WETENSCHAP
'Aardewerk niet van belang voor menselijke evolutie'
Psycholoog Draaisma gefascineerd door tijc:
Trilvest geeft blinden
ongekende bewegingsvrijheid
Vakantie en stamkroeg zorgen voor contacten
Liegen te zien op hersensci
Kijkgedrag baby's
Ditto's op de mertukaa'
fc
HDC 296
dinsdag 18 januari 2005
Hersenscans laten duidelijke
verschillen zien wanneer ie
mand liegt of de waarheid
spreekt, zo maakten Ameri
kaanse onderzoekers bekend.
De methode kan in de toe
komst mogelijk van pas komen
om te achterhalen of verdach
ten van zware misdrijven de
waarheid spreken. Het onder
zoek werd uitgevoerd met be
hulp van functionele MRI (fM-
RI). Dat is hetzelfde als de ge
wone MRI (Magnetic Resonan
ce Imaging), alleen bij functio
nele MRI worden tijdens h*
maken van MRI-beelden
drachten uitgevoerd. De hi
senactiviteit die dit met zie
meebrengt, wordt door de
vastgelegd. „Onze hersene™
vatten mogelijk unieke ple!
waar misleiding en het vei
van de waarheid of juist nj
met behulp van fMRI kani
den gemeten", aldus Scott
ro, directeur van het Funa
Brain Imaging Center van
Temple University School
Medicine in Philadelphia
Sabine Hunnius bestudeerde
de ontwikkeling van het kijkge
drag van baby's tussen de zes
weken en zes maanden. Het
kijkgedrag van een jonge baby
onderscheidt zich sterk van dat
van een volwassene. Zeer jonge
baby's kijken al wel naar dingen
die zich binnen hun blikveld
bevinden, hierbij komen echter
vaak lange periodes voor waar
in hun blik ergens aan vastge
plakt lijkt te zijn. Dikwijls be
perken ze zich dan ook tot één
of twee objecten die in hun
blikveld aanwezig zijn. In de
eerste maanden vindt er een
snelle ontwikkeling plaats van
het kijkgedrag en de aandachts
processen. Rond de vijf maan
den beschikken baby's dan
over een effectieve control
hun oogbewegingen. Eerd >x
onderzoeken naar het sea
van gezichten maakten h< v
altijd gebruik van niet-nai e
lijke afbeeldingen van gez
ten, zoals foto's of tekenii
Daaruit bleek dat hele jon
by's meestal maar enkele
ties van een gezicht fixere
nog niet naar het binnenjj 0
deelte van een gezicht kiji r
maar vooral naar de omü >r
van. Door het gebruik vat
deo-opnames van het gez
van de moeder kon Hunr ni
echter aantonen dat ook!
van zes weken oud al gen 1
naar de belangrijke binnf [i
bieden van een gezicht ki v
namelijk naar ogen en mi 1
Onderzoekers hebben in China resten ontdekt van twee zoo
ren die zich voedden met jonge dinosaurussen. Het Ameriki
Chinese team dat de ontdekking deed, vertelt zijn verhaal in t
wetenschappelijke tijdschrift Nature. In de maag van een va n
zoogdieren, de repenomamus robustus, bevonden zich de ti
van een jonge dinosaurus. Het zoogdier is zo groot als een b ra
rat. Het andere zoogdier, dat repenomanus gigantus is geno
is nog de helft groter en heeft de maat van een hond van onj
dertien kilo. Op de vindplaats, in de provincie Liaoning, wai
kleine dinosaurussoorten gevonden.
Bijna tachtig procent van de Nederlanders gebruikt de
vakantie om familiebanden aan te halen of tijd aan
vrienden te besteden. Ruim 36 procent gaat op vakan
tie bovendien nieuwe relaties aan. Dat concludeert
Carlijne Philips in haar proefschrift over gemeen
schapsvorming tijdens vakanties.
Philips beschrijft hierin drie uiteenlopende vakantiebe
stemmingen: de partyscène op Ibiza, een vakantiedorp
van Club Med op Mallorca en de Amsterdamse cam
ping Bakkum. Philips verrichtte een grootschalig
kwantitatief onderzoek naar gemeenschapsvorming
van de Nederlander op vakantie. Ze promoveert deze
maand.
Bij onderzoek over gemeenschapsvorming ligt de na
druk meestal op wijken, buurten en straten. De tijd dat
gemeenschappen zich alleen in de stamkroeg op de
hoek of bij de buurtvereniging vormden, is echter
voorbij.
