Nederland
doet mee
in de ruimte
WETENSCHAP
De wind moet met het zand kunnen spelen
HOC 296
DINSDAG 14 DECEMBER 2^
door Servé Vaessen
Satellieten voor ruimteonder
zoek worden steeds complexer.
Deelname aan internationale
ruimtemissies lukt alleen nog
met vereende krachten. Reden
voor enkele Nederlandse ruimte
vaartinstellingen om voortaan
nauw samen te werken. Niet al
leen de wetenschap profiteert
daarvan, ook de industrie hoopt
een graantje mee te pikken.
Nederland doet het goed in de
ruimte. Met satellieten als ANS
en IRAS maakte ons land in de
vorige eeuw naam op het. ter
rein van het sterrenkundig
ruimteonderzoek. Complete
kunstmanen zijn voor ons land
inmiddels een (financieel)
maatje te groot geworden.
Met de fabricage van satelliet
onderdelen blazen we nog
steeds een aardig partijtje mee.
Dutch Space uit Leiden bijvoor
beeld heeft wereldfaam verwor
ven met de bouw van hoog ren
dement-zonnepanelen. Zo kan
de Europese kometensonde Ro-
setta dankzij Nederlandse zon
nepanelen ook op grote afstand
van de zon over voldoende
stroom beschikken.
Inmiddels lopen er orders bin
nen voor zonnepanelen op
Amerikaanse ruimtemissies.
Verder bouwt Dutch Space aan
de robotarm ERA, die vanaf
2007 dienst gaat doen aan
boord van het internationale
ruimtestation ISS.
Het nationaal instituut voor
ruimteonderzoek SRON in
Utrecht legt zich toe op de we
tenschappelijke kant van de
ruimtevaart. SRON-meetappa-
ratuur aan boord van interna
tionale satellieten bestudeert
zowel exploderende sterren en
zwarte gaten in de verre kos
mos, als de luchtverontreini
ging en het ozongehalte in de
aardse dampkring. Nieuwe pro
jecten staan alweer op stapel.
Steeds complexere instrumen
ten vliegen mee met satellieten.
Het ontwikkelen en bouwen
van nieuwe apparatuur gaat de
mogelijkheden van één insti
tuut al gauw te boven, zodat
bundeling van krachten gebo
den is. Op 15 november jongst
leden gingen SRON, Dutch
Space en TNO een samenwer
kingsverband aan.
Belangrijkste doel is het geza
menlijk ontwikkelen van instru
menten voor toekomstige ruim
temissies. „Doordat de ver
schillende instituten hun pro
gramma's op hetzelfde doel af
stemmen en gebruik maken
van eikaars kennis en facilitei
ten, verhoog je de kans op Ne
derlandse deelname aan inter
nationale satellieten", legt Jas
per Wamsteker van SRON uit.
„Vroeger was er ook al samen
werking, maar de programma's
van de instituten waren niet op
elkaar afgestemd. Nu mikt ie
dereen op dezelfde missie, zo
dat je meer kans hebt op suc
ces."
De drie partners willen zich
vooral toeleggen op de inter-
ferometrie. Daarbij worden te
lescopen op een slimme manier
aan elkaar gekoppeld, waardoor
ze samen veel scherper kunnen
kijken dan de afzonderlijke in
strumenten. De truc lukt alleen
als de lichtbundels van de ver
schillende telescopen precies
dezelfde weglengte afleggen
voordat ze worden samenge
voegd. Zogeheten delay lines
doen dat met een nauwkeurig
heid van enkele miljoensten
van een millimeter.
Dutch Space en TNO ontwik
kelden delay lines voor de Eu
ropese zuidelijke sterrenwacht
in Chili, die in hun soort tot de
absolute wereldtop behoren.
Met deze expertise op zak ho
pen de Nederlandse ruimte
vaartinstellingen op een grote
rol in de Darwin-missie van het
Europese ruimtevaartbureau
ESA.
Darwin bestaat uit een eskader
van zes aan elkaar gekoppelde
ruimtetelescopen die vanaf
2014 in formatie rond de zon
gaan vliegen. De telescopen
speuren de hemel af naar aard
achtige planeten rond andere
sterren. Is zo'n planeet eenmaal
gevonden, dan zoekt Darwin
naar de aanwezigheid van wa
ter, zuurstof, methaan en ande
re sporen van biologisch leven.
