lichtend voorbeeld
Conclaaf heikele zaak
Elektronicaconcern schonk Eindhoven
huizen, scholen en sportaccommodaties
De Heilige Geest kan alle kanten opwaaien
Frits Philips
ZATERDAG
16 APRIL
i philips nou in Eindhoven of Eindhoven in
i ips? Frits Philips, die vandaag zijn 100ste
[jaardag viert, stichtte fabrieken, scholen
en sportcomplexen. Voor zijn personeel
r wde hij duizenden huizen. Voor de jonge
was het een uitgemaakte zaak dat hij in
voetsporen van zijn vader zou treden en
voorzitter van de raad van bestuur zou
worden.
door Hans Matheeuwsen en Chris Paulussen
Als Philips-president heeft
Frits Philips in Eindhoven
veel gebouwd en veel ver
kocht. Ir. Henk Boter was van 1964
tot 1985 directeur van het Woning
en Grondbedrijf van Philips. Samen
met Frits, die voorzitter was van di
verse woningcorporaties, bouwde
hij zo'n 12.000 tot 15.000 huizen in
de stad.
Boter: „Zijn filosofie was ruimte. Hij
zei: Ingenieur Boter, laatje nooit in
bouwen. Als je grond hebt, heb je
wat te zeggen. Frits vond het belang
rijk dat het topkader goed was ge
huisvest. Maar ook de gewone werk
nemers hadden recht op goede
woonruimte."
Naast fabrieken en huizen bouwde
Philips na de oorlog scholen en
sportcomplexen. Toen Eindhoven in
1957 sportstad van het jaar werd,
had Philips 53 procent van alle
sportaccommodaties in bezit en al
tijd aangelegd in en tussen het
groen. Frits vond dat de mensen te
allen tijde een ommetje moesten
kunnen maken, verklaart Boter.
Verreweg de grootste inspanning
werd geleverd op het terrein van de
volkshuisvesting. De overheid deed
een beroep op de industrie ter leni
ging van de woningnood. Met als ge
volg dat Philips in de jaren zestig en
zeventig veel gesubsidieerde wo
ningwet- en premiewoningen kon
bouwen. „Wij zijn allen verantwoor
delijk voor de oplossing van het wo
ningprobleem", vond Frits. „Het is
in belang van de duizenden die een
woning willen hebben en de duizen
den die hun woning beter willen
hebben."
De plattegrond van Eindhoven in
1960 toonde 21 woningprojecten
van Philips. In alle stadsdelen werd
gebouwd onder de vlag van zijn wo
ningstichtingen, waaronder de Ver-
eeniging Volkshuisvesting en Hertog
Hendrik van Lotharingen. Frits pro
pageerde ook het eigen woningbezit.
Begin jaren zeventig had Philips-
vastgoedbedrijf De Nieuwe Erven
voor 250 miljoen gulden aan ver
strekte hypotheken uitstaan.
Twijfels
In de laatste jaren van het president
schap van zijn zwager Frans Otten
leefde Frits bewust toe naar het mo
ment waarop hij de leiding van het
concern zou overnemen. Toch was
zijn aantreden als topman in 1961
niet onomstreden. Vooral zijn activi
teiten op het gebied van de Morele
Herbewapening riepen twijfels op
over de geschiktheid van Frits Phi
lips. Bovendien was er in de persoon
van de daadkrachtige en charismati
sche Philips-bestuurder Theo
Tromp een tegenkandidaat van kali
ber.
Pas na een stevige lobby vanuit de
familiekring trok Tromp zich terug
en kreeg Frits Philips de voorkeur.
Dat gebeurde overigens pas nadat
hij beloofd had om binnen het con
cern geen activiteiten te ontplooien
op het gebied van de Morele Herbe
wapening. Dat niet iedereen over
tuigd was van de leiderschapskwali
teiten van Frits Philips kwam ook
door zijn manier van doen. Met zijn
aimabele optreden riep hij het beeld
op van een zachtmoedige man in
vergelijking met mannetjesputters
als zijn vader, Otten en Tromp.
