WETENSCHAP
Atheneum Ulustre: studeren in de Gouden Eeuw
Coca-Cola overal te krijgen, HIV-remmers niet
Een stinkende robot
die op vliegen loopt
Mexicaanse professor
op Prins Clausleerstoel
Kikkers doen aan drilpraterij
lona Lisa staart omdat
ij denken dat ze echt is
'heepschirurgijn bekwaam
Onbegrip zorgt
voor onrust bij
dementerenden
Rijstklok
HDC298
ZATERDAG l6 OKTOBER 2004
De Universiteit Utrecht heeft
professor Gaspar Rivera-Salga-
do benoemd tot hoogleraar op
de Prins Clausleerstoel in
2004/2005. De Prince Claus
Chair is een wisselleerstoel op
het gebied van ontwikkelings
samenwerking en is ingesteld
door de Universiteit Utrecht en
het Institute of Social Studies.
Rivera-Salgado (1965, Teco-
maxtlahuaca, Oaxaca, Mexico)
is benoemd vanwege zijn aca
demische bijdragen op het ter
rein van Indigenous Rights in
met name Latijns-Amerika en
de Verenigde Staten. Hij is ge
promoveerd in de sociologie en
werkt momenteel als zelfstan
dig consultant in de non-profit
sector. Eerder was hij verbon
den aan meerdere universitei
ten in de Verenigde Staten.
Rivera-Salgado is zelf Mixteco-
indiaan. Hij heeft veel publica
ties op zijn naam staan over de
rechten van inheemse volken.
Rivera-Salgado krijgt in Utrecht
een thuisbasis bij het Studie- en
Informatiecentrum Mensen
rechten (SIM) van de faculteit
rechtsgeleerdheid van de Uni
versiteit Utrecht.
De hoogleraar is voorgedragen
door het Curatorium van de
Prins Claus Chair, dat onder
voorzitterschap staat van prin
ses Méxima. De leerstoel, waar
voor uitmuntende, jonge aca
demici uit Afrika, Azië, Latijns-
Amerika, de Cariben of de Paci
fic in aanmerking komen,
wordt elk jaar door een andere
wetenschapper bekleed. De be
noeming geschiedt beurtelings
aan de Universiteit Utrecht
(UU) en het Institute of Social
Studies (ISS).
De beide instellingen willen
met de leerstoel onderzoek en
onderwijs in de ontwikkelings
samenwerking bevorderen in
overeenstemming met de in
zichten en ideeën van prins
Claus. Eerdere leerstoelhouders
waren prof.dr. Mansoob Murs-
hed (Bangladesh) en prof.dr.
Amina Mama (Nigeria).
In Nederland is voor zover be
kend Rivera-Salgado de eerste
wetenschapper behorend tot
een indiaanse bevolkingsgroep
die tot hoogleraar is benoemd.
Hij zal medio april 2005 zijn
oratie houden aan de Universi
teit Utrecht.
Een kleine robot die zijn eigen stroom opwekt door vliegen te eten.
Om zijn energiebron te lokken, stinkt de ECoBot II wel een uur in
de wind. De in ontwikkeling zijnde robot is een project van Britse
wetenschappers die een volledig zelfstandig opererende robot wil
len creëren. Professor Chris Mefiiuish van de University of the
West of England in Bristol, denkt dat zulke robots ons goede dien
sten kunnen bewijzen. In de toekomst hebben we autonome ro
bots nodig om werk uit te voeren dat we zelf niet kunnen of willen
doen, bijvoorbeeld in een omgeving die te koud, te heet, te ver
vuild of te gevaarlijk is, zegt hij. Dat kan bijvoorbeeld in een oor
logssituatie zijn, maar ook in een giftige omgeving na een industri
eel ongeluk. Zelfstandige robots kunnen dan de helpende hand
bieden en volgens de wetenschapper is zo'n autonome robot met
de ontwikkeling van EcoBot II weer dichterbij gekomen.
Het seksleven van de bruine
kikker leek tot nu toe betrekke
lijk eenvoudig: één gelukkig
mannetje grijpt zich vast op de
rug van een vrouwtje en be
vrucht haar eieren zodra die in
het water vrijkomen.
Bioloog Miguel Vences en colle
ga's uit Spanje en Duitsland be
studeerden het voortplantings
gedrag van bruine kikkers in
hooggelegen meertjes in de Py
reneeën en ontdekten een com
pleet nieuwe voortplantings-
strategie.
Na de paring komen andere
mannetjes die de kluwen kik
kerdril omarmen en hun sper
ma verspreiden over het legsel.
