Ode aan de fantasie
Een zorgzame vader met geld
Waarom de genieën zijn uitgestorven
Leerling Molegraaf haalt j
bij leermeester Warrel
HOC 144
Nieuw literair hoogtepunt van Umberto Eco
Hugo Claus. Foto: GPD/Maurice Nelwan
ge en Mischa de Vreede beklagen zich er over
dat De Bezige Bij zelfs helemaal geen belang
stelling meer heeft voor hun werk en Kouwe-
naar vindt het terecht vreemd dat herdrukken
van zijn Brechtvertalingen zonder kennisge
ving aan hem zo maar kunnen verschijnen.
Alles wijst er op dat de aandacht, de zorg die
Lubberhuizen gewend was aan zijn 'kinderen'
te spenderen verzakelijkt en verwatert met alle
vervelende gevolgen voor de Bij van dien. De
uitgeverij raakt haar dominante positie binnen
de literaire wereld kwijt, auteurs lopen weg en
jongeren laten die uitgeverij van de vijftigers
links liggen.
Ik heb er slechts één nul af gedaan geeft daar
om een mooi tijdsbeeld en vooral veel karakte
ristieke portretten van belangrijke auteurs. De
zakelijke nuchterheid van Hermans. Het gees
tige en chaotische maar altijd persoonlijke van
Campert. De beschaafde boosheid van Jaap
Harten, het onbegrip van Vinkenoog, de
prachtige woede van Nel Noordzij en niet te
vergeten de verontwaardiging van Aldert Wal
recht als hij op 16 december 1962 aan Lubber
huizen schrijft: 'Kapot ben ik ervan geweest, ik
ben er nog kapot van, dat mijn meisje geen
maagd meer is. Lacht u daar om? Lees dan bij
gaand manuscript en u zult me begrijpen.'
Hoe werkt het geheugen? Het is ei
genlijk deze vraag die centraal staat
in 'De mysterieuze vlam van koningin
Loana', de nieuwe roman van de Itali
aanse schrijver Umberto Eco. De ver
teller probeert zich na een beroerte
iets te herinneren van zijn leven, met
als resultaat een even aandoenlijke
als fascinerende zoektocht naar een
verloren gewaande jeugd, waaraan
maar geen einde lijkt te kunnen ko
men. 'Ik bevond me in een labyrint.
Welke richting ik ook nam, het was
niet de juiste.'
roman recensie
Jacob Moerman
'De mysterieuze vlam van koningin Loana' door
Umberto Eco. Vertaling Rob Gerritsen en
Henny Vlot. Uitgeverij Prometheus. Prijs-.
25,00.
Wie door de nieuwe roman van Eco
bladert, wordt onmiddellijk getrof
fen door de talrijke illustraties. Wat
hebben die plaatjes van Flash Gor
don, Felix de Kat en Popeye te zoe
ken in een roman over iemand die
zijn geheugen kwijt is? En wat is de
betekenis van die kleine foto met
een halfnaakte Josephine Baker?
Het is bepaald geen toeval dat Eco in
De mysterieuze vlam van koningin
Loana gebruik heeft gemaakt van al
lerlei voorbeelden uit de populaire
cultuur. De schrijver van de wereld
beroemde roman De naam van de
roos houdt zich als wetenschapper
bezig met verschijnselen van massa
communicatie en de consumptie
maatschappij, waaronder reclame
en stripverhalen. Zijn nieuwe roman
lijkt hij voor een belangrijk deel
vooral te hebben geschreven om de
precies weet welke naam de hoofd
stad van Japan heeft. Om zijn episo
disch geheugen op te frissen krijgt
de man van zijn neuroloog de op
dracht een dagboek bij te houden en
reist hij af naar zijn oude familiehuis
in Solara, waar hij als kind opgroei
de. En in die enorme woning, die
doet denken aan het klooster uit De
naam van de roos, laat hij zijn jonge
jaren terugkeren met behulp van de
talloze voorwerpen die hij in de wo
ning aantreft, zoals de boeken van
zijn grootvader, antiquaar en ver
woed verzamelaar, en de strips die
hij als kind las.