In de moderne, welvarende samenleving zijn mensen
mobiel. Ze hebben veel vakantie, reizen er lustig op los
en leren graag nieuwe mensen kennen buiten hun ei
gen woongebied. Zelfs in een korte periode, bijvoor
beeld een weekje vakantie, blijkt dat goed mogelijk.
Uit haar enquête die werd ingevuld door 1209 vakan
tiegangers, blijkt dat mensen behoefte hebben aan een
gemeenschap om zich heen en dat vakantie bij uitstek
geschikt is om aan die gemeenschap te werken
Bakkum sprak ik iemand die het heel mooi ver |j
de", aldus Philips, „ze zei: als je zo veel tijd me
doorbrengt, word je vanzelf vrienden."
Is tijd minder voorradig, dan kunnen nog stee
le relaties ontstaan, zo blijkt uit het bezoek aai
land Ibiza: „Op korte vakanties is homogenitei
langrijk. Ik zag dat aan een gedeelde visie op p
heid in Bakkum, het spreken van dezelfde taal
Med en een gedeelde interesse in muziek en u
op Ibiza."
GPD
door Joost Vermeulen
Het komt niet vaak voor dat
met één klap een gevestigde
wetenschappelijke theorie naar
de prullenbak kan worden ver
wezen.
Volgens de kersverse hoogle
raar West Aziatische archeolo
gie aan de Rijks Universiteit van
Leiden, prof. dr. Peter Akker
mans, is er nu echter voldoende
wetenschappelijk bewijs om
een reeds lang bestaande theo
rie over het belang van de in
troductie van het aardewerk
voor de menselijke ontwikke
ling naar het land der fabelen te
verwijzen.
„De introductie van aardewerk,
die in het begin van het zeven
de millennium voor onze jaar
telling in het nabije Oosten
plaatsvond, werd lang gezien
als een cruciale technologische
innovatie die de mens opstuw
de op de evolutionaire vooruit
gangsladder. Dat blijkt nu vol
strekt ten onrechte te zijn. De
prehistorische samenleving
veranderde helemaal niet we
zenlijk door de komst van kera
miek."
Aldus professor Akkermans in
zijn recente oratie (intreerede).
Hij baseert zijn stelling op zijn
al jaren lopend onderzoek in de
vallei van de Balih, een zijrivier
van de Eufraat in het Noord
oosten van Syrië.
„Het archeologische materiaal,
laat zien dat sinds het einde van
het negende millennium voor
Christus, onder invloed van de
komst van de landbouw, de be
volking in kleine nauwelijks ge
differentieerde boerendorpjes
woonde.
Dit beeld blijft bestaan tot ver
in het zevende millennium.
Weliswaar maken in de mate
riële cultuur nieuwe technolo
gieën (zoals aardewerk) hun
opwachting, maar in essentie
blijven de oude tradities en
leefwijzen gehandhaafd."
„In dit licht is de scheiding tus-
nieuwe nederzettingen, die er
echter heel anders uitzagen.
Er ontstonden andere architec-
tuurvormen - er kwamen op
eens pakhuizen - maar ook
nieuwe jachtwapens, nieuw ge
reedschap, andere dierlijke bot-
resten, en mooier en gevarieer
der aardewerk. Daaruit kunnen
bovendien andere organische
residuen worden gedestilleerd.
Die wijzen voor het eerst op
mellcconsumptie.
Deze veranderingen lijken een
ingrijpende maatschappelijke
verandering te bewijzen. Vol
gens Akkermans zijn de nieuwe
nederzettingen geen kleine au
tarkische eenheden meer, maar
centrale plaatsen.
Het zijn centra van productie,
opslag en distributie en sociale
samenkomst, die ten dienste
staan van een omvangrijke se
dentaire en semi-sedentaire be
volking.
Deze bevolking van deels sei
zoensmigranten houdt vee niet
meer alleen voor het vlees maar
ook voor de melk en de wol. De
luxe en gevarieerde voorwerpen
wijzen erop dat privé-bezit, sta
tus en sociale stratificatie hun
intree hebben gedaan.
Akkermans brengt de verande
ringen in verband met een in
grijpende mondiale klimaats
verandering die rond 6300 voor
Christus begon met het smelten
van Noord-Amerikaans poolijs.
Deze verandering is zo'n tien
jaar geleden door geologen fysi
ci overtuigend aangetoond.