Ad Teulings beschreef Frits Philips
in zijn boek over de geschiedenis
van het concern (1976) als een naïe
ve maar integere man. De top van
het bedrijf vergeleek hij met een
constitutionele monarchie. „Met
Frits als staatshoofd, die overwegend
ceremoniële en representatieve
functies vervult en achter hem een
kabinet dat de kernpunten van be
leid bepaalt."
Die omschrijving doet geen recht
aan Frits Philips, die wel vriendelijk
en innemend kon zijn maar ook over
een ijzeren wil beschikte. Hij ver
stond ook als ondernemer de kunst
om net zo ongedwongen om te gaan
met arbeiders in de fabriek en vak
bondsbestuurders als met grootin-
dustriëlen en regeringsleiders. Met
zijn natuurlijke charme bereikte hij
vaak meer dan anderen met een
ramkoers.
Groeiperiode
Toen Frits Philips aantrad als be
stuursvoorzitter had het concern
een enorme groeiperiode achter de
rug. De omzet bedroeg in 1961 4,9
miljard gulden en het aantal werk
nemers was opgelopen tot 226.000.
In 1971, het jaar dat hij met pensi
oen ging, was de omzet omhoog ge
schoten naar 18,1 miljard en het
aantal werknemers naar 367.000.
Philips had een waaier aan activitei
ten, uiteenlopend van gloeilampen,
radio's, tv's, scheerapparaten, gram
mofoonplaten, wasmachines, stof
zuigers en koelkasten tot beeldbui
zen, halfgeleiders, medische syste
men, defensie-apparatuur, farma
ceutische producten en computers.
De keerzijde van de groei was de af
nemende winstgevendheid en de
daardoor verzwakkende financiële
positie met als gevolg een toene
mende behoefte aan vreemd (ge
leend) vermogen. Frits Philips zag
dat ook. Hij hamerde op de nood
zaak om het kapitaalverbruik te ver
minderen door de voorraden te ver
lagen, de efficiency te verhogen en
minder te investeren, maar slaagde
er niet in meer financiële discipline
Frits Philips viert vandaag zijn honderdste verjaardag. Foto: ANP/Bert Jansen
Werknemers van Philips nemen topman Frits Philips op de schouders bij de vie
ring van het 75-jarig bestaan van het elektronicaconcern in 1966.
Foto: ANP/Jacques Klok
af te dwingen. Wel wist het concern
onder zijn leiding zijn sterke positie
op de elektronicamarkt te handha
ven.
Intussen veranderde de wereld door
de opkomst van digitale technieken,
chips en computers. Bovendien be
gon de concurrentie uit het Verre
Oosten, toen nog vooral Japan, seri
euze vormen aan te nemen. Frits'
opvolgers zouden er nog hun han
den aan vol krijgen.
Familie
Eigenlijk is Philips al geen familiebe
drijf meer sinds de beursgang in
1912. In de jaren zestig verklaarde
Frits Philips dat het aandelenbelang
van de familie nog slechts in tienden
van een procent was uit te drukken.
Hij zei dat ter onderbouwing van
zijn stelling dat de familie geen in
vloed meer had op de raad van be
stuur.
Toch behield Philips nog lang het
karakter van een familiebedrijf, ook
al was het dat niet meer. Het con
cern werd ruim driekwart eeuw be
stuurd door twee generaties Philips.
Eerst door de broers Gerard en An
ton Philips. Vervolgens door de zwa
gers Frans Otten, Frits Philips en
Henk van Riemsdijk, die op hun
beurt na hun pensionering ook alle
drie voorzitter waren van de raad
van commissarissen.
Na zijn terugtreden als voorzitter
van de raad van commissarissen
nam Frits Philips zich voor zijn op
volgers niet voor de voeten te lopen,
maar dat viel hem niet altijd gemak
kelijk. Hij had nog tot in de jaren ne
gentig een kantoor op het Vrede-
oord-complex, waar hij zakelijke be
sprekingen voerde en nog lang ber
gen post ontving.
