WETENSCHAP
Fascinatie voor Mars is al eeuwenoud
De vermenselijking van hond en kat
Mars in feiten
Wesp is koolwitjes
veel te slim af
Proefdierloze
inentingstest
voor difterie
Kwartelkoning zeldza
donderdag 17 maart 2005
door Luuk Kortekaas
De interesse voor Mars neemt
buitenaardse vormen aan. Nieu
we ontdekkingen maken het on
mogelijke misschien mogelijk. Er
zou leven kunnen zijn. Wie nu
leeft, maakt misschien de eerste
mens op Mars mee. „Je bent
sneller op Mars dan onze voor
ouders in Indië."
Weddenschappen afsluiten op
leven op Mars kon al enige tijd
niet meer. Ooit, kort voor Neil
Armstrong die eerste stap op de
maan zette, was de notering in
Engeland duizend tegen één:
als er leven op Mars zou zijn
kreeg je voor elke pond inzet op
die weddenschap duizend
pond terug.
De recente ontdekking dat de
planeet ooit een vermoedelijk
nat klimaat had, leidde tot te
rugtrekking van de mogelijk
heid tot wedden. Toen was de
uitkering voor nieuwe gokkers
overigens al beperkt tot zestien
tegen één. De nieuwste ontdek
kingen betekenen vers voer
voor de pleitbezorgers van de
aanwezigheid van Teven, zij het
dan in uiterst primitieve vorm.
„Het is weer een bevestiging
van wat we vermoedden", zegt
de Rotterdamse architect Frans
Blok, secretaris van de Mars So
ciety Nederland. De vereniging
zet zich in voor intensiever
Mars onderzoek, met een ambi
tieus einddoel: bewoning van
Mars.
Blok: „Dat er water op Mars is,
weten we al langer: er zit water
in de poolkappen, in de bodem
en de atmosfeer, maar hoeveel
precies was onduidelijk. Nu lijkt
het erop dat er behoorlijk veel
water is op Mars."
Dat betekent twee dingen: de
kans op aanwezigheid van le
ven buiten de aarde neemt toe,
en de kans dat de mens zich
ooit zal kunnen vestigen op
Mars stijgt. Het nieuwste
nieuws kwam uit Noordwijk,
waar wetenschappers bijeen
waren om onderzoeksresulta
ten te delen. De Britse professor
John Murray, leider van het
Mars Express onderzoeksteam,
maakte bekend dat op foto's
een bevroren zee te zien is.
Murray: „Het feit dat er warme
en natte plekken geweest zijn
onder het oppervlakte van Mars
kort voor het leven op aarde
ontstond, en dat ze er waar
schijnlijk nog steeds zijn, bete
kent dat er een mogelijkheid is
dat primitieve micro-organis
men tot de dag van vandaag
hebben overleefd."
Omdat Mars alleen te zien is als
hij gunstig staat ten opzichte
van de aarde (vorig jaar voor
het laatst), put Maurice Toet
van de Volkssterrenwacht Rijs
wijk uit zijn sterrenkijkgeheu-
gen, want als de planeet te zien
is, grijpt hij die kans. „Mars is
fascinerend. Vergelijk hem met
een klein oranje bolletje, als je
hem kunt zien tenminste, want
Mars wordt nogal eens geteis
terd door stofstormen. Als die
er niet zijn is het erg mooi; je
kunt vanuit Rijswijk de pool
kappen zien. In de winter, de
Impressie van de Mars Express in een baan rond de rode planeet. Foto: GPD
winter op Mars bedoel ik, zie je
ze zelfs heel goed. Als je een
paar verschillende avonden
kijkt kun je ze zien groeien."
Eerlijk gezegd: Toet vindt Mars
niet de mooiste planeet die er
is, maar wel de meest zinnen
prikkelende. „De kleur zal daar
veel mee hebben te maken, de
mensheid is altijd door Mars
gefascineerd geweest. Mis
schien komt het ook omdat de
planeet veel op de aarde lijkt."
Frans Blok van de Mars Society
deelt die fascinatie. „Mars is
een wereld die heel erg op de
aarde lijkt en toch ook net weer
niet. Net als de aarde heeft
Mars een vaste rotsachtige bo
dem, in tegenstelling tot gaspla-
neten als Jupiter en Satumus
waar je niet eens op zou kun
nen landen.
En er is een atmosfeer, er is
wind en er zijn poolkappen.
Wat Mars extra bijzonder maakt
is dat het op kosmische schaal
dichtbij is, the world-next -
door."