Voor het Nabije Oosten bete
kende deze klimaatsverande
ring afkoeling en vooral aan
houdende droogte.
De reactie van de bevolking was
- na de eerste schok - aanpas
sing in de vorm van diversifica
tie en risicospreiding. „De op
lossingen en aanpassingen
kunnen wij nu voor het overtui
gend aantonen aan de hand
van archeologisch materiaal",
aldus Akkermans.
door Jeroen Akkermans
In de toekomst trekt iedere
blinde een trilvest aan als hij
naar buiten gaat. Trillende ele
menten in het vest waarschu
wen hem voor bomen, voetgan
gers, drempels, gebouwen en
voorbij stuivende auto's. Moei
teloos paradeert hij door druk
ke binnensteden en steekt hij
kruispunten over. Stok en blin
dengeleidehond gaan uit nos
talgie nog wel mee, maar echt
nodig is dat niet meer.
Er zal nog heel wat water door
de Maas stromen voordat blin
den met een uit de ruimtevaart
bekend trilvest de straat op
gaan, denkt professor Mark
Neerincx van de TU Delft. „Er
moet nog onvoorstelbaar veel
worden onderzocht."
Neerincx, TNO en de Universi
teit Twente willen halverwege
2005 starten met de ontwikke
ling van en het onderzoek naar
het trilvest voor blinden. Het
oermodel trilvest, dat astronaut
André Kuipers eerder dit jaar
testte, bestaat al sinds 2001.
In het vest zitten trillende ele
menten die informatie over de
buitenwereld doorgeven aan de
huidzintuigen. Een voorbeeld
van zo'n trillend element is de
mobiele telefoon waarvan het
trilsignaal soms aangeeft of er
sprake is van een bericht of een
gesprek. De trilelementen in
het vest kunnen onafhankelijk
van elkaar trillen en unieke tril-
signalen afgeven.
De afbeelding van de buitenwe
reld door trillers is vergelijkbaar
met klopsignalen, morsetekens
en braille. Vooral braille ver
toont overeenkomsten met het
trilvest. Door met de vingertop
pen over puntjes te wrijven
weet de blinde met welke letter
hij heeft te maken. Een rijdende
auto zou dan bepaalde trilele
menten laten trillen, zodat de
huid op specifieke plaatsen
wordt geprikkeld.
Neerincx: „De gebruikers van
het vest hebben dan wel trai
ning nodig om de verschillende
trilsignalen uit elkaar te houden
en te begrijpen. Braille is een
aardig voorbeeld, maar veel in
gewikkelder dan waar wij heen
willen. Ons uitgangspunt is dat
trillingsinformatie intuïtief
wordt begrepen. Denk bijvoor
beeld aan een tikje op de
schouder. Iedereen draait zich
meteen om."
Het intuïtieve tikje is al ontdekt
door autofabrikanten. Volgens
Jan van Erp van TNO heeft de
nieuwe Citroën C4 een trilele-
ment in de stoel. Als de auto
mobilist van baan verandert
zonder de richtingaanwijzer te
gebruiken, voelt hij een trilling
onder het been.
Van Erp: „De bestuurder kan zo
veel sneller reageren dan bij
een correctief auditief signaal.
Dat verhoogt de veiligheid."
Ook de ruimtevaart en de mili
taire wereld hebben belangstel
ling. Zo was volgens Van Erp
astronaut Kuipers erg tevreden
over het vest. Door de afwezig
heid van zwaartekracht in de
ruimte zijn onder en boven niet
gedefinieerd. De astronaut kan
het trilvest zo instellen dat on
der correspondeert met een
trilling op de buik, en boven op
de schouders.
Daardoor wordt hem moei
zaam om zich heen kijken be
spaard. Het trilvest helpt de as
tronaut bij de oriëntatie en ver
hoogt het comfort. Ook heli
kopterpiloten hebben baat bij
het trilvest als ze exact stil in de
lucht moeten hangen. Het vest
geeft een afwijking direct door
aan de piloot zodat deze snel
kan bijsturen.
Een van de problemen waar de
ontwikkelaars van het vest voor
blinden mee in het reine moe
ten komen is de aansturing van
de trilelementen door de bui
tenwereld. Het mobiele tele
foontje trilt op verschillende
manieren na ontvangst van een
signaal. Het trilvest werkt met
een referentiesysteem.
Het trilvest voor blinden moet
op de een of andere manier een
model van de omgeving maken.
