Liilgele bakkebaarden en een akelig valse blik
Journalisten in dienst van de bezetter
Bijna verdronken in de literatuur
Dance als moderne ascese
Weergaloze roman Hjalmar Söderberg over liefde, lust en moord
00
O
m
m
ONDER EIGEN VIAO
TEGEN HET BOISJEWISME
nt wel dat gevoel van euforie wan-
boek in handen heeft dat hem zo ver-
ou wensen dat iedereen het las. En
jkertijd, als een kind zijn favoriete
5t voor zichzelf zou willen houden,
dereen al lekker vindt, kan domweg
tker zijn. Zo'n boek is 'Dokter Glas'
je Zweedse schrijver Hjalmar Söder-
I41)-
roman recensie
Nico de Boer
■n 'Het ernstige spel' door Hjalmar Söderberg.
ireldbibliotheek Prijs: resp. €14,90 en €17,90.
Het is een van de literaire verrassingen van deze
zomer, zoals jaren geleden Gloed dat was van de
toen nagenoeg in de vergetelheid verzonken
Hongaar Sandor Marai, en nadien Aangeschoten
van de Australiër Kenneth Cooke en In de ma
neschijn van de Welshman Caradog Prichard.
Boeken die in het land van herkomst allang de
klassieke status hadden bereikt, maar waarvan
wij tot dusver geen kennis hadden kunnen ne
men.
Het literaire kleinood Dokter Glas viste ik tijdens
mijn vakantie uit het stapeltje boeken dat vlak
voor de zomer was verschenen, maar indertijd
was 'afgeserveerd' of domweg aan de aandacht
was ontsnapt. Misschien omdat de flaptekst me
te jubelend was. Maarten 't Hart rept immers
vaker van 'een van de volmaaktste romans over
moord en liefde'. En een geoefend lezer is dan
dubbel gewaarschuwd. De titel zal evenmin veel
hebben bijgedragen tot grote geestdrift. En dat
is jammer, want Dokter Glas is een puntgave ro
man, waarin we in het hoofd kruipen van een
uitgebluste, eens ambitieuze huisarts in het
Stockholm van rond 1900.
De dokter is een schrandere man, op het oog ie
mand die geen vlieg kwaad doet. Hij voelt zich
wanhopig aangetrokken tot Helga, de vrouw van
de dominee, en hij veracht de dominee die hij
als kind reeds kende. Grenzeloos is zijn afkeer
van de geestelijke met zijn „dikke, groezelige ge
zicht, vuilgele bakkebaarden, nu misschien wat
grijs, en ondoorgrondelijk valse blik achter zijn
brillenglazen".
De vrouw van de dominee, die er een minnaar
op nahoudt, vertrouwt dokter Glas tijdens een
van haar consulten toe dat zij walgt van het lijfe
lijke contact met haar echtgenoot. Die meent op
grond van zijn geloof dat de vrouw de plicht
heeft om haar echtgenoot te allen tijde ten dien
ste te staan. De dokter besluit haar 'te helpen':
uit liefde voor de ene patiënt brengt hij de ande
re om het leven, ook al beseft hij dat hij haar
nooit voor zich zal kunnen winnen. De misdaad
zie je van verre aankomen. Het gaat in deze psy
chologische roman echter niet om de misdaad
op zich - die zo achteloos wordt gepleegd dat het
je bijna ontgaat - maar de adembenemende aan
loop er naartoe.
Söderberg vertelt het verhaal vanuit het perspec
tief van de dokter, via diens dagboekaantekenin
gen. Daardoor is nog scherper te volgen hoe de
arts, ten prooi aan verwarring en zijn obsessie
voor de domineesvrouw, tot zijn daad komt. En
vooral hoe de misdaad vanuit zijn oogpunt onaf
wendbaar is geworden.
De lezer zal zich niet direct identificeren met de
ze eenzelvige kerel, toch slaagt Söderberg erin
om sympathie en enig begrip voor hem te wek
ken. Hij gunt ons een haarscherp kijkje in de
psyche van de emotioneel verknipte dokter Glas.
Hij heeft oog voor details en bezit een milde
spot. Knap is bovendien dat je vrijwel nergens
het idee hebt dat je een roman uit een andere
tijd en een andere wereld leest. Dat is vooral te
danken aan de sobere en suggestieve taal en de
herkenbare morele dilemma's en innerlijke con
flicten waarmee de dokter worstelt.
