Symbool van het verzet
Wilhelmina stelde de vragen
tijdens eerste ontmoeting met 'Benno'
BERNHARD
Van SS'er tot bevelhebber: de oorlogsjaren van de prins
door Dick Hofland
Bernhard was een Duitser. Die
afkomst viel hem moeilijk in zijn
pubertijd, die gelijk opging met
de opkomst van Hitier. Het Duit
se ideaal zei hem niets, hij was
veel meer op de wereld gericht
en sprak het liefst Engels. Niette
min werd hij lid van de Sturmab-
teilung (SA), in de tijd dat dit nog
het keurkorps van top-nazi Go
ring was, maar biografen zijn er
niet eenduidig in of Bernhard
dat bij vol bewustzijn deed. Vol
gens de prins was het vooral om
lekker te kunnen autorijden en
vliegen.
Hetzelfde geldt het zwarte SS-
uniform Schutzstaffeldat hij
later zou aantrekken en dat
Bernhard met burggraaf Montgomery (links) in 1949. De twee kon
den niet goed met elkaar overweg. Foto: ANP
hem de gelegenheid bood veel
op motoren te rijden en weke
lijks aan rally's mee te doen.
Maar, zoals hij later tegen dr-
Lou de Jong zou zeggen, hij
moest daarnaast wel op wacht
staan. In hetzelfde gesprek ont
kende hij dat hij ook opdrach
ten zou hebben uitgevoerd ten
tijde van de joden-boycot en de
razzia's tegen joodse Duitsers.
Volgens diverse bronnen hoor
de Bernhard bij de SS tot hij
eind november 1936 de Neder
landse nationaliteit verwierf,
die noodzakelijk was om op 7
januari 1937 met prinses Juli
ana te kunnen trouwen. Boven
dien was hij, sinds 1934, in
dienst van IG Farben, het grote
chemieconcern dat een giganti
sche bijdrage leverde aan Hit-
Iers oorlogstuig. Hoewel Bern-
hard een uitgesproken belang
stelling had voor handelsbe
trekkingen en het zakenleven,
en een grote liefde kende voor
de luchtvaart, kreeg hij in Ne
derland een militaire opleiding.
Toen op 1 september 1939 de
Tweede Wereldoorlog uitbrak,
kreeg de prins een speciale
taak; koningin Wilhelmina be
noemde hem tot haar vertegen
woordiger van alle leger- en
marine-onderdelen waarover
hij wekelijks aan haar persoon
lijk rapport moest uitbrengen.
Snel na de Duitse inval op 10
mei 1940 werd het koninldijk
gezin overgebracht naar Lon
den. Wilhelmina vond dat
Bernhard mee moest, met zijn
vrouw en dochters Beatrix en
Irene. De prins dacht daar an
ders over, maar reisde op 12
mei toch af. Volgens de geauto
riseerde biografie van de Ame
rikaan Alden Hatch had Bern-
hard de gehele reis een pistool
mitrailleur in de aanslag.
Bij zijn vertrek naar Londen
kon prins Bernhard nauwelijks
een markante positie worden
toegeschreven; de twijfel over
zijn verleden voerde de boven
toon. Maar toen hij vier jaar la
ter weer voet op Nederlands
grondgebied zette, had hij
naam gemaakt als militair orga
nisator en als symbool van het
Nederlandse verzet.
Belangrijk voor die metamorfo
se was dat er in Londen al snel
een innige band was gegroeid
tussen Wilhelmina en haar
schoonzoon. Wilhelmina had
een groot vertrouwen gekregen
in Bernhard, wat hij hard nodig
had omdat de Britse geheime
dienst MI5 hem aanvankelijk
wantrouwde; hij was immers
een Duitser. Hij kon daardoor
moeilijk aan de slag komen. Pas
eind 1940 veranderde die hou
ding en was hij voor de Britten
aanvaardbaar als hoofd-verbin-
dingsofficier tussen de Neder
landse en Britse strijdkrachten,
een functie die Wilhelmina had
voorgesteld.
In die tijd kreeg Bernhard ook
de kans het door hem zo fel be
geerde vliegbrevet te halen, bij
de Royal Air Force nog wel. Di
rect wilde hij als vlieger deelne
men aan acties boven bezet Eu
ropa, maar dat zou pas gebeu
ren in 1944. Koningin Wilhel
mina vond hem daarvoor te
roekeloos en verbood het. Er
moet door de Britten tegen
hem zijn gezegd dat hij de eni
ge was die werkelijk van de oor
log genoot. Anderen verweten
hem dat hij te avontuurlijk was
en te simplistisch ingesteld
voor werk dat slechts met de
grootste voorzichtigheid en
omzichtigheid kon slagen.