Darwin staat of valt met het
succesvol ontwikkelen van in-
terferometrie in de ruimte, van
daar de Nederlandse belang
stelling voor de missie. Jasper
Wamsteker: „Juist in langlopen
de projecten als Darwin is het
noodzakelijk dat de betrokken
instituten hun activiteiten op
elkaar afstemmen. Dat maakt
de kans op succes alleen maar
groter."
Behalve Darwin richt het Ne
derlandse samenwerkingsver
band zich ook op opvolgers
voor Omi en Sciamachy. Het
Nederlands-Finse instrument
Omi meet aan boord van een
Amerikaanse satelliet ozon,
stikstofoxiden en fijn stof in de
aardse atmosfeer. Daardoor
kan het KNMI dagelijks de
luchtkwaliteit boven Nederland
XTC als remedie
nauwgezet in de gaten houden.
Sciamachy, mede ontwikkeld
door SRON, zorgde medio ok
tober voor opschudding. Vanuit
de Europese milieusatelliet En-
visat detecteerde het apparaat
boven het zuiden van Neder
land een van de hoogste con
centraties stikstofoxiden ter we
reld. „Voordat er concrete pro
jecten van de grond komen,
zullen de drie partners eerst
hun strategie op elkaar afstem
men, het gebruik van eikaars fa
ciliteiten regelen en personeel
uitwisselen", aldus Wamsteker.
„Dat staat nu op korte termijn
te gebeuren."
De overeenkomst tussen SRON,
Dutch Space en TNO is het eer
ste resultaat van het Actieplan
Ruimtevaart, dat ook op 15 no
vember gepresenteerd werd.
Het Actieplan, tot stand geko
men op initiatief van het minis
terie van economische zaken,1
streeft naar krachtenbundeling
tussen alle betrokkenen in de
Nederlandse ruimtevaart. Be
drijfsleven, kennisinstellingen
en de overheid moeten nauwer
samenwerken om de rol van
Nederland in de internationale
ruimtevaart verder te verster
ken.
Niet alleen de wetenschap doet
daar zijn voordeel mee. Ruim
tevaarttechnologie is vaak al
leen binnen de eigen sector be
kend, zodat er meer nadruk
moet komen op kennisover
dracht naar het bedrijfsleven.
Dat is weer goed voor onze na
tionale economie.
door Margot Buteyn
De laatste stuifzandgebieden die Neder
land nog heeft, zijn een verdwijnend
landschap. De grootste zandverstuiving
is te vinden in de Loonse en Drunense
Duinen. Hoe is dit landschap te redden?
Duingids Peter van der Velden kan het
niet laten. Onderweg van café De Rus
tende Jager naar het stuifzand trekt hij
langs het bospad wat jonge Ameri
kaanse vogelkers uit de grond. „Die
groeit hier zo massaal."
Van der Velden (55) leidt al vijftien jaar
met veel liefde en plezier groepen
mensen door de Loonse en Drunense
Duinen. Hij kan laten zien waar het
stuifzand terrein verloren heeft. Een
ontwikkeling die gestopt moet worden
omdat dit unieke gebied anders verlo
ren gaat.
Langzaam gaat het pad omhoog, een
zandheuvel op, waar de takken van
een oude eikenboom bovenuit steken.
De rest van de boom is in de loop van
vele, vele jaren ondergestoven. Een
fort, noem je zo'n ingestoven eik; wa
ren het meer eiken op een rij dan ont
stond een wal. Als je de heuvel afloopt,
krijg je ee# weidser uitzicht over een
zandvlakte, een kleine zandverstui
ving.
Van der Velden wijst naar een plek
waar een paar jaar geleden bos gekapt
is. Daar zou het zand weer moeten
gaan stuiven. „Dat is niet gelukt. De
berk, de pionier onder de bomen,
komt alweer opzetten. De natuur
neemt 't terug. De wind heeft nog niet
genoeg vrij spel."