De mysterieuze vlam van koningin
Loana is niet alleen een speelse te
rugkeer naar een tijd vol onschuld
en kinderlijke fantasieën. In het fa
miliehuis probeert de man aan de
hand van tastbare herinneringen
zijn leven te reconstrueren. En lang
zaam maar zeker wordt het dan dui
delijk dat de voorwerpen een enor
me waarde vertegenwoordigen. Met
elkaar geven ze een beeld van een
wereld die anders verloren was ge
gaan. De man bevindt zich in de fa
miliewoning als het ware in het cen
trum van zijn eigen geheugen. Ep
dat leidt weer tot andere herinnerin
gen, die te maken hebben met pijn
lijke gebeurtenissen uit het fascisti
sche Italië van de Tweede Wereld
oorlog.
Met De mysterieuze vlam van konin
gin Loana heeft Eco een zeer indruk
wekkende roman geschreven, waar
in ernst en speelsheid voortdurend
een boeiende strijd leveren en het
venijn zich in de staart bevindt. Bo
venal is de roman op te vatten als
één grote ode aan de fantasie, het
belangrijkste wapen tegen de kille
werkelijkheid.
Harry Mulisch.
Foto: ANP/Marcel Hemelrijk
Remco Campert.
Foto: ANP/Marcel Hemelrijk
brieven recensie
Wim Vogel
'Ik heb er slechts één nul afgedaan. Brieven van en aan
Geert Lubberhuizen'. Samenstelling en inleiding Hans
Renders. Uitgeverij De Bezige Bij. Prijs: €19,90.
Veertig jaar lang was Geert Lubberhuizen uit
gever. In het midden van de oorlog gaf hij
rijmprenten uit, de allereerste was De Achttien
Dooden van Jan Campert. De opbrengst was
bestemd voor het Utrechts Kindercomité dat
joodse kinderen aan onderduikadressen pro
beerde te helpen. Toen hij in 1983 terugtrad
als uitgever van zijn De Bezige Bij liet hij een
fonds na met vrijwel alle belangrijke vijftigers
erin. Hoe hij die fantastische 'stal' bijeenhield,
hoe hij op zijn eigen wijze geestig en subtiel
omging met die diverse paradepaardjes, blijkt
uit het boek Ik heb er slechts één nul afgedaan.
Brieven van en aan Geert Lubberhuizen.
In zijn inleiding schrijft samensteller Hans
Renders dat het vooral zijn charme was die
Lubberhuizen in staat stelde jarenlang om te
blijven gaan met de moeilijkste en meest veel
eisende auteurs. En zijn incasseringsvermo
gen, voeg ik daar aan toe. Want als er iets in de
ruim tweehonderd brieven van Lubberhuizen
en van auteurs als Campert, Jan Cremer, Hugo
Claus, Harry Mulisch, Willem Frederik Her
mans, Bomans, Marten Toonder en Vestdijk
opvalt, zijn het de rust en kalmte die Lubber
huizen weet te bewaren ten opzichte van nu
eens hilarische, dan weer dramatische verzoe
ken van de laatsten.
Lubberhuizen was niet alleen hun uitgever! Hij
was hun financier en administrateur, regelde
hun scheidingen, zorgde voor schoonmoeders
en psychisch gestoorde ex'en, organiseerde
onderdak voor kinderen, stuurde fruitmanden,
verkocht hun auto's, (ver)kocht huizen en ap
partementen van en voor zijn zo geliefde au
teurs en is voor een enkeling (Remco Campert,
Jan Cremer) een zorgzame vader, met geld.
Maar midden jaren zeventig verandert er iets
in de brieven. Jules Deelder vraagt aandacht
voor andere auteurs dan die uit de grachten
gordel komen. Jaap Harten klaagt dat zijn boe
ken de ramsj ingaan. Vinkenoog, H.C. ten Ber-
Umberto Eco heeft een zeer indruk
wekkende roman geschreven.
Foto: GPD/Sieko Kloosterhuis
wereld van de semiotiek en litera
tuur te verenigen.