Zoals Neerincx zegt: „Hoe krijg
je de omgeving op de huid?
Hoe verzamel je informatie
over de omgeving, en hoe zet je
die om in tnlsignalen?"
Te denken valt aan het uitzen
den van ultrasone geluiden: de
echo's van de kreetjes van een
vleermuis stellen de nachtvlie
ger in staat in het donker meni
ge prooi te verschalken. Verder
zijn er nog veel experimenten
met proefpersonen nodig. Zo
moet het trilvest onderscheid
maken tussen relevante en irre
levante informatie.
Op dit moment is nog onduide
lijk welke onderdelen van de
omgeving echt belangrijk zijn
en ook hoeveel informatie de
blinde kan verwerken. Hij mag
in ieder geval, aldus Van Erp,
niet verzuipen in de chaos.
In het vest zitten trillende elementen die informatie over de buitenwereld doorgeven aan de huidzintui
gen. Foto: GPD
In huizen en voorraadgebouwen van het prehistorische dorp Teil Sabi Abyad wordt het oudst bekende aardewerk van Syrië gevonden.
Foto: GPD
sen het vroege en het late Neo-
lithicum rond 7000 v. Chr die
door de wetenschap werd ge
postuleerd op basis van de in
troductie van aardewerk niet
langer te verdedigen. Een hele
reeks studies kunnen daarmee
naar de prullenbak."
Volgens Akkermans ligt de wer
kelijke breuk, of beter gezegd,
vindt de verandering in de sa
menleving die leidt tot verre
gaande diversificatie, zowel op
economisch als op sociaal vlak,
op een veel later punt in de ge
schiedenis plcfots en wel rond
6200 v. Christus. In de Balih-
vallei bleken alle nederzettin
gen die dus al bijna een millen
nium lang ononderbroken be
woond waren door mensen die
leefden van de landbouw en de
jacht, ergens tussen 6300 en
6200 plotseling te zijn verlaten.
Dat gebeurde echter niet voor
goed. Binnen enkele tientallen
jaren ontstonden er aan de voet
van de verlaten dorpen weer
door Peter Grondsma
Het menselijk brein is niet groter
dan twee gebalde vuisten. Toch
bevat dit klompje grijze massa
het geheugen van een heel le
ven. Professor Douwe Draaisma
(51) is er door gefascineerd. Hij
schreef er een bestseller over.
Voor een groot deel put de psy
choloog zijn inspiratie uit eigen
ervaringen.
Bij binnenkomst kun je er niet
omheen. Centraal in de huiska
mer staat een kanjer van een
klok. „Dat radarwerk, volkomen
naakt. Ik vind het prachtig. De
machinerie achter tijd spreekt
me enorm aan." Douwe Draa
isma draait de gewichten op en
de slinger komt een zwaar tik
takkend op gang.
De psycholoog kocht het geres
taureerde torenuurwerk jaren
geleden. Hij werkte destijds aan
een boek over tijdmeting in de
menselijke psyche. Het is een
thema dat hem niet meer los
liet.
„Tijd zit vooral in je hoofd. In
onze maatschappij zijn we ont
zettend gehoorzaam aan de
klok, al beseffen we dat nauwe
lijks. Als je in Nederland een
kwartier te laat komt op een af
spraak, is dat al onbeleefd. In
bepaalde Afrikaanse landen
wordt het juist raar gevonden
als je op tijd komt. De marges
liggen daar in uren."
In de moderne wereld zal de
discipline van tijd alleen maar
groter worden, verwacht Draa
isma. Hij bekeek eens een 19de-
eeuwse dienstregeling van trek
schuiten en zag dat de kleinste
tijdseenheid een kwartier be
droeg. „Het spoorboekje van
een generatie later draaide al
om minuten. Terwijl een vlieg
tuig tegenwoordig vanuit de
controlekamers op seconden
wordt berekend."
De hoogleraar in de geschiede
nis van de psychologie heeft
zich in zijn vakgebied vooral
toegelegd op het geheugen. Het
interesseert hem al sinds zijn
studietijd. „Zonder geheugen is
er geen denken, geen emotie,
geen persoonlijkheid." Het ge
kend. „Het waren vooral
ders. Bijna niemand heri
zich de betrekkelijke arm
waarin ze opgroeiden. Si16
weg omdat ze destijds ni(l
ter wisten. Ze hebben pav
geleidelijk met welvaart 1
gemaakt."