Dokter Glas smaakte kortom naar meer. En dat
trof, want de Wereldbibliotheek bleek vorig jaar
reeds een ander boek van de (toneel) schrijver en
journalist Söderberg uit te hebben gegeven, Het
ernstige spel uit 1912. Dat boek heb ik meteen
aangeschaft. En gelukkig stelt het, na dat weer
galoze en compacte Dokter Glas, niet teleur. Al is
het wel wijdlopiger en minder dwingend ge
schreven.
Het vertelt de gefnuikte liefdesgeschiedenis van
een eerzuchtige journalist en de vrouw van zijn
leven. Beiden kiezen om uiteenlopende redenen
echter voor een verstandshuwelijk, maar blijven
elkaar toch in het geniep ontmoeten. Uiteinde
lijk blijft het net als bij dokter Glas, Prediker in
dachtig, bij mooie dromen en het najagen van
wind.
ZATERDAG
11 SEPTEMBER
2004
ER
BIJ
non-fictie recensie
Louis Burgers
'Kriegsberichter. Nederlandse SS-oorlogsverslaggevers 1941 -
1945' door Gerard Groeneveld. Uitgeverij Van Tilt, Nijmegen.
Prijs: 29,90. Met cd-rom (geluidsfragmenten).
We weten ondertussen dat verreweg het grootste
deel van de Nederlanders tijdens de Tweede We
reldoorlog vooral probeerde te overleven. De
groep van collaborateurs, Mussert's NSB'ers of
Arnold Meijer's Zwarte Fronters, bleef redelijk be
perkt. Dit gebrek aan enthousiasme verplichtte de
Duitse bezetter de bevolking met behulp van pro
paganda rijp te maken voor een definitieve plek
binnen het Derde Rijk.
De Duitse invasie van de Sovjetunie van 22 jimi
1941 moest het keerpunt worden. Rijkscommissa
ris Seyss-Inquart riep na de aanval de Nederlan
ders op aan de kant van de Duitsers te strijden te
gen het bolsjewistische gevaar. De gehele Europe
se beschaving stond immers op het spel, zei hij.
Zijn oproep leek niet aan dovemansoren gericht.
Hij bood een visoen van een rijk waarin Duitsers,
Denen, Noren, Vlamingen en Nederlanders gelijk
waardig waren. Kort daarop durfden de Duitsers
voor het eerst op te roepen tot de vorming van
een Nederlands legioen om te strijden aan het
Oostfront.
Dat vrijwilligerslegioen kwam er, en naast de sol
daten - en dat waren niet alleen NSB'ers - trok een
korps Nederlandse oorlogscorrespondenten mee
naar het oosten. Later zouden ze zich verspreiden
naar alle oorlogsfronten. Na de Duitse nederlaag
kwamen de overlevenden voor de rechter om als
vijandelijk propagandist te worden berecht.
De ruim vijftig Kriegsberichter, die als embedded
journalisten met de legers optrokken, zijn het on
derwerp van een nieuwe studie van historicus Ge
rard Groeneveld. Hij heeft een onderwerp gevon
den waaraan zowel in Nederland als in Duitsland
redelijk weinig aandacht is besteed. Dat komt mo
gelijk omdat de verslaggevers - in tegenstelling tot
de huidige praktijk - vooral ook gezien werden als
medestrijders.
Terwijl de eerste ruim 1200 Nederlandse militaire
vrijwilligers eind juli en begin augustus naar het
oosten vetrokken, moest het Departement van
Volksvoorlichting en Kunsten (DKV) alle zeilen
bijzetten om de Nederlandse Propaganda Kom-
Geschilderd portret van een Duitse cameraman
gemaakt door oorlogsschilder Martin Lunsroth.
Foto: GPD
panie (PK) op te richten en vrijwilligers te werven.
Uiteindelijk zou een eerste groep verslaggevers,
uitgejouwd en toegejuicht, vanaf Den Haag
Staatsspoor op 16 augustus 1941 vertrekken.
Na de nodige omzwervingen werden de journalis
ten in Berlijn gedrild. Het was toen al duidelijk dat
de journalisten in eerste instantie soldaat waren
en verder de lezer en radioluisteraar inzicht
moesten geven in de mentaliteit van de strijden
den. Sommigen verkozen het om beëdigd te wor
den tot SS'er. Anderen zouden het legioen naar
Rusland volgen.