De hoofdfiguur in Eco's nieuwe ro
man is de zestigjarige Giambattista
Bodoni, die na een beroerte bijkomt
en ontdekt dat hij zijn geheugen
heeft verloren. Dat wil zeggen: ge
deeltelijk. Hij herkent zijn vrouw en
dochter niet meer, terwijl hij nog
1. (2) Dan Brown,
De Da Vinci code
Luitingh-Sijthoff, 19,95
2. (1) John Grisham,
De deal
Bruna, 19,95
3. (4) Dan Brown,
Het Bernini mysterie
Luitingh-Sijthoff, 19,95
4. (3) Han van Bree,
Het aanzien van 2004
Spectrum, 14,95
5. (5) Dan Brown,
Het Juvenalis dilemma
Luitingh-Sijthoff, 19,95
6. (6) Saskia Noort,
Terug naar de kust
Anthos, 12,50
7. (-) Dan Brown,
De Da Vinci code.
Geïllustreerde editie
Luitingh, 29,95
8. (7) Saskia Noort,
De eetclub
Anthos, 18,95
9. (io) Simon Cox,
De geheimen van
de Da Vinei code
Forum, €12,50
10. (-) Annejet van der Zijl,
Sonny Boy
Nijgh Van Ditmar, 17,50
Bron: CPNB/De Bestseller 60
Dan Brown duldde John Grisham
maar één week op de eerste
plaats. De Da Vinci Code is weer
terug, en ook de luxe-editie van
het boek keert terug in de top tien.
Opvallende binnenkomer: Sonny
Boy, het waar gebeurde verhaal
van een getrouwde huismoeder
met vier kinderen die in de jaren
twintig iets krijgt met een Suri
naamse jongen. Aan Schmidt-bio-
grafe Annejet van der Zijl kun je de
ontrafeling van de geschiedenis
gerust overlaten.
roman recensie
Nico de Boer
'Een vriend voor de schemering' door
Hans Warren. Prijs: €15,00. 'Tussen
Borssele en Parijs. Keuze uit 'Geheim
dagboek', 1945-1951'. Prijs: €10,00. 'Het
wekkertje van 23:34' door Mario
Molegraaf. Prijs: €17,95. Alle boeken
verschenen bij uitgeverij Balans.
Alida Vally als Anna en Joseph Cotton als Holly in The Third Man, waarin de beroemde toespeling over het verband tussen genialiteit en barre omstandigheden
werd gemaakt. Foto: Kippa
Mario Molegraaf viste uit de
nalatenschap van zijn levens
partner Hans Warren (1921-
2001) de roman Een vriend
voor de schemering uit 1952.
Uitgevers durfden er indertijd
hun vingers niet aan te bran
den vanwege de onversneden
homoseksualiteit die eruit
spreekt.
Molegraaf schreef zelf Het
wekkertje van 23.34, dat behal
ve een eresaluut aan Warren
vooral een afrekening is ge
worden. Hij reageert daarin
onder andere op het drie jaar
geleden verschenen laatste
deel Geheim dagboek 2001 van
Hans Warren. Diens uitgeverij
besloot het slot van zijn dag
boekenreeks met voorrang te
publiceren vanwege de hart
verscheurende wijze waarin de
dichter, dagboekschrijver en li
terair criticus zijn laatste le
vensjaar beschrijft. De dagboe
ken die de periode 1987-2000
beschrijven, houden we nog te
goed.
In dat laatste deel schrijft War
ren ook over de knetterende
ruzies met Molegraaf, met wie
hij zo'n 23 jaar samenwoonde
in hun huisje in het Zeeuwse
Kloetinge. Mij staan vooral nog
de passages voor de geest
waarin de doodzieke Warren
schrijft over de hufterige ma
nier waarop hij soms door zijn
veertig jaar jongere levensgezel
werd gekleineerd. Al dient
hierbij opgemerkt dat Warren
ook niet altijd de gemakkelijk
ste was.
Dat Molegraaf met dat deel,
waarvan hij zelf de bezorger
was, niet altijd even gelukkig
was, is begrijpelijk. In zijn boek
Het wekkertje van 23.34 - de ti
tel verwijst naar de tijd waarop
de levenspartners hun arbeid
staakten - belicht hij onder an
dere nu zijn kant van de zaak.
Niet dat hij in de voetsporen
van zijn leermeester probeert
te treden. Voor Warren was
zijn Geheim dagboek, dat in
zijn geheel de periode 1942-
2001 bestrijkt, immers een hei
lige noodzaak, waarin de dich
ter uit een obsessieve drang
zijn leven tot in het detail
trachtte vast te leggen. Voor
Molegraaf is dit, voor zover te
overzien, niet het geval.