Even verderop is ook te zien hoe het
zand door begroeiing wordt ingeno
men. „Het begint met een groene
waas van algen, dan mossen, grasjes,
heide en daarna is het in honderd jaar
een bos."
Op de grotere zandvlakten voel je de
wind trekken. „Die sluchters zorgen
ervoor dat de wind kan aantrekken,
De laatste stuifzandgebieden die Nederland nog heeft zijn verdwijnende landschappen. Foto: GPD/Frank Trommelen
maar het effect is niet groot genoeg
om voor een nieuwe verstuiving te
kunnen zorgen", legt Van der Velden
uit.
Een echt duinlandschap is Nationaal
Park de Loonse en Drunense Duinen
op sommige plaatsen. Hier en daar zie
je een patroon van kleine golfjes. Zo
heeft de wind het verse zand neerge
vlijd. Op de top van een duin is te zien
hoe in een enorme zandvlakte veel
sporen van paardenhoeven staan. Rui
ters helpen ook mee de stuifzandge
bieden open te houden.
Het is verleidelijk even de Capucijnen-
berg op te lopen, ooit gevormd door
een aantal enorme ingestoven eiken.
De paters uit Biezenmortel kwamen
daar vroeger bij elkaar. Waarom? „Een
dagje uit", denkt Van der Velden. „En
op de berg waren ze dichter bij de
Heer."
Tussen de boomtoppen door daalt hij
af naar de kapel, zoals hij die laaggele
gen plek in de berg noemt. „Hoor je
het al stil worden? Dit is de stilste plek
van Brabant." Als we aan de andere
kant de berg afwandelen, is er gelijk
weer veel minder wind en veel meer
begroeiing. Van der Velden: „We moe
ten de wind de kans geven. Kale plek
ken maken. Het zal er hier heel anders
gaan uitzien."
Als de natuur er niet zo uit ziet als je
zou willen, wat doe je dan om te berei
ken dat die er wél zo uit gaat zien? Dan
schakel je een landschapsecoloog in.
Dat is wat Natuurmonumenten heeft
gedaan nu blijkt dat het zand van de
Loonse en Drunense Duinen steeds
minder stuift.
Projectleider Theo Bakker, van advies
bureau Ten Haaf en Bakker, onder
zoekt wat er moet gebeuren om de
wind meer vrij spel te geven. Normaal
'I
Impressie van Darwin, het project waarin Nederlandse ruimtevaartinstellingen een hoofdrol willen spelen. Foto: GPD/Alcatel Space Industries
is Nederland een groen land. Stuif
zandgebieden zijn de uitzondering op
de regel.
Het stuifzand en de wind zijn uiter
aard de belangrijkste factoren voor de
vorming van de duinen. „De mens
ook. Het is te danken aan de vroegere
agrarische cultuur. De boeren plagden
de heide af, pleegden roofbouw op het
landschap. Zo ontstond het stuifzand.
Eigenlijk is dit een mishandeld land
schap", zegt Bakker.
De stuifzandgebieden zijn veel groter
geweest, vertelt Bakker. Halverwege de
negentiende eeuw was er 80.000 hec
tare, een eeuw later was daar nog
maar 6.000 hectare van over. Nu niet
meer dan 1500 hectare waarvan onge
veer 400 tot 500 hectare centraal in de
Loonse en Drunense Duinen. De
meeste stuifzanden zijn dichtgegroeid
toen de kunstmest kwam.
„Dat was de tijd dat alles nuttig moest
zijn. De vegetatie kreeg de overhand."
Het gebied is niet alleen een bak zand,
legt Bakker uit. De vegetatie er om
heen begint dun en heeft de neiging
richting bos te gaan. De natuurbe
schermers vinden het jammer dat het
zand verdwijnt, omdat je iets zeld
zaams verliest.
In de zandgebieden komen planten en
dieren voor die op de rode lijst staan,
de bedreigde soorten. Voor maatrege
len om het stuifzand te behouden is
geld beschikbaar. Het voorstel is om
maximaal 160 hectare bomen en strui
ken plaats te laten maken voor stuif
zand en heide.