Maar de Engelandvaarders die
door hem in Londen werden
opgevangen en de Nederlandse
militairen met wie de prins in
contact kwam tijdens onder
meer risicovolle bezoeken aan
Dover, waardeerden zijn hou
ding juist enorm. Daarmee be
gon zijn nadrukkelijk bemoeie
nis met het verzet. De prins zet
te een inlichtingendienst op, de
CDI, die agenten opleidde om
in het bezette Nederland te
worden gedropt.
Officieel was hij niet de leider
van die dienst, maar uit vele
verklaringen na de oorlog is
duidelijk geworden dat Bern-
hard in feite de touwtjes in han
den had. Hij bouwde een groep
om zich heen van wie Erik Ha-
zelhoff Roelfzema een van de
bekendste zou worden. Deze
'Soldaat van Oranje' werd in
1941 door Bernhard bij de Brit
ten aanbevolen als de man die
het geheime contact met Ne
derland zou moeten leiden.
De prins hield er wel zijn eigen
staatsrechtelijke ideeën op na,
die erop neerkwamen dat hij
geen verantwoording wilde af
leggen aan de (eveneens ver
bannen) regering van premier
Gerbrandy. Uit die kring was
ook krachtig verzet geweest te
gen Bernhards benoeming tot
Bevelhebber der Strijdkrachten,
in 1944, maar die benoeming
werd doorgezet onder druk van
vooral generaal Eisenhower, de
Amerikaanse geallieerde opper
bevelhebber in Europa.
Daarmee werd de prins de lei
der van het verzet, dat de 'held
haftige en dappere Bernhard'
op handen droeg. Bernhard
merkte echter dat hij door de
geallieerde top niet serieus
werd genomen. Dat kwam het
pijnlijkst tot uiting bij de Slag
om Arnhem, de poging van de
geallieerden om een einde te
maken aan de oorlog in West-
Europa, die uitliep op een gru
welijke slachting.
Prins Bernhard, nog maar een
paar dagen bevelhebber, had
de Britse veldmaarschalk Mont
gomery herhaaldelijk gewaar
schuwd voor die operatie, on
der meer op basis van gegevens
die hij had gekregen van de on
dergrondse. De prins heeft
Montgomery niet voor niets
verantwoordelijk gehouden
voor het fiasco, al werd later
duidelijk dat iemand uit Bern
hards directe omgeving de zaak
heeft verraden: Lindemans alias
KingKong. Historicus L. de
Jong stelde later overigens dat
het verraad geen invloed had,
omdat de Duitsers de doorge
speelde informatie niet serieus
namen.
Zo liep de terugkeer in Neder
land voor de prins uit op een
persoonlijke teleurstelling. Te
meer daar Eisenhower er niet
mee akkoord ging dat hij op
perbevelhebber werd, zodat hij
geen rol van betekenis kon spe
len in de bevrijding van Neder
land. Bernhard bleef voortdu
rend proberen invloed te krij
gen bij de geallieerde bevelheb
bers, en al bereikte hij er weinig
mee, bij het verzet werd hij
daarmee alleen maar populair
der. Tevens trad hij in die krin
gen op als bemiddelaar; er was
veel onderlinge rivaliteit en de
prins wendde al zijn diploma
tieke ervaring aan om van de
ongeveer 15.000 illegale strij
ders enigszins een eenheid te
maken.
De speciale band tussen het
verzet en Bernhard is altijd blij
ven bestaan. Iedereen die deel
had uitgemaakt van de Binnen
landse Strijdkrachten kon na de
oorlog een beroep op hem
doen. Hij schreef talloze getuig
schriften, voor militaire bevor
deringen, ter ondersteuning
van sollicitaties, voor benoe
mingen, voor toewijzingen van
woningen, voor naturalisatie en
emigratie, voor aanvragen vaj
pensioenen en voor onder
scheidingen. En op zijn beur
werd de prins uitgenodigd vol
elke gelegenheid die zich daal
voor maar leende. En als het
maar even kon, kwam de pri
Voor vrijwel de gehele oorlod
generatie leed het geen twijfel
meer: Bernhard was een Nei
lander.
In juni 1994, bij de herdenking
van de vijftigste verjaardag val
D-Day, de geallieerde landing
Normandië, heeft prins Bernh;
een onderonsje met de toenrr
lige Amerikaanse president Clijj!
ton. Foto: Reuters/Jonathan
Bainbridge
Prins Bernhard, bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten, op 29 juni 1945 in Amsterdam bij de viering van zijn eerste verjaardag in be
vrijd Nederland. Foto: GPD
hem in 1936 over de ontmoe
ting toevertrouwd: „Het was
een soort koninklijk bevel met
het idee dat wij elkaar zouden
leren kennen."
