Veel was fout aan de NSB, maar niet alles
BINNENLAND
Fascinatie voor foute mensen
Buik vol van sigaretten, chocola, cola en de Big Mac
Mijn vader heeft uitvoerig spijt betuigd
Zestig jaar later lijkt de tijd rijp voor enige nuancering
P
-* p» uw
Thl*}resh Up
"Family
Drink
/ou A..
fF/ikesybtt/
maandag 2~] DECEMBER 2O0
Toen ze vijf was, bladerde ze al
driftig door het boek De Ver
schrikkingen van het Nazi-sys
teem. De fascinatie voor de
Tweede Oorlog is gebleven en
spitst zich vooral toe op de Na-
tionaal-Socialistische Bewe
ging, de NSB. Fout in de oorlog.
Manon Wilbrink (29) wil er alles
over weten.
Voor Manon Wilbrink is het
nooit genoeg. „Misschien is het
wel een beetje een rare hobby,
de Tweede Wereldoorlog en
dan vooral de NSB.
Het houdt me altijd bezig en ik
kan er altijd over praten. Ik heb
kennelijk een fascinatie voor
foute mensen. Hoe mensen el
kaar dat allemaal kunnen aan
doen?"
Als geschiedenisstudent liep
Wilbrink stage bij het NIOD,
het Nederlands Instituut voor
Oorlogsdocumentatie. „Mijn
droom kwam uit. Zat ik daar
plotseling op een kamer met
mensen die in mijn ogen fan
tastisch werk deden. Ik deed er
mijn onderzoeken en om af te
studeren wilde ik uiteraard een
stuk over de oorlog maken."
Rene Kok van het NIOD kwam
vervolgens met een paar namen
op de proppen. „Het werd Ca-
rel Huygen. Van die man had ik
nog nooit gehoord, maar hij
was wel lange tijd de derde
man van de partij. Huygen was
secretaris-generaal van de NSB.
Een keurige man. In burger,
maar ook in het uniform van de
ordedienst Weer Afdeling (WA).
„Na het afronden van mijn stu
die ben ik doorgegaan met
Huygen. Natuurlijk zou het ge
weldig geweest zijn als ik die
man ontmoet had."
Huygen bleek drie zoons te
hebben. Manon Wilbrink kwam
zijn middelste zoon op het
spoor en schreef hem een brief.
Ze weet inmiddels vrijwel alles
over Huygen en is bezig met
het lezen van zijn dagboeken
die zijn zoon van zijn moeder
gekregen had. In 1933 al werd
hij lid van de NSB. Huygen
komt uit een rijke, uiterst anti
communistische familie. „Carel
was een beetje het zwarte
schaap van de familie. Studeren
lukte niet zo best en hij trouw
de beneden zijn stand. Zijn va
der stuurde hem naar Milaan
om er een bedrijf te leiden. Het
was in de tijd dat in Italië Mus
solini opkwam. Belangrijk, hij
zag wat die beweging voor el
kaar kreeg, vooral orde."
Ze bedenkt nog een reden
waarom Huygen vermoedelijk
voor de NSB koos. „Thuis was
het maar niets. Bij de NSB was
hij iemand. Zeker nadat Mus-
sert hem naar Utrecht haalde.
Hij was belangrijk. Tja hoe fout
was die man nou? Van wat ik
tot nu toe weet, heeft hij nooit
joden verlinkt."
„Maar ja, na 1936 wordt de NSB
wel heel erg antisemitisch. Als
je dan lid blijft, kun je moeilijk
volhouden dat je daar niet ach
ter staat."
Ze hebben er veel over gesproken. Over zijn keu
ze voor de NSB die hij later betreurde. Karei Huy
gen (65), kind van een vooraanstaande NSB'er,
heeft er veel aan gehad. „Mijn vader was altijd
heel open. Naar zijn kinderen, maar ook naar an
dere mensen toe. Na zijn gevangenisstraf was het
thuis vaak onderwerp van gesprek. Wat we ook
vroegen, er kwam altijd een antwoord."
Toen ze na zijn straf die hij uitzat in Utrecht in
Hoogeveen terecht kwamen, wist iedereen in het
dorp wat er aan de hand was. Huygen: „Dat
maakte het simpel. Mensen konden zeggen: met
hem wil ik niets meer te maken hebben. Hij be
greep dat ook wel. De meeste mensen maakten
er verder geen punt van. Hij zei: toen heb ik die
keuze gemaakt en nu vind ik dat het niet de goe
de keuze was."