Door de eeuwen heen heeft die
haast buitenaardse interesse
voor Mars geleid tot uitwassen.
De massahysterie die ontstond
bij de uitzending van het hoor
spel van Orson Welles The War
of the Worlds in 1938 is daarvan
misschien het bekendste voor
beeld. Mensen die de uitzen
ding hoorden, dachten dat de
Marsmannetjes werkelijk bezig
waren aan een invasie van de
Verenigde Staten en sloegen op
de vlucht.
Tot op de dag van vandaag
duikt vaak verrukkelijke onzin
op. Zo circuleren er berichten
als zou de NASA opzettelijk het
blauw uit de foto's van land
schappen op Mars hebben ver
wijderd, en die oranje hebben
gekleurd. Veronderstelde reden:
De mensheid is niet toe aan
Mars met een blauwe lucht.
Waarom de planeet dan ook
vanuit pakweg Rijswijk oranje
rood kleurt, vermeldt het ver
haal niet.
Iemand die zich liever aan de
feiten houdt is de Leidse hoog
leraar astrobiologie Pascale
Ehrenfreund. Astrobiologie on
derzoekt het mogelijk voorko
men van leven op andere pla
neten. Onlangs zei ze over le
ven buiten onze wereld: „Een
feit is dat buiten de aarde nog
nooit ook maar één bewijs van
leven is ontdekt. Die feiten le
ren mij ook dat het zeer on
waarschijnlijk is dat zich ergens
anders in het heelal intelligente
wezens hebben ontwikkeld.
„Primitief leven, dat zou kun-
nen, daar kunnen we naar op
zoek. Bacteriën bijvoorbeeld.
Maar er zijn hier zoveel miljoe
nen stapjes gezet waarbij de
evolutie de goede kant is opge
gaan, dat het moeilijk in te den
ken is dat dat een tweede keer
is gelukt."
Blok:Als er leven op Mars
wordt gevonden en dat leven
blijkt niet aan ons aardse leven
verwant te zijn, maar helemaal
onafhankelijk daarvan te zijn
ontstaan, dan krioelt het waar
schijnlijk van het leven in het
hele universum. Want als je op
de eerste plek buiten de aarde
waar je goed zoekt leven vindt,
dan is de kans groot dat het le
ven overal is. Eén bacterie kan
dus het verschil uitmaken tus
sen ja of nee op de vraag: zijn
we alleen in het heelal."
Eens met eigen ogen gaan kij
ken zou een oplossing kunnen
zijn, vindt de Mars Society.
Blok, in het dagelijks leven im
mers architect, is nauw betrok
ken bij de zogenoemde Hab,
een onderzoeksstation op IJs
land, waar een woon- en werk
ruimte wordt nagebootst die
ooit op Mars zou kunnen staan.
Het meest vergaande plan voor
Mars heet terraforming: als je
bepaalde gassen in de atmos
feer pompt, komt er een broei
kaseffect op gang waardoor de
temperatuur op Mars een beet
je zal stijgen. Door die hogere
temperatuur komt er kooldioxi
de uit de bodem vrij, waardoor
de temperatuur nog verder
stijgt.
Binnen enkele tientallen jaren
kan er dan op Mars een atmos
feer ontstaan waarin planten
kunnen groeien en waarin
mensen nog slechts een C02-
masker nodig hebben.
Hoewel de ethische discussie
door Peter de Jaeger
Sommige honden dragen jasjes
met juwelen, zoals Tinkerbell
van jetsetter Paris Hilton. Er
zijn crèches voor honden, spe
ciale begraafplaatsen en echte
afslankkampioenschappen. In
Amerika bestaan zelfs aparte
zwembaden voor de natte neu
zen. De stadshond wordt steeds
meer behandeld als een mens.
Deze humanisering van de
hond, maar ook van kat en an
dere huisdieren, maakt dat het
hoog tijd is voor het nieuwe vak
Sociologie van huisdieren aan
de Wageningen Universiteit.
„Honden, paarden en katten
hebben tegenwoordig geen ge
bruiksfunctie meer, zoals koei
en en varkens. Het nutsdier is
veranderd in een huisdier",
zegt Kees de Hoog, hoogleraar
gezinssociologie en aanjager
van het nieuwe vak.
„Die omslag begon in aristocra
tisch Engeland en de rijke bo
venlaag in Frankrijk. Bij ons pas
in de Gouden Eeuw. Dat zie je
aan schilderijen uit die tijd
waar families op staan gepor
tretteerd met een hond op de
voorgrond. Of een klein kind
met een hond op schoot."