„Voor Wilhelmina sprak het
volkomen vanzelf, dat een hu
welijk van Juliana niet zonder
haar koninklijke tussenkomst
tot stand kon komen", schrijft
Schenk. Bernhard was volgens
haar een trouvaille van de Ne
derlandse gezant in Parijs,
jonkheer dr. A. Loudon.
Toen de prins overwoog in fe
bruari de Olympische Spelen in
Garmisch-Partenkirchen te be
zoeken, vertelde Loudon hem
dat de prinses en haar moeder
daar vlakbij op vakantie zouden
zijn, in Igls in Tirol. Hij sugge
reerde dat Bernhard daar zijn
opwachting zou moeten ma
ken. „Het was geen vrolijke
maaltijd", schrijft Schenk over
de uitnodiging die was gevolgd.
„De koningin hield het gesprek
gaande door hem op haar ge
bruikelijke wijze vragen te stel
len, recht op de man af. Juliana
sprak nauwelijks een woord. Na
de maaltijd trok Wilhelmina
zich terug, de jongelui gingen
skiën."
Hoe dan ook, in de paasvakan
tie meldde Bernhard zich op
paleis Het Loo en met Pinkste
ren opnieuw; het 'klikte'. Wil
helmina besloot dat - onder
haar toeziend oog - een geza
menlijke buitenlandse vakantie
raadzaam was, om elkaar beter
te leren kennen. Het hoofd van
de veiligheidsdienst vond daar
voor een uniek plekje: een klein
hotel in het Zwitserse Bad
Weissenburg, bovenop een
bergtop.
Uitgerekend op de dag dat ko
ningin en prinses er arriveerden
liep er een congres van Neder
landse zakenlieden ten einde,
dat bovendien door een horde
Nederlandse journalisten werd
bijgewoond. De journalisten
namen genoegen met een - ui
terst zeldzaam - gesprek met
Wilhelmina, óp voorwaarde dat
ze zich daarna niet meer zou
den vertonen. Toen Bernhard
was aangekomen verliep de va
kantie verder zonder inciden
ten, afgezien van de ontvangst
in een hotel in Grindelwald,
waar het orkest bij binnen
komst van het paar voor de
thee het Wilhelmus inzette.
Op 8 september 1936 kon de
verloving van 'Hare Koninklijke
Hoogheid Prinses Juliana met
Prins Bernhard van (in plaats
van 'von') Lippe-Biesterfeld' of
ficieel wereldkundig worden
gemaakt. „Prinses Juliana en
Prins Bernhard hebben elkaar
herhaaldelijk ontmoet", voegde
het ANP daaraan toe. „Ook tij
dens het vacantieverblijf van de
Koningin en de Prinses in Zwit
serland was Prins Benno eeni-
gen tijd in hun omgeving.
Thans logeert de Prins in Neder
land bij een hem bevriende fa
milie.
„Bernhard kwam, zag en over
won", beschrijft Schenk de
feestvreugde die spontaan ont
stond. „Hij reed als een gewone
vlotte jongen, zonder hoed, met
Juliana aan zijn zijde naar Den
Haag. Het feit dat hij zelf aan
het stuur van zijn twos eater zat,
was een detail dat in bijna alle
krantenkoppen stond vermeld.
Hij vloog de bocht door voor
het paleis Noordeinde, remde
piepend, rende het bordes op
en kuste zijn schoonmoeder,
voor het gehele volk die 'verre
deftige dame', op beide wan
gen."
Talloze bakkers gingen spon
taan aan het werk en produ
ceerden Juliana- en Benno-
koekjes. Het weekblad Het Le
ven deed nieuwe abonnees ter
gelegenheid van de verloving
een 'luxueuze salonschemer
lamp' cadeau. De werklozen
kregen 'naar aanleiding van de
heuglijke gebeurtenis een extra
uitkering van 2,50 gulden'. Drie
weken lang stonden officiële
festiviteiten op het programma.
Alleen de anarchisten en de
communisten distantieerden
zich.
Opmerkelijk was dat Wilhelmi
na, die prins Hendrik het roken
nagenoeg had verboden, nu in
alle kamers van alle paleizen
asbakken liet neerzetten. En de
prins kreeg, in tegenstelling tot
zijn overleden schoonvader, na
eigen aandringen een jaarsala
ris van 200.000 gulden; een
grondwetswijziging kende een
prins-gemaal voortaan een in
komen toe.