Al vrij snel schreef Huygen in de gevangenis dat
hij fouten gemaakt had. Huygen jr.: „Mijn va i(
heeft uitvoerig spijt betuigd. Uit de gesprekke
en de brieven die hij schreef, bleek bovendie jj
dat mijn vader wel vaderlandslievend was. A x
dat zeg, zie je de mensen denken: hoe kan d^j.
nou? Hij was toch NSB'er? Dat klopt, maar ei
nog wel een verschil tussen NSB'ers. Mijn va p
dacht een buffer te kunnen vormen tussen I* j
derland en de bezetter."
„Soms is het moeilijk te begrijpen. Hij was b
voorbeeld heel trouw aan Mussert die hij na
bevrijding nog wel gevraagd heeft zijn eed oi
daan te maken. Als je lid werd van de NSB, n
je een eed afleggen." Soms is het uiterst con
terend. Ook voor Karei Huygen die er zo opi
over kan praten. „Als je hem in uniform op
ziet staan tussen Duitsers is het maar goed
weet hoe hij daar stond."
door Manon Wilbrink
breda - NSB'ers? Landverraders, na
zihulpjes, jodenverklikkers en profi
teurs. Dat waren het! Niet één uitge
zonderd! Zestig jaar later lijkt de tijd
rijp voor een nuancering. Na zestig
jaar beseffen we dat niet iedere Duit
ser fout was in de oorlog. Als dienst
plichtig militair gedwongen worden
naar een bezet land te gaan, is heel
iets anders dan bewust samenwer
ken met de bezetter van je land, zo
als de NSB'ers deden. Veel NSB'ers
waren er oprecht van overtuigd dat
Nederland hen nodig had. Ze voel
den zichzelf een soort buffer tussen
het volk en de Duitse bezetter. Zij
dachten dat zij de enigen waren die
de Duitsers op andere gedachten
zouden kunnen brengen. Het volk
zou dat volgens Mussert van liever
lee wel een keer gaan inzien, maar
hoe fout bleek die veronderstelling
van de leider. De Duitsers maakten
maar wat graag gebruik van zijn naï
viteit. Kortom, Mussert en zijn aan
hangers kregen dikke worsten voor
gehouden in ruil voor collaboratie.
Om wat meer van de ideeën van
Mussert en zijn NSB tijdens de oor
log te kunnen begrijpen, is het nodig
om naar de geschiedenis van de be
weging te kijken. December 1931
was de maand waarin de Nationaal-
Socialistische Beweging door Ir. AA
Mussert en elf anderen in een zaaltje
aan het Domplein in Utrecht werd
opgericht.
Het was een tijd van diepe economi
sche crisis, van lange rijen steuntrek
kers, wachtend op een stempel. Ne
derland was een verzuild land, waar
in de katholiek naar zijn RK-voetbal
vereniging ging, een katholiek meisje
trouwde en zijn kinderen naar een
katholieke school liet gaan. Ook de
protestanten hadden hun eigen
scholen en verenigingen. Diezelfde
verdeling liep dwars door de poli
tiek. Omdat geen enkele politieke
partij groot genoeg was om in haar
eentje te regeren, moesten partijen
samenwerken. Die samenwerking
zorgde ervoor dat partijen compro
missen sloten en politieke proble
men achter de schermen probeer
den op te lossen. In de NSB kwamen
mensen uit de elite, de middenstand
en de arbeidende klasse samen. De
elite was bang voor het rode gevaar
dat vanuit Moskou naar ons land
loerde en hoopte dat Mussert Ne
derland weer welvarend zou maken.
De middenstanders hoopten dat
meer welvaart hen meer omzet zou
opleveren. Arbeiders wilden werk,
zodat ze hun hand niet meer op
hoefden op te houden.