Volgens ingewijden liep hij van daar
uit nogal eens het hoofdkantoor in
om zijn mening te geven over allerlei
zaken. Daar werd met respect naar
hem geluisterd, maar dat wilde niet
altijd zeggen dat hij zijn zin kreeg.
Frits liet zich later vooral kritisch uit
over de verhuizing van het hoofd
kantoor van Eindhoven naar Am
sterdam en over de verkoop van de
Lichttoren. Zijn vertrouwen in het
Philips-concern wankelde echter
nooit.
1.
\l ns de katholieke leer moet de Heilige Geest
vaardig worden over de kardinalen die een
JJ euwe paus gaan kiezen. Het conclaaf is niet
alleen een religieus ritueel. Het is ook een
oning van hogere politiek, met alle intriges,
romissen en blokvorming die daar bijhoren,
coulissen worden de messen geslepen, aan
ettafels congsi's gesmeed en in de Sixtijnse
Kapel moet dat uiteindelijk leiden tot het
0 uze Habemus Papam, We hebben een paus!
doorThei Hoeymakers
Onder het zingen van het Veni crea
tor spiritus - aanroep tot die Heilige
Geest - begeven de 115 kiesgerech
tigde kardinalen zich maandag naar
de Sixtijnse Kapel. De deuren gaan
dicht en het grote spel kan begin
nen. De prinsen van de kerk laten
pas weer van zich horen als ze uit
hun midden de nieuwe plaatsver
vanger van Christus op aarde heb
ben gekozen.
Nog niet zo lang geleden waren het
betrekkelijk miserabele omstandig
heden waaronder de kardinalen hun
even belangrijke als met geheimzin
nigheid omgeven klus moesten kla
ren. Ze verbleven tot en met de twee
conclaven van 1978 in kleine, be
nauwde cellen. Niet zelden gaf een
kar dinaal tijdens zo'n conclaaf de
geest of moest ziek worden afge
voerd.
Nu, dankzij de laatste paus, gaat het
er allemaal wat luxer aan toe. Johan
nes Paulus II liet de Domus Sanctae
Marthae ombouwen tot een comfor
tabel hotel, waar het de kerkprinsen
aan weinig zal ontbreken. Er zijn -
nadat ze zich van hun dagtaak heb
ben gekweten - geurige sigaren en
mooie wijnen en cognacs, die een
modern conclaaf een vleug van het
Rijke Roomse leven meegeven. Het
heeft al tot de voorspelling geleid dat
het wel eens een lang conclaaf zou
kunnen worden.
Het was paus Nicolaas II, die in de
elfde eeuw bepaalde dat kardinalen
de paus moesten kiezen. Daarvoor
gebeurde dat door de geestelijkheid
en het volk van Rome en, later, door
de adel, die er een corrupte puin
hoop van maakte. In de tiende eeuw,
bijvoorbeeld, was het een komen en
gaan van pausen en tegenpausen.
Ene Albericus II wist in die periode
zijn onwettige zoon op de troon te
manoeuvreren. Deze 18-jarige paus
Johannes XII zou de geschiedenis in
gaan als een losbol, die de zetel van
Petrus voor lange tijd bezoedelde.
De pausverkiezing zoals we die nu
kennen dateert uit de tijd van paus
Gregorius X. Hij werd in 1271 pas na
een kleine drie jaar in Viterbo geko
zen, nadat de plaatselijke bevolking -
moe van het lange wachten op een
nieuwe paus - de kardinalen eerst
opsloot, vervolgens het dak van het
verblijf van de kardinalen sloopte en
de geestelijken tenslotte op een rant
soen van water en brood zette.
Voortaan zouden, zo bepaalde Gre
gorius, de kardinalen in strikte af
zondering en onder vaak Spartaanse
omstandigheden een paus moeten
kiezen.