Dat de prins uit nazi-Duitsland
kwam speelde geen rol. Hoe
Bernhard in die tijd tegenover
de nazi's stond, is niet bekend.
Na de oorlog verklaarde hij te
genover zijn biograaf Alden
Hatch er een afkeer van te heb
ben, 'gebaseerd op zijn gevoel
voor orde, recht en fair play.
Niet op zijn voorliefde voor de
mocratie, 'want daar geloofde
hij niet in'. Wilhelmina kon zich
daar wel in vinden, constateert
Schenk. „Zijn zwakke democra
tische gezondheid werd niet al
te ernstig opgevat, omdat hij
zich een overtuigd voorstander
betoonde van krachtig, histo
risch geworteld koninklijk ge
zag."
Opmerkelijk is hoe Bernhard,
die uiteraard Nederlander
moest worden, het officiële ver
zoek tot denaturalisatie indien
de. „Hij deed dat niet langs de
gebruikelijke weg, maar in het
hol van de leeuw: bij Hitier
door André Horlings
„Voor de Nederlanders vormde
het huwelijk van prins Bern
hard met prinses Juliana een
grandioze bliksemafleider." Dat
constateren M. Schenk en M.
van Herk in hun standaardwerk
Juliana - Vorstin naast de rode
loper. De verloving van Juliana
met Bernhard was een onom
streden zaak, ondanks het feit
dat de prins uit nazi-Duitsland
kwam, daar lid was geweest van
SA, SS en NSDAP en had ge
werkt voor IG Farben, dat al in
1934 was overgegaan tot het
ontslaan van alle joden. Waar
later het toen nog algemeen on
bekende feit bijkwam dat het IG
Farben-concern haar buiten
landse filialen gebruikte als
mantelorganisatie voor spiona
ge-
„Het begon zoals het voor mil
joenen jonge mensen begint: zij
zagen elkaar. Er was een jonge
man die werd bekoord door
een jonge vrouw. Die jonge
vrouw was prinses Juliana. En
die jongeman was prins Bern-
hard. En wat doet een jonge
man in zo'n geval? Hij vraagt
beleefd nader kennis te ma
ken." Onze jonge koningin
thuis, de biografie die de gere
formeerde prof. J. Waterink in
1948 aan Juliana wijdde, had
een hoog sprookjesgehalte.
Want volgens de Britse journa
list Sefton Delmer, een vriend
van de prins, had Bernhard
Juliana en Bernhard poseren op hun verlovingsdag, 8 september 1936, op paleis Noordeinde in Den Haag.
Foto: ANP
Juliana en Bernhard op hun huwelijksdag, 7 januari 1937. Foto: ANF
zelf', meldt Schenk. „Sommi
gen beweerden dat Bernhard
hiermee wilde laten zien dat
hij, de prins uit een obscuur
vorstendommetje, werknemer
van IG Farben in Parijs, nu ge
stegen was tot het topniveau,
waarop de groten der aarde
hun zaken onderling plegen te
regelen. Maar de meerderheid,
als die al vragen stelde, aan
vaardde dat dit verzoek aan
Hitler was bedoeld om nog
eens extra te beklemtonen dat
Nederland neutraal was."
Volgens dr. L. de Jong duurde
het bezoek slechts tien minu
ten; Bernhard vertelde zijn bio
graaf dat Hitier hem 'zeer koel'
ontving. „Het bleek dat hij de
prins al beschouwde als een
verdacht personage." Auteur
Wim Klinkenberg wijst er op
dat Bernhard werd vergezeld
door zijn secretaris, jhr. ir-
W. Roëll, en diens aanwezig
heid 'maakte 'warmte' tussen
geloofsgenoten uiteraard on
mogelijk'.
Van die warmte blijkt overige
niets in de anekdote die Hide
aanhaalde tijdens één van zij
vele 'tafelgesprekken'. Op 24
juli 1942 zei hij: „In de Prins
von Lippe-Biesterfeld beschil
ken we over een volstrekt im
beciele oen op de troon. Toei
hij mij voor zijn huwelijk een
afscheidsbezoek kwam bren
gen, bibberde en boog hij als
een juffershondje. Een paar
gen later verklaarde hij in de
Nederlandse pers, dat hij ziel
in zijn hart altijd Nederlande
had gevoeld!"
rir
Bernhard heeft zijn hele leven belangstelling gehad voor de krijgsmacht. In 1961 bezoekt de prins de Vierde Divisie van de landmacht in El-
speet. Foto: ANP