Mussert beloofde dat hij rust en orde
zou brengen. In haar eerste jaren
keek de NSB naar Italië en Mussolini
die in dat land een einde had ge
maakt aan de sociale en politieke
problemen. Daarbij zagen Mussert
en zijn volgelingen niet dat de Duce
veel geweld en zelfs moord tegen
politieke tegenstanders had gebruikt
om zijn plannen door te drijven. In
de eerste jaren groeide de NSB erg
snel. De partij was goed georgani
seerd en Musserts ideeën sloegen
aan. Bovendien was de saamhorig
heid binnen de nieuwe organisatie
erg groot. Kameraden namen werk
loze partijgenoten in dienst, verza
melden kinderwagens en kleding
voor leden die het minder goed had
den.
Op het hoogtepunt in 1935 had de
NSB iets meer dan 50.000 leden. Dat
zorgde ervoor dat de andere partijen
gingen samenwerken om te voorko
men dat de nationaal-socialisten te
groot zouden worden. De NSB
maakte het zichzelf ook steeds moei
lijker. Ze werd openlijk antisemi
tisch, koos steeds meer de kant van
Hitler-Duitsland en feliciteerde
Mussolini toen hij een oorlog begon
in Abessinië. De NSB haalde zich
nog meer woede op de hals toen het
liet blijken dat de joden zelf de
schuld waren geweest van de Kristal
Een collage van publicaties over de NSB van Mussert. Foto: GPD
nacht Dat schoot ook een groot aan
tal kameraden in het verkeerde keel
gat en het ledenaantal daalde dras
tisch. NSB'ers raakten in een isole
ment. Familie en vrienden bleven
weg en op straat werden ze bespot:
op de hoek van de straat staat een
NSB'er, 't is geen man, 't is geen
vrouw, 't is een rasplebejer.
Toen de Duitsers Nederland in de
meidagen van 1940 binnenvielen,
werden 5.000 NSB'ers uit voorzorg
gevangen gezet omdat de Neder
landse regering bang was dat zij ver
raad zouden plegen. Veel NSB'ers
waren net zo tegen een Duitse be
zetting als goede Nederlanders en
voelden zich vernederd door hun ei
gen landgenoten.
Bovendien vluchtte de koningin
naar Engeland en dat was een klap
in het gezicht van de beweging, die
altijd erg Oranjegezind was geweest.
Wïlhelmina had haar volk moeten
steunen en niet op zo'n laffe manier
het land moeten verlaten, vond
Mussert. Mussert vond dat er nu
niets anders opzat dan dat hij het
Nederlandse volk zou leiden. De
nieuwe leden werden door de oude
leden neerbuigend Meikevers ge
noemd. Het waren profiteurs die
mee wilden liften op het nationaal-
socialistische succes. Mussert wilde
graag de regering leiden en op die
manier Nederland onafhankelijk van
Duitsland houden. Duitsers en de
radicale NSB'ers wilden Nederland
echter helemaal op laten gaan in een
groot Germaans rijk. Van onafhan
kelijkheid zou geen enkele sprake
meer zijn.
Iedere keer dat de Duitsers iets van
Mussert gedaan wilden krijgen, be
loofden ze hem regeringsleider te
maken. Telkens trapte hij er in: hij
ging mensen werven voor de SS, liet
zijn leden samenwerken met de
Duitsers en ging naar Berlijn om een
eed op Hitier als Germaans Führer af
te leggen.
In de ogen van de Nederlanders
werden Mussert en zijn NSB het
symbool van het kwaad, terwijl de
Leider dacht dat hij juist in het be
lang van dat volk handelde. Toen hij
later tegenover zijn rechters stond
en de doodstraf tegen zich hoorde
eisen, was hij stomverbaasd. Hij
dacht juist dat hij na het uitzitten
van een paar jaar gevangenisstraf erg
van pas zou kunnen komen voor de
Nederlandse politiek.
Na de bevrijding zijn er tussen de
120 en 150 duizend Nederlanders -
terecht of onterecht - opgepakt op
verdenking van collaboratie met de
Duitsers. Ze werden opgesloten in
kampen en gevangenissen en moes
ten onder meestal erbarmelijke om
standigheden lange tijd wachten op
hun berechting.
Rond 1947 kwamen de meeste lichte
gevallen vrij. Dat waren mensen die
slechts hadden meegelopen of
schuldig waren aan kleine vergrij
pen. De zware gevallen kregen ge
vangenisstraffen van vijf jaar tot le
venslang. Bijna vijftig NSB'ers, onder
wie Mussert en Blokzijl, kregen
kogel.