Hij schrijft in Het wekkertje
van 23.34 doorgaans warm
over Warren. Dat zal beslist
oprecht gemeend zijn. Maar
als hij nu en dan, bijna ter
loops, onbarmhartig uithaalt
naar zijn levensgezel ontkom
je niet aan de indruk dat Mole
graaf vooral ook zijn gram wil
halen. Wat hij schrijft is net zo
persoonlijk als wat Warren in
zijn dagboeken doet. Maar bij
Warren, hoe openhartig, gena
deloos en schaamteloos hij
ook is, wordt het zelden gt
nant. Bij Molegraaf, inmidde!
getrouwd (met een vrouw), I
dat anders. Tijdens het leze
van zijn boek beving me steeo
vaker het gevoel dat het nl
niet aanging wat ik las. Aj
(tekst)bezorger van Warrer
nalatenschap is hij me liever.
Zonder hem zouden we mi1
schien ook niet gehoord hel
ben van de roman Een vriei
van de schemering uit 191
Het boek vertelt over het troo
teloze leven van homo's in c
jaren vijftig, toen Parijs hj
trefpunt was dankzij Noori
Afrikaanse schandknapen. 1
een troosteloos milieu va
smoezelige achterkamertji
ontstaat een liefde tussen t
Nederlandse homoseksue
Wouter en de Algerijn Bahi
die tragisch eindigt in Zeelanj
Uitgevers durfden indertij)
begin jaren vijftig, dit mani
script niet te publiceren vaj
wege de onverholen homosei'
sualiteit die erin wordt b;
schreven. Het was nog v
voor de tijd dat Gerard Rei
zijn geruchtmakende brievei
boeken zou publiceren. Wa
ren had in zijn dagboeken
novellen al aangetoond dat
in hem ook een romancier ve
scholen zat, die net als Re>
putte uit zijn eigen leven t
beschikte over een verfijnt
schrijfstijl. Een vriend voor l
schemering getuigt daarvan.
Verhelderend in dit opzicht 1
het tegelijk verschenen boekj
Tussen Borssele en Paril
waarin Molegraaf fragments
uit Geheim dagboek tussj
1945-1951 selecteerde die ve
wijzen naar de roman. Mol
graafs nawoord bij het boek
voorbeeldig. Al schiet hij son
door, als hij bijvoorbeeld rn
pathetische stelligheid ve
klaart: „Niemand schreef
genadeloos en genadig over 1
liefde als hij." Dat klinkt teve
naar de blinde bewonderai
Ook is Warrens stijl hier n
niet zo eigen als hij bewee
Die 'eigen stem' ontwikkel
zich pas gaandeweg in Gehei
dagboek.
iJon
non-fictie recensie
Kees Buijs
'Het menselijk genie. Streven naar het ultieme
in kunst en wetenschap door de eeuwen heen'
door Charles Murray. Uitgeverij Het Spectrum.
Prijs: €49,95.
„Onder de Borgia's kende Italië der
tig jaar lang moord en doodslag. Die
tijd bracht ook genieën als Michel
angelo en Leonardo da Vinei voort.
Zwitserland heeft al vijfhonderd jaar
democratie en vrede, en wat heeft
het opgeleverd? De koekoeksklok."
Het zijn woorden van Harry Lime uit
de film The Third Man.
In het Wenen van vlak na de Tweede
Wereldoorlog drijft Lime - gespeeld
door Orson Welles - zwarthandel in
verdunde penicilline, met talrijke
doden en verminkten als gevolg. Als
zijn oude vriend Holly Martins, die
in Amerika de kost verdient met het
schrijven van driestuiversromanne-
tjes, hem ontmoet bij het reuzenrad
in het Prater, maakt Lime zijn be
roemde toespeling op Italië aan het
begin van de zestiende eeuw: barre
tijden stimuleren vindingrijkheid en
genialiteit. Lime leeft ernaar.