De regels zijn later nog wel aange
past. Paulus VI bepaalde dat alleen
kardinalen onder de tachtig jaar
stemrecht hebben. Johannes Paulus
II kondigde een nieuwe stemproce-
dure af. De benodigde tweederde
meerderheid mag na dertig stem
rondes worden vervangen door een
meerderheid van de helft plus een.
Maandag start het ritueel met één -
verkennende - stemming. Vervol
gens wordt elke dag vier keer ge
stemd. Na drie dagen is er een dag
tijd voor gebed en contemplatie en
natuurlijk voor discreet overleg. Elke
dag worden de stembriefjes ver
brand en is er zwarte rook te zien.
Totdat de heren er uit zijn en witte
rook de verkiezing van een nieuwe
kerkvorst aankondigt.
De speculaties over wie dat zal zijn
gonzen al sinds de gezondheidstoe
stand van Johannes Paulus ernstig
verslechterde door de Vaticaanse
gangen en de wereldpers. Een Ro
meins adagium wil dat: wie het con
claaf als paus begint, er als kardinaal
uitkomt. Dat zou slecht nieuws zijn
voor de geheide favorieten van de
bookmakers: prelaten als kardinaal
Tettamanzi van Milaan, Maradiaga
van Honduras of Arinze van Nigeria.
Er zijn in het verleden zeker vaak
verrassende pauskeuzes geweest;
namen die op geen enkel lijstje van
de Vaticaan-watchers voorkwamen.
Pius XII in 1939, Johannes XXIII in
1958 en Paulus VI in 1963 behoor
den wel degelijk tot de topfavorie
ten. Ook een andere vooronderstel
ling - dat de laatste paus praktisch
alle huidige kardinalen heeft be
noemd en dat zijn opvolger dus zijn
lijn zal volgen en zelfs een soort
kloon van hem zal zijn - gaat niet al
tijd op.
Pius XII benoemde ook - op twee na
- alle kardinalen, maar de wereld
kreeg met Johannes XXIII een totaal
andere paus. Vast staat wel dat de
uitkomst van een pausverkiezing
ook voor de kardinalen die er aan
deelnemen zeer ongewis is. Het is
best mogelijk dat er over enkele da
gen of weken een volstrekt onbeken
de op het Vaticaanse balkon ver
schijnt.
Het zou niet de eerste keer zijn dat
geheide favorieten elkaar dwarsbo
men en zo de weg vrij maken voor
een compromis-kandidaat.
Er is tijdens een conclaaf vanzelf
sprekend sprake van blokvorming,
niet alleen van conservatieven, ge
matigden en progressieven, maar
De afgelopen dagen kwamen de kardinalen al enkele malen bijeen. Vanaf maandag gaan zij in con
claaf en komen zij pas weer naar buiten als een nieuwe paus is gekozen. Foto: EPA
ook langs continentale en nationale
lijnen. Krijgen de Latijns-Amerika
nen - waar meer dan de helft van de
katholieken woont - eindelijk hun
paus? Worden ze gesteund door het
niet-Italiaanse Europese blok en
door de Noord-Amerikanen. Zelf
zijn deze praktisch kansloos, omdat
de kerkprinsen niets voelen voor een
paus uit de supermacht Amerika.
Is het al tijd voor een zwarte paus?
Als we de gokkantoren moeten gelo
ven is Arinze van Nigeria een van de
topfavorieten, maar in Rome schij
nen ze er nog wat huiverig tegenaan
te kijken. En slagen de Italianen er in
- met een slinkend aantal kardinalen
- het pausschap na 26 jaar weer naar
zich toe te halen?
Een belangrijke rol is weggelegd
voor de 'koningmakers', de machtige
kardinalen die kandidaten kunnen
maken en breken.
De rol van pausmaker lijkt deze keer
weggelegd voor de Duitse kardinaal
Ratzinger, de machtige deken van
het College van Kardinalen. Ook
zo'n constatering is speculatief. Zo
als elke voorspelling voor een con
claaf een heikele zaak blijft. De Heili
ge Geest kan immers alle kanten op
waaien.