Draaisma is zelf ook een
en verdienstelijk schrijvr
een van de weinige wete
schappers slaagt hij er in
zijn vakgebied voor een
publiek toegankelijk te 1
Van zijn laatste boek 'W
het leven sneller gaat al:
der wordt', zijn 70.000 e
plaren verkocht. Het lev
Draaisma verschillende
prijzen op en er versche
vertalingen in het Engel
Hongaars, Italiaans, Spa
zelfs Koreaans.
De professor geniet enoi
zijn succes, bekent hij. 1
schrijven heeft hij niet b
een populaire toets aanj
gen. „Ik vind het binnen
vak leuk om uit te zoeke
zelf graag wil weten. Acl
bleek dat ik vragen heb j
die bij de meeste mensc M
ven."
„Hoe komt het bijvoorb :6
geuren vroege herinnen e
losmaken? Waarom heb r,
moeite om dromen te 0
den? Hoe komt het dat! a
den soms hun leven als
film aan zich voorbij zit ij
ken? Waarom herinner
allerlei onzinnige feitjes
eigenlijk wel kwijt wil, n
ik belangrijke dingen va
onthouden?"
Het zijn alledaagse vrag
maar de zoektocht naai
woorden bracht hem n;
zolders en de kelders va
psychologie. De hooglei
probeerde te ordenen e
den, maar hield ook vetb
over.
Psychologie is nu eenm
exacte wetenschap. Dra
vader woont in een ver)1
huis. Hij heeft de ziekte J
zheimer. „Ik was er een
toen hem een geheugei ir
zoek werd afgenomen. 1
kundige stelde ik nuchta
dat de dementie al verd
dan gedacht. Maar als z ,5
ik er verdrietig bijf,
it
heugen is een nuttig instru
ment. „Het waarschuwt je voor
onheil. Zonder herinneringen
zou je volkomen weerloos in de
wereld staan."
Een geheugen is vooral kleverig
voor akelige dingen, weet Draa
isma. „De vroegste jeugdherin
neringen gaan vaak terug naar
een brand, een voet tussen de
spaken, een val van de trap.
Dingen die je niet weer wilt be
leven. Evolutionair gerede
neerd, hebben mensen herin
neringen om zichzelf in de toe
komst voor problemen te be
hoeden."
Draaisma maakte een stroeve
start op school. Via zijn vrouw
Pea kwam hij uiteindelijk tot
een studie psychologie. „Niet
omdat ik zo veel belangstelling
heb voor mensen, ik ben be
paald geen sociaal psycholoog,
maar meer omdat de inwendige
processen in het brein me inte
resseren. Ik wil doorgronden
wat zich allemaal afspeelt in dat
klompje grijze massa."
Zijn eigen jeugdherinneringen
zijn vooral gekoppeld aan ge
voelens van veiligheid en ge
borgenheid. Hij groeide op in
een uitgesproken gereformeerd
middenklassegezin. Er waren
thuis geregeld conflicten over
verplichte catechisatie en kerk
gang. Als 16-jarige had Douwe
er geen begrip voor.
„Nu ik zelf ouder ben, zie ik pas
dat de intenties en bedoelingen
van mijn ouders goed waren.
Wat dat betreft veranderen en
verkleuren je herinneringen
naarmate je ouder wordt. Het
geheugen is geen archiefkast
waar je de goed bewaarde map
pen nu en dan uit kunt trek
ken."
In zijn boekenkasten vol vakli
teratuur - van Sigmund Freud,
Friedrich Nietzsche en Emma
nuel Kant tot Piet Vroon - staat
ook 'It Wrede Paradys' van Hyl-
ke Speerstra. Het is voor Draa
isma meer dan een roman. De
interviews met Friezen die vlak
na de Tweede Wereldoorlog
emigreerden naar Canada,
Amerika en Australië, bieden de
psycholoog een prachtig inkijk
je in hun geheugen.
„Deze mensen vertellen over de
tijd dat ze vertrokken uit een
provincie waar landbouw en
visserij nog de belangrijkste
bronnen van bestaan waren. De
herinneringen aan hun moe
derland zijn toen bevroren. Ook
hun taal is nog doorspekt met
Friese woorden die tegenwoor
dig op het punt van uitsterven
staan."
Het geheugen van de emigran
ten blijkt ook wonderlijk verte-
Vooral vragen over tijd houden Douwe Draaisma bezig. Foto: GPD/Sake Elzinga