Lang niet iedere NSB'er had me)c]
werkt aan de jodenvervolging o e
zetslieden verraden. Het is ook m
zo dat iedere goede NederlandeVi
het verzet had gezeten. Daarme a
natuurlijk niet gezegd dat de N! n
een zuivere organisatie was, wa [e
van de leden afieen door blind
hun Leider te vertrouwen als m h
schapen de afgrond werden ing^
trokken. Vele kameraden hebbe^f
profiteerd van de bezetting, een
tal heeft mensen verraden om
beter van te worden. Veel leden
ren ook oprecht in hun veranda»!
stelling dat ze met het NSB-lidr
schap het goede deden en meew(
ten aan een nieuwe tijd. Veruit ni
meeste NSB'ers waren niet betrei
ken bij het oppakken en deport .j
van joden of andere vijanden vy,
het Derde Rijk en wisten niet w 0,
werkelijk gebeurde in de nazika^
pen. Wij weten achteraf dat er
joenen mensen zijn vermoord, j^0
als je iemand - NSB'er of goede h,
derlander - voor de oorlog had e,
teld wat we sinds 1945 weten,
hadden weinigen het geloofd. 0
waren er tijdens de oorlog geno
geruchten dat de werkkampen
de nazi's vernietigingskampen
ren. Uiteraard is het niet goed t -
praten dat mensen alleen vanw
hun geloof, ras of politieke ovei
ging werden opgesloten en kaa n
schoren in een gevangenispak fle
dwangarbeid zouden moesten
richten. Dit was een beeld waai j's
NSB niet tegen was. Wie in 193 jr
lid was van de NSB, was het mi
schien niet helemaal eens met y£
ideeën over rassenverhoudingt 7
de oplossing voor het jodenprc
bleem. Kennelijk accepteerden 4
die keuzen wel als een conseqi ja
van het pad dat men had gekoa
Daar mogen oud-NSB'ers wel
lijk verantwoordelijk voor word
gehouden. A
Amerikaanse bevrijders brachten hun cultuur mee, maar nu groeit het verzet
door Dirk Vellenga
breda - De Amerikaanse bevrij
ders kwamen in 1944 uit een ver,
vreemd land met wolkenkrab
bers, roze Cadillacs en cowboy
hoeden. Amerika lag op alle ge
bieden voor op Europa. De we
reld is in zestig jaar grondig ver
anderd. De Amerikanisering
heeft zo ingegrepen op onze ma
nier van leven datje Nederland
de 51e staat van de USA zou kun
nen noemen.
Op de kaart van de bevrijding
van Europa loopt een pijl van
Omaha Beach naar Zaandam,
waar in 1971 de eerste McDo
nald's van Europa werd ge
opend. Vandaar lopen duizen
den lijnen naar restaurants met
Amerikaans fast food in alle
hoeken van Nederland. Vanaf
D-Day kun je ook nog een lijn
tje via Dallas naar Sex and the
City leggen. Toen de Duitsers
waren verslagen, begon de
Amerikaanse opmars. De Geal
lieerden tracteerden op chocola
en sigaretten. D,e wereldwijze
yankees lieten iedereen royaal
delen in hun rijkdom. Bevrijde
Nederlanders dansten op
Moonlight Serenade en In the
Mood van Glenn Miller. Ameri
kaanse films draaiden in onze
bioscopen. Europa gaat tegen
woordig gekleed in jeans en T-
shirts en kan dag en nacht kij
ken naar commerciële tv. Jon
geren praten een soort half-En-
gels. Het is zo gewoon dat het
lijkt alsof het altijd zo was. Toch
heeft het proces van de Ameri
kanisering zich zeker in het be
gin langzaam en niet zonder te
genstand voltrokken.
De legers van Hitier hadden
zich overgegeven en het gevaar
lijke Duitsland was vastgebon-
l.SSM.FrStvM ftJU n**ea>
Reclame van Lucky Strike uit de
jaren vijftig. Foto: GPD
den en gekneveld. Het was niet
zo dat Nederland in de zoete
roes van de bevrijding de lang
durige invloeden van de Duitse
cultuur snel inruilde voor de
American way of life. Nederlan
ders bewonderden de grote na
men van het machtige Duitse
taalgebied: Goethe, Schiller,
Hegel, Thomas en Heinrich
Mann, Heinz Rühmann, Emil
Jannings. Amerika was heel ver
weg. H.JA Hofland schreef
ooit: Mijn eigen kennismaking
met de wolkenkrabbers vond
plaats via de lectuur van A.M.
de Jongs Avonturen van Bulle
tje en Bonestaak.