Daarmee bevruchten ze eitjes
die bij de eerste paring onbe
vrucht zijn gebleven. Dit ver
schijnsel - door de biologen
drilpiraterij genoemd- kwam in
84 procent van de onderzochte
legsels voor.
De strategie heeft voordelen
voor zowel de mannetjes als
vrouwtjes. De mannetjes heb
ben een manier gevonden om
zonder een vrouwtje toch hun
genen door te geven aan het
nageslacht. Vrouwtjes krijgen
door drilpiraterij meer nakome
lingen doordat een groter deel
van de eitjes wordt bevrucht.
Mid Cornelissen
je mensen vinden de
isa doodeng. Want waar
taat in de zaal, dat mens
lanstaren. Utrechtse
happers hebben ont-
dit effect wordt veroor-
lordat wij die platte af-
ervaren alsof die ruim-
ctvan het starende mo-
tjuwen bekend, even
dat moet bereiken:
1 hoeft alleen maar
loruit kijken naar de
of direct in de lens van
(raaf. Het bleef een
waarom de beschouwer
ring krijgt dat die ogen
childerij of foto hem
'olgen.
itse wetenschappers
iderink, Andrea van
enAstrid Kappers doen
Me jaren onderzoek naar
■Ier waarop mensen de
taarnemen. Daarbij
zij samen met de psy-
James Toddvande
|te University in de Ver-
jtaten. „Een foto of een
ij is een gewoon plat
5 je er naar kijkt zie je
ee He die niet echt be-
e ruimte zit dus in je
id
ord
34.
hoofd", legt Koenderink uit.
„In het echt verandert de visue
le informatie over de ruimte als
wij ons standpunt veranderen.
Dat is niet het geval met de vi
suele informatie in een foto of
schilderij.
Wij kunnen bijvoorbeeld nooit
de achterkant van iemands
hoofd zien in een van voren ge
nomen portret, hoe we ook ten
opzichte van de foto bewegen.
Het bewustzijn neemt echter
dat beeld waar alsof het wel
ruimtelijk is. Daardoor lijkt het
alsof de ogen op een schilderij
je blijven volgen."
Koenderink en zijn team van
wetenschappers kwamen tot
die conclusie doordat ze met
nieuwe methoden in staat wa
ren die niet bestaande, mentale
ruimte toch meetbaar te ma
ken. Dat was tot dusver niet
mogelijk. Het was de weten
schappers niet uitsluitend te
doen om de opheldering van
dit eeuwenoude schildersraad
sel.
„Mijn interesse is die beeld
ruimte, die helemaal mentaal
is. Ruimtes laten zich meetkun
dig beschrijven. Dat geeft mij
dus een handvat iets van het
menselijk bewustzijn tastbaar
te maken."
n onderzocht scheepschirurgijns in dienst van de Ver
lost Indische Compagnie in de 18de eeuw. Het waren chi-
die hun ambachtelijke opleiding bij de gilden hadden ge-
1 'e de gezondheidszorg op de schepen en op de vestigin-
rid-Afrika en Azië uitoefenden. Het algemene beeld van
-- Pepschirurgijns was altijd negatief: zij werden gezien als
ov( er dan dorpsbarbiers, analfabeten, opportunisten, kwak-
in ieder geval als onontwikkelde en niet opgeleide figuren,
telt de vraag aan de orde of deze negatieve beeldvorming
'fdat het om een mythe gaat. Bijna 3000 chirurgijns passe-
Wue. De conclusie van het onderzoek luidt dat de negatie-
vorming niet terecht is. De chirurgijns waren in het alge-
•ed opgeleid naar de standaard van die tijd. Het feit dat zij
'econfronteerd met (onbekende) ziekten die toendertijd,
'wij nu, niet waren te genezen, is waarschijnlijk de grond-
eest voor de negatieve beeldvorming.
lima van Dijk
Verzorgers van demente fami
lieleden kunnen het probleem
gedrag van de dementerende
verergeren. Als ze de gedrags
problemen niet kunnen accep
teren en de dementerende geïr
riteerd benaderen, verergert de
onrust bij de patiënt. Dit con
cludeert Marjolein de Vugt. Zij
identificeerde tijdens haar on
derzoek drie strategieën waar
mee zorgende familieleden de
dementerende patiënt benade
ren. De ondersteunende strate
gie, waarbij de verzorger zich
aanpast aan het niveau van
functioneren van de patiënt, is
het meest effectief. Ook verzor
gers met een verzorgende stra
tegie, waarbij de verzorger de
patiënt meer als een kind be
schouwt, rapporteren weinig
onrust bij hun patiënt. De niet-
adaptieve strategie verergert
echter de hyperactiviteit bij de
patiënt. Verzorgers met deze
strategie hebben geen begrip
voor de gedragsproblemen en
benaderen de patiënt geïrri
teerd en ongeduldig. Het onbe
grip van de verzorgers veroor
zaakt veel onrust bij deëemen-
terenden. Deze koppels van
verzorgers en patiënt hebben
een negatieve invloed op el
kaar.