Bakker: „Het belangrijkste is dat de
wind met het zand kan spelen. Ons
voorstel is om een stuk of zeven stro
ken naaldbos te kappen, stroken van
200 a 300 meter breed, en de onder
groei, heide en struiken, te plaggen (af
te steken). Zo kan de wind weer vat op
het zand krijgen."
„Het lijkt een vorm van vernielen. Je
moet dat ook niet in een klap doen. Je
moet dat heel goed uitleggen. Maar er
zullen altijd mensen blijven die aan de
rode lijst geen boodschap hebben."
In een overvol café in Jeruzalem blaast een zelfmoordenaa
op. Als bij wonder ontsnapt Shai aan de dood, maar het tn
heeft hem ingrijpend veranderd. Tot hij op een feestje dei
remedie ontdekt: XTC. Shai slikt XTC als een geneesmidde
wordt het wereldwijd beschouwd als een illegale en levens
lijke partydrug. XTC is goed voor vele krantenberichten Joe 0
lijken zich onder invloed van de drug letterlijk dood te dan
Rond XTC is bovendien een wereldwijd crimineel circuit o !D
met het zwaartepunt in Nederland en België. Hoe hip of ci
tegenwoordig mag lijken, de drug heeft een geschiedenis
meer dan een eeuw terug gaat. De chemische verbinding
al in 1898 in het laboratorium van de Duitse geneesmidde
kant E. Merck, die op zoek was naar een vermageringspil, d
werd een patent verleend op de productiemethode uit safi )ic
(uit de nootmuskaat), maar de verbinding werd nooit op g ie s
schaal in productie genomen.
Termieten en goud
Een onderzoeker van de Mekelle Universiteit in Ethiopië h PJ
buitengewoon simpele manier gevonden om gegevens tel
over vaste gesteenten onder de regolietlaag aan de opperv
woestijnachtige gebieden. Hij onderzocht de relatie tussei
metalen in termietenheuvels en in het vaste gesteente in hj
recte nabijheid. De termietenheuvels blijken een goede ir
op te leveren van de concentratie van onder meer goud. I
de opsporing van economisch winbare goudertsen a
gemakkelijken.
Kattestaart overleeft zonder seks
Sommige planten die in het vijandige klimaat van de noi
delen van de wereld groeien, verliezen het vermogen zich;
voort te planten. Resultaten van een Canadees onderzoek
kattestaartachtige wijzen erop dat de planten mutaties in!
netisch materiaal krijgen die seks onmogelijk maken, ma
overlevingskans verhogen. De Canadese onderzoekers v-<
Queen's University in Kingston publiceerden hun werk i
dings of the Royal Society of London: Biological Sciences,
studeerden Decodon verticillatus, een heester die behoor
familie van de kattestaarten (Lythraceae) en in wetlands
het oosten van Noord-Amerika. Richting het noorden pl;
struiken zich steeds vaker uitsluitend aseksueel voort. Aa
noordelijke grens van het verspreidingsgebied van de soi
hierdoor genetisch identieke klonen te vinden. Een mogel
zaak is dat een toevallige mutatie zich heeft gehandhaafd;
dat dit voordelig voor de plant was. Een andere mogelijkh e;
het verlies van seks een verhoogde fitness van de soort opl r
In dat laatste geval heeft natuurlijke selectie gezorgd voor ra
andering in de voortplantingswijze.
Gepantserde dieren
Om zichzelf tegen vijanden te beschermen beschikten son
dinosaurussen over een pantser dat is te vergelijken met h
dendaagse kogelvrije vest. Hun maliënkolder bestond uiti
den pantserplaten van been, zelfs hun oogleden werden d
beschermd. Dat hebben onderzoekers van de universiteit
Duitse Bonn bekendgemaakt. De structuur van de beschei
blijkt veel complexer dan tot nu toe werd aangenomen.
russen uit een later tijdperk bleken de kogelvrije vesten n<
te hebben geperfectioneerd. De pantserplaten werden lid
dunner maar behielden hun beschermende kracht. Volge;
derzoekers behoorde de Ankylosauriër tot een van de best
serde dieren.