Die overgang is minder schokkend dan het lijkt.
Vrijwel alle verslaggevers waren lid van de NSB.
Zij waren gewend te strijden voor een betere, na-
tionaal-socialistische toekomst. De meesten kwa
men uit de grotere plaatsen in het westen of noor
den van het land. Slechts een enkeling was gods
dienstig.
Zij wisten dat hun werk gecensureerd zou wor
den, en zij accepteerden dat. Een kritische hou
ding maten zij zich niet aan. Tegelijkertijd besef
ten de verslaggevers dat hun verslagen door het
thuisfront nauwelijks serieus werden genomen,
vooral nadat de Duitsers terug werden gedwon
gen. De kentering leidde overigens wel tot een
meer realistische verslaggeving.
Groeneveld heeft voor zijn studie gesproken met
een vijftal - op dat moment - nog levende oorlogs
veteranen. Zij bleken bereid ook dieper in te gaan
op de redenen voor hun beslissing. Dit versterkt
in niet geringe mate de authenticiteit van zijn
werk. Daarnaast presenteert hij vijf portretten van
Kriegsberichter over wie hij voldoende informatie
vond om zowel de voor- als naoorlogse carrières
te beschrijven.
Slechts een enkeling kon zijn leven na de oorlog,
en de vanzelfsprekende gevangenschap, nieuwe
inhoud geven. Jan Rudolf Hommes verwierf een
hoge ambtelijke positie in Den Haag nadat hij
zich in Nieuw-Guinea verdienstelijk had gemaakt.
Zijn collega Joop Pollmann kwam na de oorlog in
dienst bij Libelle en later bij Story.
Kriegsberichter Wim Sassen wist kerstavond 1945
uit gevangenschap te ontsnappen. Hij belandde
in Argentinië en kwam in aanraking met Evita Pé-
ron. In 1952 begeleidde hij prins Bernhard bij zijn
bezoek aan Buenos Aires en verscheen met hem -
zonder dat er in Nederland iemand reageerde - op
krantenfoto's.
Zijn goede relatie met het Argentijnse bewind
kwamen hem ook van pas toen hij de gevluchte
Adolf Eichmann wilde overhalen hem zijn me
moires te vertellen. In drie jaar (van 1956 tot 1959)
wist Sassen 67 banden met interviews op te ne
men. Na diens arrestatie door de Israëlische Mos-
sad verkocht Sassen het verhaal twee keer, aan
het Amerikaanse Time/Life en het Duitse Stem.
Later trad hij in dienst van de Chileense generaal
Pinochet en de Paraguayaanse dictator Alfredo St
roessen. In 1976 kon hij naar Nederland terugke
ren omdat niemand meer in zijn verleden was ge
ïnteresseerd.
Het avontuur, dat Sassen zo trok, speelde bij de
beslissing van meer oorlogsverslaggevers een rol.
Nieuwsgierigheid was ook een belangrijke factor
bij de verslaggevers, evenals de wens getuige te
zijn van een wereldgebeurtenis. Door hun keuze
kwamen ze er zelfs vaak middenin te staan.
Dat neemt niet weg dat na het uitzitten van de ge
vangenisstraf - meestal tussen drie en vijf jaar -
nog maar weinigen in de journalistiek terecht
kwamen. Ze werden illustrator, handelaar, pr-
man of ambtenaar. En over het verleden werd ge
zwegen.
TOP-10
non-fictie recensie
Wim Vogel
'Een verhaal dat het leven moet veranderen' door Hans
Goedkoop. Uitgeverij Augustus. Prijs: €17,95.
Wat dacht Hans Goedkoop het mooi voor el
kaar te hebben. Iedere week lekker een boekje
lezen, daar een mooi, lang stuk over schrijven
voor NRC Handelsblad, een iury'tje hier, een
lezinkje daar. Ingepakt in het literaire wereldje,
behaaglijk toegestopt
door uitgevers, au
teurs en lezers: tien
jaren waarin hij in ie
der geval voor zich
zelf het veilige idee
had niet echt deel te
hoeven nemen aan
het echte leven, dat
zich, zoals iedereen
weet, buiten zijn ka
mer iedere dag op
nieuw in alle hevig
heid aandient.