Uit de 17de eeuw kent De Hoog
een voorbeeld van een rijke
Leidse dame die een legaat van
500 gulden naliet om haar
schoothondjes te verzorgen.
„De vrouwelijke voorloper van
Pim Fortuyn", aldus de gezins
socioloog. De echte humanise
ring is echter pas iets van de
laatste decennia.
—Ml m
De hond heeft een sociale plaats veroverd binnen de moderne samenleving. Foto: GPD/Harmen de Jong
De Hoog wijt deze trend niet
aan de individualisering van de
maatschappij. „Hond en kat
hebben een eigen plek veroverd
binnen elk gezin. Het is een
vriend, een makker, een maatje.
Hond en kat liggen gewoon op
de bank, terwijl ze vroeger bui
ten in de schuur en pakhuis de
muizen moesten verjagen. Ze
slapen zelfs bij mensen in bed.
Dat vertroetelen gaat heel ver.
Zo zijn er hele schappen vol in
de winkel met allerlei lekkers
om Fikki of Minoes te verwen
nen. „Het lijkt veel op een
snoepafdeling", zegt De Hoog.
Hond en kat krijgen veel toege
stopt en vertonen daarom van
zelf menselijke afwijkingen als
vetzucht. „Dat is een direct ge
volg van deze humanisering
waar we voor moeten waken."
De Hoog heeft vragen genoeg
die hij wil onderzoeken. Waar
om kiezen mensen voor een be
paald huisdier. Welke status
hoort daarbij. Hoe zit het met
de verzorging? En wat kost dat
allemaal? De Hoog: „Daar we
ten we allemaal bar weinig van.
Terwijl er in deze omvangrijke
sector aan voer alleen al jaar
lijks ruim een miljard euro
wordt omgezet."
Ter oriëntering voor de lesstof
van het nieuwe vak heeft do
cent De Hoog zich op de boe
ken gestort. Uit de literatuur
blijkt dat huisdieren een opvoe
dende taak heeft voor kinderen.
Zo leren ze de dood beter ver
werken. Ook is er een bewezen
therapeutische waarde.
Doodzieke kinderen worden in
het ziekenhuis op hun gemak
gesteld als ze cavia's, konijnen
of honden mogen aaien. Autis
tische kinderen worden in Har
derwijk met de hulp van dolfij
nen geleerd oogcontact te ma
ken met hun ouders. Gevange
nen die huisdieren mogen hou
den in de bajes vervallen min
der snel in herhaling. Oudere
mensen met een huisdier voe
len zich fitter en gezonder.
De Hoog: „Vooruitstrevende
bejaardentehuizen, zoals Hu-
manitas in Rotterdam, bieden
sinds kort de mogelijkheid om
ouderen die veel verzorging no
dig hebben toch hun kanarie
pietje mee te laten nemen. Dat
heeft een gunstig effect op hun
welzijn. De oude mensen blij
ven alerter en hebben meer
plezier in hun leven."
Nederland telt inmiddels an
derhalf miljoen honden, 2,3
miljoen katten, 700.000 duiven
en zes miljoen zang- en siervo-
gels. Een uitwas is het pro
bleem van poepoverlast in de
stad. Volgens De Hoog zou hier
eens serieuzer naar gekeken
moeten worden.
Uit eigen onderzoek in een ar
beiderswijk in Arnhem weet hij
dat hier felle buurtvetes door
kunnen ontstaan. De Hoog:
„Veel steden hebben inmiddels
een stadsbioloog. Waarom niet
ook een ambtenaar die, betaalt
met opbrengsten van de hon
denbelasting, zich continu be
zig houdt met inrichting en lo
catie van hondentoiletten en
uitlaatplaatsen. Dat voorkomt
veel sociale narigheid."
Mars is een stuk kleiner dan de
aarde. De rode planeet heeft
een middellijn van 6786 kilo
meter, de middellijn van de
aarde is 12.756 kilometer. De
aarde is weer veel kleiner dan
bijvoorbeeld Jupiter, de groot
ste planeet van ons zonnestel
sel. Omdat er minder opper
vlaktewater is, is er wel onge
veer net zo veel grond op Mars
als op de aarde, die immers
voor zeventig procent uit water
bestaat.
Mars is ver. De afstand tussen
de aarde en Mars loopt uiteen
van 55 miljoen tot 100 miljoen
kilometer, afhankelijk van de
positie van de twee planeten
ten opzichte van de zon. Dat is
een heel eind, maar Pluto is
weer een behoorlijk stuk ver
der: tussen de 4,293 en 7,433
miljard kilometer ver.