Mannenpil
Een anticonceptiepil voor mannen. Veel mannen schrikte
bij het idee alleen al. Ze zien het als chemische castratie i
bang voor de neveneffecten van toegediende hormonen,
daar geen borsten van? Die angst is bij de methode van bi
M.G. Rand en collega's overbodig. De Amerikaanse ondei
gebruiken namelijk geen hormonen, maar maken gebn
immuunsysteem om de vruchtbaarheid te onderdrukte
ten negen vruchtbare makaken-mannetjes in met het eii
dat specifiek voorkomt in de teelballen. Eppine komt voi
de oppervlakte van spermacellen. Het speelt een rol in del
ring van sperma. Daarin gaat iets mis, denken de biologei
waardoor het zaad onvruchtbaar wordt, terwijl de aanmi
woon door gaat. Zeven van de negen proefdieren onl
door de Eppine-injectie afweer tegen het eiwit. Ruim een
testten de biologen de makaken op hun potentie. Ze wert
kooi gestopt met een wijfje dat met eerdere jongen haar
baarheid had bewezen. Zwangerschappen bleven uit. Ke
waren de geïmmuniseerde mannetjes volledig steriel. Da
de apen nog anderhalf jaar gevolgd om te zien of de vruc
heid na stopzetting van de injecties terug zou keren. In di
zijn vijf van de zeven makaken opnieuw vader geworden,
van hen bleven de pogingen vruchteloos.
Lasershield
In een Califomische hangar werd op 10 november 2004 e<
tige laser getest. Die moet in aangepaste Boeing's de VS bi
men tegen vijandelijke raketten. Natuurkundigen van de
Physical Society zien het echter als een hopeloze zaak. Ei
van een seconde lang vuurde de megawatt-laser van Noi
Grumman Space Technology en produceerde daarbij evei
energie als tienduizend gloeilampen, allemaal gebundeld
stukje doelwit. Het bedrijf ontwierp de laser voor het Airbi
ser team van Boeing Integrated Defense Systems. De laser I
genoeg vermogen om van een paar honderd kilometer
romp van een vijandelijke raket te laten smelten. Is dat
Een werkgroep van de American Physical Society APS ondf
ding van David Barton denkt van niet, maar Northrop Grui
president Wes Bush laat zich daardoor niet uit het veld sla?
een geweldige prestatie, zei hij in Nature.
Steeds later ouder
Europeanen stellen het ouderschap steeds verder uit. Vroi j
Ierland, Italië, Frankrijk, Nederland, Spanje, Zweden en Zi
land krijgen hun eerste kind na hun 28ste, gemiddeld vier
dan hun moeders. De vruchtbaarheidscijfers in West-Eur<
nog steeds. Demograaf Torna- Sobotka concludeert in ziji;
schrift dat het uitstellen van het eerste kind inderdaad de I
rijkste reden is. Over ouderschap wordt anders gedacht d<
ger. De vruchtbare generatie hecht minder belang aan oui
en gezinsrelaties. Tegelijk vindt deze generatie het heel be i
dat aan veel voorwaarden wordt voldaan voor er een gezii
worden gesticht: een afgeronde opleiding, een betaalde b;1
stabiele relatie en voldoende inkomen. De hogere materie
en de geringere duurzaamheid van partnerrelaties maken
slissing voor ouderschap aanzienlijk moeilijker. Bovendiei
veel mensen het moeilijk om hun huidige leefstijl op te ge\«
met het ouderschap te combineren.
Meervoudige persoonlijkheid
De psychiatrische diagnose meervoudige persoonlijkheid:
is nog controversieel, maar Simone Reinders laat zien dat i
meervoudige persoonlijkheid op een hersenscan zichtbaa i
ken is. Zo blijken twee persoonlijkheden van een patiënt v
lende delen van de hersenen te activeren: wanneer een pa
zijn traumatische verleden wordt geconfronteerd is een ar i
van de hersenen actief dan wanneer hij niet-traumatische
ringen ophaalt. De verschillen in geactiveerde hersendelei i
te duiden op een verschil in zelfbewustzijn. Naast de hersf I
laten ook andere metingen verschillen zien tussen de twef
zijnstoestanden: zo zijn onder andere de bloeddruk en de
afwijkend en geeft de patiënt andere antwoorden op dezel i
gen.