De nieuwe verhoudingen in de
wereld na 1945 dreven ons land
in de richting van de Verenigde
Staten. Achter het verslagen
Duitsland doemde het Sovjet
gevaar op en alleen Amerika
kon ons beschermen. De NAVO
klonk ons land in 1949 vast aan
het Amerikaanse legerapparaat.
Economisch waren we ook af
hankelijk van de VS geworden:
zonder de Marshall-hulp zou
de wederopbouw nooit lukken.
Op commercieel gebied werden
hier en daar Amerikaanse novi
teiten ingevoerd. Nylorikousen
die in 1945 voor het eerst door
de Amerikanen werden ge
toond, werden vanaf 1952 door
Enkalon in ons land nage
maakt. In dat jaar introduceer
de Albert Heijn na uitvoerige
research in Amerika, de eerste
zelfbedieningswinkel en werd
het postorderbedrijf Wehkamp
opgericht naar het succesvolle
Amerikaanse voorbeeld Sears
Roebuck.
In de kale jaren vijftig waren
vooral jongeren gevoelig voor
de Amerikaanse cultuur. James
Dean en Marylin Monroe wer
den hun helden. De film Rock
around the clock (1956) met de
opzwepende rock and roll van
Bill Haley zorgde op verschil
lende plaatsen voor rellen. Elvis
Presley gaf de jeugd een luide
stem en soepele heupen. Het
succes van West Side Story
(1961) toonde aan dat de emo
ties van de Amerikaanse spij-
kerbroekenjeugd ook in Neder
land herkend werden.
De ouderen bleven wat huiverig
voor het Amerikanisme. De ra
dio filterde de Amerikaanse
amusementstroom: Europese
muziek ging voor en Ameri
kaanse nummers kregen bij
voorkeur een aangepaste, Ne
derlandse uitvoering. Ameri
kaanse literatuur - Hemingway,
Faulkner, Steinbeck - die in or
dinaire pockets op de markt
kwamen, werden grotendeels
genegeerd.
Televisieseries boden vanaf
1960 een blik in de Amerikaan
se huiskamers. Vader weet het
beter (met Robert Young) en Al
les draait om moeder (met
Donna Reed) lieten gelukkige
gezinnetjes zien in een luxe wo
ning in een zonnige buitenwijk.
Kinderen én ouders droegen
spijkerbroeken en lichte gym
schoenen.
Iedereen was jong, knap, zorge
loos en reed rond in een open
auto. Moeder stond te zingen in
de keuken en als de kinderen
thuiskwamen, riep ze vrolijk:
There are cookies in de the jar
and there's milk in the refrige
rator.
Nederlandse kijkers vergaapten
zich aan de glimmende appara
ten in die shows. Er werd ook
gewaarschuwd: een Ameri
kaanse gezin is niet veel meer
dan een groep personen die uit
dezelfde koelkast eten.
Duitsland was zeker niet afge
schreven, ook al was het ver
deeld in Oost en West. Goede,
schuldbewuste auteurs als
Heinrich Böll en Günther Grass
werden gretig gelezen. Er ble
ven schlagers uit het oosten ko
men. Leni und Ludwig zongen
Schön ist die Jugend (1958),
Freddy Quinn had succes met
o.a. Junge komm bald wieder
(1963). Verder konden Conny
Froboess en Rex Gildo zich tot
in het begin van de jaren zestig
makkelijk meten met Elvis Pres
ley, Pat Boone en Connie Fran
cis.
De televisie speelde de hoofdrol
in de Amerikanisering van Eu
ropa. We raakten vertrouwd
met Dick Van Dyke, Lucille Ball,
vader en zoons Cartwright in
Bonanza, de rechtszaken van
Perry Mason. Via Peyton Place
(vanaf 1967 in ons land op tv)
en Dallas leerden we wat een
soap was.
Het geweld van de Amerikaanse
tv-industrie was niet te keren.
Europa moest zich gewonnen
geven. In Nederland ging men
programma's maken volgens
Amerikaanse formats, we kre
gen reclameblokken en in 1989
zelfs commerciële zenders, zo
als die al heel lang in de VS be
stonden.