Mars is dus wel even vliegen. In
principe kan alles, maar een be
mande missie naar Mars is las
tig. Met de huidige stand van de
techniek is een reis slechts eens
in de twee jaar mogelijk. De
aarde en Mars draaien immers
om de zon met verschillende
snelheden in verschillende ba
nen. Eens in de 26 maanden
staan de twee planeten relatief
dicht bij elkaar. Het beste mo
ment om te vertrekken is een
paar maanden daarvóór, als de
aarde Mars aan het inhalen is.
Zeven maanden na vertrek kun
je uitstappen.
Mars prikkelt de verbeelding.
De Romeinen noemden de pla
neet naar hun god van de oor
log, omdat rood de kleur van
bloed is. Hier moet natuurlijk
wel bij verteld worden dat de
Romeinen een stuk minder ne
gatief tegen de oorlog aankeken
dan wij. Als het gaat over bui
tenaardse wezens, gaat het ook
altijd over marsmannetjes die
meestal groen zijn. Het woord
venus- of mercuriusmaiui
staat niet in het woordenl
Mars is voor gelovigen. T(
eind jaren zeventig een fo
een heuvel op Mars opdo
de trekken vertoonde van
menselijk gezicht, ontstoi
cult van mensen die geloi
dat dit een monument w:
een intelligente beschavii
Nieuwe foto's toonden aa
het een gewone heuvel wj
Gelovigen geloven dit nat
niet: zij menen te weten dt
NASA al jaren kennis over'
achterhoudt.
Mars is rood. Met het blo
vanaf de aarde gezien i;
eigenlijk eerder de roze p
Op foto's gemaakt metbf
van telescopen en ruimte
des blijkt de planeet rood
te zijn. Precies, dat is dek
van roest: omdat er op M
veel ijzer is, is veel van da
geoxideerd tot ijzeroxiden
Mars is ijskoud. De tempt
tuur op Mars loopt uiteers
min tachtig graden Celsiu
plus dertig graden aan de
naar. Het grootste versch
de aarde is natuurlijk wel
temperatuurverschil tuss
en nacht. Als het overdag
plus twintig graden is, ka
's nachts zomaar een gra
tachtig onder het vriespu
Mars lijkt op... De meest;
maakte vergelijking is ini
band die met de woestijn
aarde, zij het in een wats
ger versie. Vaak duikt het
Arizona op in vergelijkin
met het Marslandschap.'
talloze Grand Canyon-ai
kraters, en veel uitgedool
vulkanen. Ook de hoogst
Olympus Mons, is zo'n u
doofde vulkaan. Met zijn
lometer boven bevroren-
veau is deze bijna drie ke
hoog als de hoogste berg
aarde, de Mount Everest
over terraforming nog moet be
ginnen, is wel duidelijk dat de
vondst van veel water het doel
van wonen op Mars beter be
reikbaar maakt. Natuurlijk
doemt het romantische beeld
op van het beklimmen van ber
gen van 25 kilometer hoogte, en
vanaf de top naar de aarde kij
ken. Of van rozen planten ver
van huis. Dat laatste is mis
schien wel een paar stappen te
ver, maar in 1961 vond ieder
een ook dat president Kennedy
onzin sprak toen hij het had
over mensen op de maan.
Blok: „Water is een uiterst
waardevolle grondstof, niet al
leen omdat je het kunt drinken
en de plantjes ermee kunt be
vloeien, maar ook omdat je het
kunt splitsen in waterstof, te ge
bruiken als brandstof, en zuur
stof om te ademen. Water uit
de atmosfeer of de bodem win
nen is relatief ingewikkeld en
kostbaar.
Maar als je gewoon een stuk ijs
uit de grond kunt hakken en
smelten maakt dat de zaken
een stuk gemakkelijker."
De Utrechtse onderzoeker Metz
heeft een methode ontwikkeld
om difterievaccins te testen
zonder gebruik te maken van
proefdieren. De nieuwe test
methode is goedkoper en snel
ler uit te voeren dan de oude.
Met de nieuwe methode kan
precies worden vastgesteld of
de samenstelling van het difte-
rievaccin goed is. De test richt
zich op het vaccin zelf en niet
op de reactie van de dieren.
Volgens de Voedsel en Waren
Autoriteit (VWA) dienen vier op
de tien dierproeven voor de
ontwikkeling of controle van
onder meer vaccins en genees
middelen. Het gebruik van
proefdieren is omstreden. On
derzoek van Intomart GfK wees
vorig jaar uit dat 67 procent van
de Nederlanders testen op die
ren, voor welk doel dan ook, af
wijst als de beesten daar ernstig
onder lijden.