De nauwkeurigste klok ter we
reld neemt een paar kubieke
meter in beslag. Nauwelijks
praktisch voor een nauwkeuri
ge GPS-meter. Natuurkundigen
van het Amerikaanse National
Institute of Standards and
Technology ontwierpen daar
om een atoomklok ter grootte
van een rijstkorrel. Deze past
op een computerchip. De mini-
atoomklok haalt een beschei
den nauwkeurigheid van één
tien-miljardste seconde. Dui
zend keer nauwkeuriger dan de
kwartskristallen in de pc.
jn Miert onderzocht de
decennia van het Athe-
Hustre, de voorloper van
i/ersiteit van Amsterdam,
uderen uitsluitend voor
ngetjes was weggelegd,
ten mochten een degen
t hoefden geen belasting
hol te betalen en werden
berecht dan anderen.
chtend van 8 januari
een elitair gezelschap
Spinhuissteeg op weg
e Oudezijds Voorburg-
j schout Ten Grooten-
ide schepen Coen-
Burgh begeleiden de
raren Vossius en Barlae-
hun tijdelijke woningen
lAgnietenkapel, het on-
ïen van het Athenaeum
;dat die dag officieel
geopend.
iwe school is ontstaan
iatief van het stadsbe-
Ze moet een passende
s ng bieden voor de kin
van de Amsterdamse eli-
proefschrift Illuster on-
i beschrijft latinist Dirk
ert de eerste decennia
Athenaeum, dat 2,5
ater zou worden omge-
tot Universiteit van Am-
toe is er weinig bekend
e.eerste periode. Van
ertaalde wat hij vond
naire bronnen uit het
m a schetst vervolgens een
an de plaats die de
innam in het onderwijs
Republiek tijdens de
ïEeuw.
de correspondentie tus-
■raanstaande geleerden -
llvvas bijvoorbeeld een
■Bschrijver en zijn brieven
Dn een schat aan infor-
Bp. Ook valt veel te halen
|Kor studenten geschre-
Hiutaties of stellingen,
«blad vermeldt naam en
it van de student; uit de
^roerige dankwoorden
ii sociaal netwerk wor-
Heconstrueerd. De in-
^rtelt iets over het ni-
phet onderwijs aan de
jflorigine katholieke Ag-
aapel was - zoals veel van
Ijelijke bezit in Amster-
11578 geconfisqueerd
it stadsbestuur, toen dat
koos van het verzet te
ling Filips II.
kje had sinds die tijd
edaan als opslagplaats
leepsgereedschap van
iraliteit. Maar nu was
a nieuwe en prestigieu-
mming voor het pand,
net gereedschap opge-
im plaats te bieden aan
Deur van de stad.
uwe school beloofde een
Het Atheneum lllustre. Foto: GPD
hoogstaande opleiding te bie
den aan de zonen van families
die ertoe deden. Normaal gin
gen die jongens, na het afron
den van de Latijnse school,
naar de universiteit in Leiden of
kregen onderwijs van een pri
vaatdocent.
Aan het Athenaeum, ook wel ly
ceum, gymnasium of 'door
luchtige school' genoemd, wer
den hun de sociale en intellec
tuele vaardigheden bijgebracht
die hun toekomstige positie
vereiste.
Tussen het einde van de 16de
en het midden van de 17de
eeuw werden in de noordelijke
provincies vijf universiteiten en
zes athenaeums opgericht. Een
echte universiteit behoorde
voor Amsterdam niet tot de
mogelijkheden, want de stad
Leiden bezat het privilegium
exclusivum (exclusiviteit) op
promotierecht in de gewesten
Holland en Zeeland.
Gedurende de 17de eeuw
vormden de artes liberales er de
ruggegraat van het onderwijs.
Bestudering van klassieke tek
sten, wijsbegeerte, geschiedenis
en welsprekendheid waren de
traditionele humanistische vak
ken waarop het Athenaeum
zich richtte.
