoet smaken. Eén hectare aloë
vera levert ongeveer zes tot zeven
miljoen rupiah op. Van de vier plan
tages moeten zeven boerenfamilies
van 25 personen leven.
Even verderop ligt het dorpje Baun
Bango aan de rivier. Een verzame
ling houten onderkomens met iets
meer dan achthonderd bewoners.
De burgemeester van het dorp luis
tert naar de naam Alwi, een oude