Professor Hendriksen, proef-
dierdeskundige van het Neder
lands Vaccin Instituut (NVI),
ziet de nieuwe methode als een
waardevolle bijdrage aan de
vermindering van het proef
diergebruik. Het NVI levert alle
vaccins voor het Rijksvaccina
tieprogramma.
Het kan nog jaren duren voor
dat de methode daadwerkelijk
kan worden gebruikt. De nieu
we techniek moet volgens Eu
ropese richtlijnen eerst nog ge
toetst worden door een aantal
onafhankelijke laboratoria.
Wespen hebben het voorzien
op de eieren van koolwitjes.
Onderzoekers van Wageningen
Universiteit en de Vrije Univer
siteit in Berlijn bespiedden klei
ne sluipwespen en constateer
den dat het mini-insect de ka
rakteristieke geur van een be
vrucht koolwitvrouwtje onder
schept en zo de bevruchte vlin
der opspoort.
Die geur is bedoeld als signaal
voor koolwitmannetjes. Het
sluipwespje lift vervolgens mee
op de vlinder naar de locatie
waar zij haar eieren legt. Daar
stapt de wesp af om haar eigen
broedsel in de verse vlinderei
eren te deponeren.
Tijdens de paring draagt de
mannelijke vlinder van het
koolwitje een speciale geurstof,
benzylcyanide, over aan zijn
partner. De geur werkt afsto
tend op mannelijke concurren
ten, zodat ze uit de buurt van
zwangere koolwitvrouwtjes blij
ven. De wetenschappers con
stateerden dat ook de minuscu
le (0,5 mm) sluipwesp signaal-
stof kan waarnemen en zo de
bevruchte vlinder herkent.
Het vlindervrouwtje dat op weg
is naar een geschikte locatie om
haar eieren te leggen, zoals een
koolplant, ontmoet de kleine
parasitaire sluipwesp vermoe
delijk op een bloem. Beide ge
bruiken nectar als voedsel en
de vlinder zit dan rustig, zodat
de sluipwesp gemakkelij
opstappen voor een lift t
eilegplaats. Daar legt de
haar eieren, waarna de s
wesp van de onwetende
feur klimt om haar eigen
daarin te deponeren. De
rembryo's worden gedoi
in plaats van een rups ko
tien dagen later een niei
wesp uit.
Om het gedrag van de s!
wespjes na te gaan expe
teerden wetenschappen
het Laboratorium voorl
mologie van Wageninge
versiteit met de zuivere;
Stof. Als ze maagdelijke!
vrouwtjes met dit anti-;
disiacum behandelden,!
die plotseling aantrekke
sluipwespen. Hieruit lei
onderzoekers af dat het
naalstof is die de sluipv
naar hun gastvrouwen 1
De rupsen van het grote a
witje veroorzaken schad ii
koolgewassen. Het gebr e
de sluipwespen leidt eit
de eieren van de vlindei
den gedood, voordat de
uit het ei kunnen kruipt
van de koolplant kunne
De kennis kan worden;
bij het gebruik van sluif
in de groenteteelt. Zo k;
gebruik van pesticiden'
teruggedrongen.
Koolwitje. Foto: AP
De Nederlandse kolonie kwartelkoningen is vorig jaar dr; or
uitgedund. Bij de jaarlijkse tellingen werden in totaal 113 'se
mannetjes gesignaleerd. In 2003 waren dat er nog 502. „I*1
een teleurstelling", stelt woordvoerder Peeters van Vogell ci
ming Nederland. De afgelopen jaren leek de vogelsoort jt °1
rein te winnen. De oorzaak van terugloop is onbekend. D ee
ties zijn in 2004 ook in Duitsland, Polen en Tsjechië flink arl
pen. In Frankrijk bleef het aantal gelijk. Engeland en Scht n
den juist flink meer broedende kwartelkoningen. De kwa '0i
ning overwintert in het zuidelijk deel van de Afrikaanse S dl
gebied kende vorig jaar een 'heel droge winter'. De kwart si
die hoge eisen stelt aan zijn broedomgeving, zal de kome
in Nederland extra in de watten worden gelegd. De vogel
mers willen met speciale beschermingsplannen voorkon de
soort helemaal uit Nederland verdwijnt. „We hebben all
gen over deze soort. Hij wordt zwaar bedreigd."