Maar zie, zo tegen
zijn vëertigste begon
er iets te zeuren. Al
die boeken, al die ge
noeglijke uren rustig
zitten in een gemak
kelijke stoel, hadden
hem niet in contact
gebracht met de wer
kelijkheid buiten. In
tegendeel. Het reser
vaat waarin hij ver
toefde hield hem op
afstand van de maat
schappij van alledag,
stelde hem in staat
aan zijn eigen leven
te ontkomen..
In Een verhaal dat het leven moet veranderen
doet Goedkoop op therapeutische wijze ver
slag van wat je rustig een existentiële crisis
kunt noemen. Hij kritiseert de onmaatschap
pelijkheid van vrijwel de hele vaderlandse lite
ratuur van de laatste dertig jaar, koppelt die
kritiek aan eigen doen en laten en verwerft uit
eindelijk het inzicht dat het onvermogen van
onze schone letteren de werkelijkheid aan het
licht te brengen, precies de oorzaak is van het
inzicht in eigen nutteloosheid.
Als er iets badinerends doorklinkt in boven
staande alinea's dan komt dat omdat ik toch
wat lacherig word van Goedkoops analyse. Zei
de achttiende-eeuwse filosoof Kant al niet dat
de werkelijkheid onkenbaar is? Vechten de ro
mantici al niet meer dan tweehonderd jaar
hun strijd met de werkelijkheid uit? Is de litera
tuur van A.F.Th.van der Heijden, van de Meij-
sings, van Kellendonk, van Brouwers, Ferron,
van Oek de Jong en Leon de Winter en van wie
eigenlijk niet uit de laatste dertig jaar niet één
voortdurend gevecht om de eigen waarde, de
eigen identiteit te vinden en die te koesteren in
een samenleving die daar vijandig tegenover
staat?
Als Goedkoop ondanks zijn wekelijkse confron
tatie met dat papieren gevecht de 'echte we
reld' mist, waarom dan niet het boek in een
hoek gesmeten, waarom niet de straat opge
rend en zich via een uit
zendbureau aangemeld
als werkzoekende in het
onderwijs of in de zorg?
Dé werkelijkheid bestaat
niet. Het zogenaamde
échte leven speelt zich
nergens af. Wat jij ervan
maakt, dat is jouw wer
kelijkheid en daar zul je
het mee moeten doen.
Bovenstaande laat overi
gens onverlet dat Goed
koop een fascinerende
maar wel erg persoonlij
ke analyse geeft van onze
letteren in de laatste der
tig jaar. Waarom Van der
Heijden zijn Tandeloze
Tijd nooit zal voltooien,
waarom de boeken van
Matsier en Kooiman
steeds meer boekjes wer
den totdat ze vrijwel he
lemaal niets meer publi
ceerden, wat er ont
breekt aan het oeuvre
van Zwagerman, waarom
Grimberg alleen maar
beter wordt en Giphart
het niet redt: het heeft al
les te maken met het (on)vermogen van hun
personages om te gaan met de wereld. Kellen
donk is voor Goedkoop de auteur die dat pro
bleem (het ontberen van een gemeenschap) in
Mystiek Lichaam het aangrijpendst heeft ver
woord.
Goedkoop publiceerde ruim tien jaar geleden
Geluk. Het leven van Herman Heijermans, een
biografie. Laat nou Heijermans als auteur van
Op hoop van zegen zo ongeveer de enige Ne
derlandse auteur zijn geweest van wie literair
werk ook echt de werkelijkheid veranderde.
Zonder Op hoop van zegen was de Scheep
vaartwet er niet gekomen. Het kan dan ook bij
na niet anders of Goedkoop zal, nu hij het be
spreken van boeken eraan heeft gegeven, wer
ken aan een verhaal dat zijn leven doet veran
deren. En hopelijk dat van zijn lezers.
non-fictie recensie
Mark van Bergen
'Door! Dance in Nederland' door Ame van
Terphoven en Toon Beemsterboer. Uitgeverij
Contact. Prijs: €16,90.