Het zwaartepunt bleef liggen bij
de artes, maar binnen tien jaar
was er al een hogere faculteit,
die van rechten. Daarna volg
den geneeskunde in 1660 en
theologie in 1686. De officiële
status van universiteit kreeg het
pas in 1877, na de invoering
van een nieuwe wet op het ho
ger onderwijs.
Misschien om Leiden een hak
te zetten, maar zeker om te la
ten zien dat Amsterdam een
speler van betekenis op het
academische veld was, nam het
Athenaeum Gerard Vossius en
Caspar Barlaeus in dienst als
eerste hoogleraren. Barlaeus,
een dichtende geleerde die we
gens openlijke remonstrantse
sympathieën was ontslagen
door de universiteit van Leiden,
werd aangesteld als professor
in de filosofie.
Zijn vriend Vossius, een ge
schiedkundige van naam, werd
door het Athenaeum wegge
kocht uit Leiden. Ook hij was
een man met remonstrantse
ideeën, zij het dat hij ze minder
openlijk beleed dan Barlaeus.
Zijn baan aan de Leidse univer
siteit had hij daarom kunnen
behouden. Beide heren wisten
wat ze waard waren. Zij gaven
het jonge Athenaeum de glans
van hun reputatie en de voor
delen van een plaats in een res
pectabel academisch netwerk.
Het had voor de lokale elite on
miskenbare voordelen om een
Athenaeum binnen de eigen
stadsmuren te hebben. Voor
ouders betekende het dat hun
zoons langer dicht bij huis ble
ven en zich nog niet in het uni
versitaire leven stortten.
Dat heette toen een poel van
verderf te zijn. Studenten
mochten namelijk een degen
bij zich dragen, hoefden geen
belasting op alcohol te betalen
en werden milder berecht dan
niet-studenten.
Voor het stedelijk gezag was het
Amsterdams Athenaeum een
prestigieuze instelling die de
stad faam en economisch ge
win zou brengen. De school
was met name in de beginfase
een intieme opleiding voor de
zoons van oligarchen. Door
hun directe inmenging konden
de bestuurders van de universi
teit ervoor zorgen dat hun eigen
kinderen goed onderwijs kre
gen.
Het Athenaeum, zonder oprui
ende hoogleraren, kerkelijke
bemoeienis en lastige privile
ges, was precies wat de oppor
tunistische stadse elite wilde
hebben. Dat de instelling suc
cesvol was en in korte tijd uit
groeide tot een universiteit be
halve in naam, lag niet aan een
vooruitstrevend of zelfs door
dacht onderwijsbeleid.
De wereldstad vol nieuwsgieri
ge, rijke burgers kreeg haar uni
versiteit als vanzelf. Dat is niet
gek voor wat begon als een eli
teschool met traditioneel on
derwijs.
door Berber Rouwé
Pillen die niet bij patiënten te
rechtkomen, een vaccin dat niet
werkt en jaarlijks 2,9 miljoen do
den. De bestrijding van aids laat
nog veel te wensen over. Voor
zitter van de International Aids
Society Joep Lange over hoe het
anders kan. „Coca-cola is in heel
Afrika te krijgen, de distributie
van medicijnen hoeft dus geen
probleem te zijn."
HIV-remmers komen vanwege
hun prijs en distributieproble
men niet terecht bij patiënten
in ontwikkelingslanden. Dat is
het knelpunt in de strijd tegen
aids, denken velen. Volgens
aidsdeskundige en AMC-hoog-
leraar Joep Lange ligt het groot
ste probleem ergens anders.
Lange is voorzitter van Phar-
mAccess International, een or
ganisatie die HIV-remmers toe
gankelijk wil meiken voor ieder
een. Lange: „De prijzen van
HIV-remmers hebben een vrije
val gemaakt sinds 2000, toen de
World Health Organisation en
fabrikanten van aidsremmers
afspraken de prijzen van pillen
voor ontwikkelingslanden te
verlagen. Fabrikanten hebben
Afrika ontdekt als afzetmarkt."
„Met goedkope medicijnen al
leen ben je er niet. Je hebt een
grootschalig, landelijk distribu
tieprogramma nodig om de pil
len bij de patiënt te krijgen. Ve
len klagen dat de slechte infra
structuur van Afrika dat onmo
gelijk maakt. Onzin. Er zijn wel
distributiekanalen, maar die
worden gebruikt voor andere
producten. Zo kun je overal in
Afrika een koud flesje Coca-Co-
Ia krijgen, want rondrijden met
een vrachtwagen cola levert
geld op."