Toen John F. Kennedy in 1963
werd vermoord, waren we in
Ook het frisdrankje 7up veroverde Nederland. Foto: GPD
Nederland geschokt alsof hij
ook onze president was. De te
levisie had het eens zo verre en
vreemde Amerika dichtbij ge
bracht. De Amerikaanse strijd
in Vietnam leidde ook in Ne
derland tot hevige discussies en
grote demonstraties.
Nog meer Amerikaanse invloe
den golfden binnen toen de te
gencultuur van hippies, love
and peace en undergroundmu-
ziek in de tweede helft van de
sixties hier bij de jeugd aan
sloeg. Hollywood verwierf vol
ledige hegemonie in de Neder
landse bioscopen. Het aandeel
van films uit Frankrijk, Duits
land en Italië werd gereduceerd
tot bijna nul. Het digitale tijd
perk vulde onze taal met een
reeks Engelse woorden en uit
drukkingen. Waren alle oude
reserves verdwenen?
Nee, we probeerden nog een
beetje afstand te houden.
Hoofdschuddend zagen we dat
verkiezingscampagnes aan de
andere kant van de plas slimme
shows waren met veel lawaai,
ballonnen en oneliners zonder
beleid of samenhang. Inmid
dels doen we het in polderland
niet veel anders.
De peperdure gezondheidszorg
en de kolossale schadeclaims in
de VS werden breed afgewezen.
Dat waren Amerikaanse toe
standen. Net als de zware cri
minaliteit met maffiapraktijken,
corruptie bij de overheid, afre
keningen op straat en lijken in
beton. Ook met die harde reali
teit zijn we ondertussen aardig
vertrouwd geraakt in Neder
land.
Door de democratisering van
de jaren zestig en zeventig en
de verhoogde welvaart ontwik
kelde zich een massacultuur en
die was en is op Amerikaanse
leest geschoeid. Kijk een hele
dag tv en je waant je in Ameri
ka, sommige reclames zijn niet
eens meer ondertiteld.
Vechtende jongens worden op
straat opgehitst door toekijken
de kinderen die Jerry, Jerry roe
pen. De talkshows van Jerry
Springer en consorten horen bij
hun leefwereld. Kerst wordt
steeds meer bepaald door de
Amerikaanse Father Christmas,
we vieren Valentijnsdag op de
Amerikaanse manier en zelfs
Halloween heeft hier vaste
na,
grond onder de voet gekrq
De laatste jaren lijkt die Ai
kaanse almacht in Europa H
irritaties te leiden. Typerii
als materialistisch, oppen
kig, jachtig, sensatiebelus
en arrogant worden steed
ker gehoord. Het anti-Am
nisme wordt vooral gevoe P
door één man: George W. J
de huidge president. r
Zijn spierballentaal en sir
wereldbeeld roepen weer:
den op. De Amerikaanse iftP
in Irak maakt de meeste I|„.
landers niet dankbaar m:
gerust. De historicus Joha
Huizinga schreef in de jarl
dertig over de Verenigde Hl
Uw toestel van beschavin
vooruitgang, Uw big citie"
Uw volmaakte organisatie A
ven ons slechts heimwee I
wat oud en stil is. L
Hij sprak van een naar bue
gerichte cultuur zonder ei
diepte. Het is een geluid cf
ook vandaag de dag kunt
ren. Socioloog P.J. Boum^.
teerde in 1950 over de VS:,
rijk, ietwat protserig en lu]
ruchtig, materialistisch er
nisch overgestandaardisel
volk. Het zou een actuele
zuchting kunnen zijn.
De Amerikanen kwamen P
1944 als bevrijders, ze wei
bejubeld, bewonderd en d(
delijk bijna slaafs gehoor-
zaamd. Anno 2004 zou je I
nen spreken van een Amt
kaanse bezetting, indirectj
vreedzaam, volgens het ix°;
tig rollende marktmechar
Ondertussen is het weer c, 1
althans volgens de Ameril
se visie leven we sinds 11
tember 2001 in een oorlof
atie. Europa probeert zicri
te maken en zich los te wi
van de VS. Het lijkt erop <L
genoeg hebben van de sijj
ten, de chocola, de cola e| c
Big Mac.