Er zijn zelfs statistische aanwijzingen
voor. In Het menselijk genie stelt de
Amerikaanse politicoloog Charles
Murray vast dat volgens zijn reken
model oorlog bevorderlijk is voor de
opkomst van opmerkelijke kunste
naars en wetenschappers. Het doet
denken aan de volkswijsheid dat ar-
tistiekelingen pas iets groots verrich
ten als ze honger en armoede lijden.
nen van eeuwen geleden zijn, levert
hem ongetwijfeld het verwijt op dat
hij zowel vrouwen als niet-Europea-
nen niet naar waarde schat. In Het
menselijk genie verweert hij zich bij
voorbaat tegen deze kritiek door alle
mogelijke berekeningen en her
schikkingen op zijn verzameling
toonaangevende geleerden en kun
stenaars toe te passen, en er ook nog
bestanden aan Chinezen, Japanners
en Indiërs in op te nemen. Maar de
uitkomst verandert er niet door.
Nogal wiedes, zullen zijn critici over
het resultaat zeggen. Murray baseert
zijn wereldwijde verzameling van
bijna vierduizend artistieke en we
tenschappelijke toppers - van wie 98
procent mannen - op het aantal ma
len dat ze genoemd worden in toon
aangevende naslagwerken en ency
clopedieën. Die zijn op hun beurt
het product van blanke Europese
mannen.
Toch is hiermee niet gezegd dat zijn
boek op een cirkelredenering berust.
Hij laat overtuigend zien dat de
maatschappelijke en culturele om
standigheden in de grote Europese
steden vanaf de Renaissance tot in
de negentiende eeuw bij uitstek be
vorderlijk waren voor de ontplooiing
van getalenteerde kunstenaars en
wetenschappers. In de praktijk wa
ren dat bijna altijd mannen.
Hetzelfde christendom dat zo'n be
langrijke factor bleek in het stimule
ren van mannen tot grote prestaties,
hield de vrouwen voor dat zij kinde
ren moesten krijgen en het huishou
den moesten doen. Murray wijst ver
der op de interessante culturele oor
zaken die kunnen verklaren waarom
joden sinds 1800 zoveel geniale kun
stenaars en wetenschappers hebben
opgeleverd.
Voor elke stelling en veronderstelling
voert hij reeksen cijfers en analyses
aan. Dat vraagt nogal wat van de le
zers. Hij maakt wel erg veel werk van
het onderbouwen van conclusies die
je eigenlijk al op bladzijde een kunt
trekken.
Aan het slot van zijn boek verlaat
Murray de paden van de cijferende
wetenschap en kruipt hij in de rol
van cultuurcriticus. De tijd van de
grote genieën ligt achter ons, con
cludeert hij. Het prestatieniveau is
afgenomen. Vooral in de kunst heb
ben we de laatste anderhalve eeuw
nog maar weinig vernieuwends ge
zien. Die werd vroeger gemaakt in
opdracht van, en ten behoeve van,
een elite. Tegenwoordig moet kunst
juist een breed publiek trekken. Had
een genie als Mozart nu geleefd, dan
zou hij geen symfonieën en kerkmu
ziek in opdracht van vorsten en
geestelijken hebben gecomponeerd,
maar waarschijnlijk 'popmuziek heb
ben geschreven.
Daarmee is niet alles gezegd. Vol
gens Murray zijn echte topprestaties
onhaalbaar zonder geloof in hogere
waarden. Door het overheersende
ongeloof en cultuurrelativisme is de
kunst de afgelopen eeuw gedegra
deerd tot vakkundig gemaakt amu
sement. De hele westerse bescha
ving is in verval, sombert Murray,
maar als de grote talenten weer gaan
geloven, kan het volgens hem weer
goed komen.
-Streven naar het ultieme
in kunst en wetenschap "IV
door de eeuwen heen
Murray zelf vertrouwt het verband
tussen oorlog en creativiteit ook niet
helemaal. Mogelijk hangt oorlog sa
men met andere factoren die van in
vloed zijn op creatieve en geniale
personen. Mogelijk zadelt zijn com
plete model hem op met een vals
verband. Kortom, het menselijk ge
nie vereist op zichzelf de nodige ge
nialiteit om het hoe en waarom
bloot te leggen. Hij slaagt daar maar
ten dele in, zoals zal blijken.
Zijn conclusie dat de geniale toppers
uit de wereldgeschiedenis vrijwel
uitsluitend blanke Europese man-