De periode waarin de media er geen
serieuze aandacht aan besteedden
duurde lang, maar het duurde nóg
langer voordat er in Nederland een
gedegen boek over housemuziek
verscheen. Het genre was al onder
deel van de 'industrie' dance gewor
den toen eerder dit jaar, zestien zo
mers na de summer of love die house
deed overwaaien, Release van dance-
organisator ID&T uitkwam. Koud
daarin uitgebladerd is er nu ook
Door! Dance in Nederland van de
journalisten Ame van Terphoven en
Toon Beemsterboer. De auteurs be
hoeven zich niet schuldig te voelen
om de genoemde leegte: ze zijn pas
in 1980 en 1981 geboren. Des te fr
appanter is het dat het duo tekent
voor het eerste onafhankelijke boek
over dance Release was op de eerste
plaats een historie van ID&T).
Daar staat tegenover dat hun jonge
leeftijd zich wel enigszins lijkt te
wreken. Hoewel de schrijvers in het
begin met veel enthousiasme en ver
stand van zaken impressies uit het
recente verleden beschrijven, bou
wen ze bij het beschrijven van wat
daaraan vooraf ging teveel en onaf-
gewogen op de verhalen van derden.
In de sectie 'Feestjes geven', waarin
party-organisators aan het woord
komen over de scene, mag Jan en al
leman bijvoorbeeld voor eigen paro
chie preken. Zo komen we bijvoor
beeld te weten dat club Las Palmas
in Rotterdam (geroemd maar pas
twee jaar open) iedere week wordt
geverfd. Deze sectie is een teleurstel
ling ten opzichte van de ervoor en
ema liggende.
In met name 'In vogelvlucht',
'House of God' en 'Overleven' ko
men we écht wat te weten over
dance, vooral over het hoe en waar
om achter de stroming. Zo vertelt
een socioloog over de plaats ervan
ten opzichte van voorgangers (tus
sen 'hip' van nu en 'hippie' zit niet
zo veel verschil, zo blijkt), maakt
housepionier Gert van Veen veel
duidelijk over de bepalende 'state of
mind' op parties (dat die vaak ont
staat door drugs, wordt door het he
le boek heen royaal onderkend) en
komen we van een filosoof te weten
waarom zo'n moderne 'ascese' in
onze gehaaste maatschappij zo ge
wenst is.
Hoewel de dancemuziek zelf volgens
sommige sprekers nauwelijks nog
verandert (populair is tegenwoordig
vooral het teruggrijpen op en het bij
eenbrengen van stijlen), wordt de
'industrie' almaar groter, zo wordt in
Door! treffend beschreven. De clash
die dat soms oplevert komt mooi tot
uiting in het slotstuk van het boek,
waarin het eerste dj-boegbeeld, Ed
dy de Clercq, en het eigentijdse, Tië-
sto, hun verhaal doen.
Hoewel het jammer is dat een kleur
rijk onderwerp als dance het in
Door! haast zonder (dito) illustraties
moet doen, is het boek zeker een
aanwinst. De sinds jaren grootste
muziekstroming van ons land is, na
eerst lang te zijn verguisd, eindelijk
eens eerlijk en grondig in kaart ge
bracht.
1. (1) Dan Brown,
De Da Vinci code
Luitingh-Sijthoff, 18,95
2. (2) Saskia Noort,
De eetdub
Anthos, 18,95
3. (3) Dan Brown,
Het Bernini mysterie
Luitingh/Sijthoff, 19,95
4. (4) Pieter Winsemius,
Je gaat het pas zien als je het
doorhebt
Balans, 14,95
5. (7) Maarten 't Hart,
Lotte Weeda
Arbeiderspers, 17,95
6. (5) Heieen van Royen,
Godin van de jacht
Vassallucci, 12,50
7. (6) Geert Mak,
In Europa
Atlas, 39,90
8. (10) Saskia Noort,
Terug naar de kust
Anthos, 18,95
9. (-) Bart Middelburg,
De Dominee
Veen, 12,50
10. (-) Donna Tartt,
De kleine vriend
De Bezige Bij, 12,50
Bron: CPNB/De Bestseller 60
Geen nieuwe boeken in de top
tien. De twee nieuwe binnenko
mers zijn goedkope pocketver
sies: Middelburg profiteert van
de pas uitgekomen gelijknamige
film. Donna Tartt doet het op ei
gen kracht. Maar ze kunnen nog
lang niet op tegen Dan Brown,
dé hype van deze zomer.
Affiche van het Vrijwilligerslegioen Nederland. Foto: GPD
350.000 mensen woonden afgelopen augustus de Dance Parade in Rotterdam bij. Foto: ANP/Ed Oudenaarden