„Het grootste probleem ligt er
gens anders, namelijk bij het
gebrek aan dokters in Afrika.
Sinds de dekolonisatie van Afri
ka is de publieke gezondheids
Aids-activisten in Kaapstad eisen grotere distributie aidsremmers. Foto: GPD
zorg er in veel landen slecht.
Dokters krijgen weinig betaald.
De slimmeriken beginnen een
privé-kliniek of verhuizen naar
het buitenland: er zijn meer
Afrikaanse dokters in de VS dan
in Afrika. Wat je overhoudt, zijn
de idealisten en de sukkels."
Er bestaan meer misverstanden
over de aidsbestrijding. Een
HIV-vaccin bijvoorbeeld, dat
moet toch te maken zijn? Lan
ge: „Een vaccin is er niet en zal
er voorlopig ook niet komen.
Alle onderzoekswegen die we
zijn ingeslagen, liepen dood.
Dus blijven we in de aidspre-
ventie afhankelijk van het ge
bruik van condooms. Hopelijk
komen daar op termijn female-
controlled middelen bij."
Met die laatste groep middelen
moeten vrouwen zichzelf, onaf
hankelijk van de medewerking
van de man, kimnen bescher
men. Er wordt veel onderzoek
gedaan naar virusdodende crè
mes die een vrouw vlak voor de
gemeenschap in de vagina
moet aanbrengen. Lange: „He
laas was de eerste generatie van
deze producten ineffectief. Ze
waren niet alleen schadelijk
voor het virus, maar tasten ook
de slijmvliezen aan, wat juist tot
meer infecties lijdt."
Lange heeft hoge verwachtin
gen van een ander middel, de
profylactische pil. Dat kan een
van de bestaande HIV-remmers
zijn, die vrouwen (of mannen)
preventief kunnen slikken. „Het
voordeel van zo'n pil is dat hij
je 24 uur per dag beschermt.
We hebben het middel uitge
probeerd bij baby's van HIV-
moeders. Die lopen het risico
het virus via de borstvoeding
binnen te krijgen. Het medicijn
bleek de baby's goed te be
schermen; er traden vrijwel
geen infecties meer op."
„Er is een kloof tussen weten
schappers en mensen die het
beleid in de publieke gezond
heidszorg maken en uitvoeren.
De uitvoerders begrijpen, inter
preteren en implementeren de
informatie die de wetenschap
ze verschaft vaak verkeerd. Ze
blijven bijvoorbeeld vasthou
den aan een oude oplossing,
terwijl de wetenschap allang
met een betere oplossing is ge
komen."
„De meeste wetenschappers
houden zich puur bij hun on
derzoek, ze laten zich niet aflei
den door de implementatie van
hun werk. Verstandig, denk ik
soms jaloers, maar het is me te
makkelijk. Ik probeer als een
van de weinige onderzoekers
een brug te slaan tussen weten
schap en de publieke gezond
heidszorg."
Nederland stelt 135 miljoen eu
ro beschikbaar voor de bestrij
ding van aids in ontwikkelings
landen, een bedrag dat op korte
termijn zal worden verdubbeld.
Op onderzoeksgebied laat de
overheid echter kansen liggen,
volgens Lange.
„Nederland had een goed on
derzoeksprogramma naar aids.
misschien wel het succesvolste
programma na de VS. Halver
wege de jaren negentig veran
derde dat. Er kwamen medicij
nen, aids werd goed behandel
baar en het onderzoeksbudget
werd drastisch kleiner. Die
kruideniersmentaliteit vind ik
een grote fout, zo'n geweldig
onderzoeksprogramma laat je
toch niet zomaar opdrogen?"
Wereldwijd leven 38 miljoen
mensen met HIV. Jaarlijks ko
men daar 4,8 miljoen nieuwe
geïnfecteerden bij, waarvan 3
miljoen in Afrika en 1,1 miljoen
in Azië. In Afrika zijn grote de
len van de bevolking besmet.
Koploper is Botswana met 37
procent. Jaarlijks sterven 2,9
miljoen mensen aan aids, waar
van 2,2 miljoen in Afrika tegen
over 3000 in West-Europa. Van
de 42 miljoen aidswezen - kin
deren onder de vijftien jaar die
beide ouders verloren hebben -
leeft 80 procent in sub-Sahara
Afrika. In die regio hebben nog
eens 11 miljoen kinderen één
ouder aan aids verloren. Een
jaar geleden hadden 400.000
mensen toegang tot HIV-rem
mers, dat is slechts 7 procent
van alle aidspatiënten.
