WETENSCHAP
'Rusland is geen leuk land'
Armageddon in een Twents lab
Gezonde vetzuren uit genetisch veranderde plant
Corruptie is de smeerolie van de samenleving
ed hergebruik boerderijen
uifmeel tegen hooikoorts
erre zonder warmtestraling
MAANDAG 30 AUGUSTUS 2004
l-deskundige Andre Gerrits. Foto: GPD/Folia
door Rob Hartgers
Corruptie, de cultuur van het ritselen en
regelen, is de smeerolie van de Russische
samenleving. 'Wij vinden Poetin ondemo
cratisch, maar voor de Russen staat hij
boven de politiek.' Rusland-deskundige
André Gerrits (universitair hoofddocent
Oost-Europese studies aan de Universiteit
van Amsterdam) over Poetin en de toe
komst van Rusland.
„De Russische samenleving is keihard",
zegt Rusland-deskundige André Gerrits.
„Als je in Moskou loopt, lijkt het of de
Russen alleen de uitwassen van het
Westen hebben overgenomen: de mu
ziek is te luid en de rokjes van de ser
veersters zijn te kort. Rusland is geen
leuk land. Ik zou er niet op vakantie
gaan. Toch is het een heel belangrijk
land. Het beslaat een zesde van deze
aardkloot, bezit forse reserves van na
tuurlijke hulpbronnen, heeft een uiter
mate bedreigend militair apparaat en
een leider met grote ambities."
Onder premier Poetin zal er niets we
zenlijks veranderen in Rusland, denkt
Gerrits. „Poetins grootste uitdaging blijft
het herstellen van de centrale macht en
van Ruslands rol als speler in de interna
tionale politiek. Het belangrijkste twist
punt blijft de discussie over het 'nabije
buitenland', waarmee in Rusland alle
voormalige sovjetrepublieken minus de
Baltische staten worden aangeduid."
Hij meent het recht te hebben zich in
tensief te bemoeien met die achtertuin
van Rusland. Helaas grenst dat gebied
ook de Europese Unie. Bovendien is het
belangrijk voor oliewinning. Stel dat
Rusland eist dat staten geen olieconces
sies meer doen aan het Westen, dat kan
voor grote internationale spanningen
zorgen. Gerrits beseft en erkent dat.
In een artikel in de 'Internationale Spec
tator' stelt 11 vast dat Rusland een hybri
dische democratie is: het lijkt een beetje
op een echte democratie, maar is dat
niet.
„Een hybridische democratie wordt
enerzijds gekenmerkt door een onge
makkelijk evenwicht tussen democrati
sche instituties en een pluriforme sa
menleving, en anderzijds door autocra
tische en dictatoriale politieke metho
den. De geschreven pers is pluriform,
maar kranten worden nauwelijks gele
zen. Bovendien is het geen gezonde on
derneming om in de krant Poetin af te
branden."
Waarom past dat hybridische model zo
goed bij Rusland?
„Om te beginnen is er een heel banale
verklaring: de Russen hebben een col
lectief begrip van wat democratie zou
kunnen zijn. Tot het midden van de ne
gentiende eeuw was Rusland een sla
vensamenleving. Tot ver in de twintigste
eeuw waren de boeren georganiseerd in
collectieven. Het collectief, niet het indi
vidu, was het oriëntatiepunt van de poli
tieke orde. Het vergt niet alleen een poli
tieke omwenteling, maar ook een men
taliteitsverandering om dat te verande
ren, en dat zie ik niet snel gebeuren."
„Poetins poging om een eind te maken
aan de verstrengeling van de economi
sche en de politieke macht is voorstel
baar. Er zitten reële aspecten aan Poet
ins 'dictatuur van de wet'. Zijn redenatie
is dat als wetten en regels ontbreken, de
zwakken in de samenleving als eerste de
pineut zijn. Ik denk dat hij daarin gelijk
heeft. De vraag is of hij niet te ver door
schiet, bijvoorbeeld door kleine liberale
partijen die meededen aan de verkiezin
gen, in de Doema te pesten. Als ik Poet
ins adviseur was, zou ik zeggen: Vladi
mir Vladimirovitsj, laat die partijtjes
toch met rust, ze zijn toch geen reële be
dreiging voor je. Vervolgens kun je tegen
je vrienden in het Westen laten zien dat
je een echte democraat bent."
„Formeel is Poetin almachtig. Hij deed
wat generaals doen die een staatsgreep
plegen: ontsla alle politici en ambtena
ren, en vervang ze door je vriendjes. Bij
Poetin zijn die vriendjes afkomstig uit de
KGB. Zijn tweede belangrijke maatregel
is dat hij een extra bestuurslaag op het
land heeft gelegd. Rusland is nu opge
deeld in zeven regio's, geleid door zeven
supergouvemeurs die zijn aangesteld
door Poetin en alleen aan hem verant
woording afleggen. Zo probeert Poetin
zijn formele macht in de praktijk te
brengen."
Hoe zit het met de criminaliteit en de
corruptie?
„Rusland is een diep corrupt land. Van
uit het perspectief van de Russen is dat
maar goed ook! Corruptie, de cultuur
van het ritselen en regelen, is de smeer
olie van de Russische samenleving. Tij
dens de diepe, diepe crisis van de jaren
negentig bood corruptie de Russen een
mogelijkheid om te overleven, om bij
voorbeeld voedsel te kopen op de zwarte
markt."
„De verstrengeling van politieke en cri
minele macht, die hele maffia-achtige
structuur, is natuurlijk niet positief. Ze
maakt de rijken rijker, de armen armer,
en zorgt ervoor dat er een kleine elite is
die boven de wet staat. Ze brengt ook
veel geweld met zich mee; het giganti
sche aantal mensen die onder vreselijke
omstandigheden in gevangenissen zit
ten, vormt een gezwel in de Russische
samenleving."
Een van Poetins doelstellingen is het op
nieuw verwerven van de internationale
macht en het aanzien van Rusland. Zit
de oorlog in Tsjetsjenië hem daarbij niet
in de weg?
„Sinds 11 september zijn de Verenigde
Staten en Europa sneller bereid om het
Russische optreden in Tsjetsjenië door
de vingers te zien. Onder de Russische
bevolking speelt het onderwerp ook niet
zo. Daarvoor komen er domweg te wei
nig bodybags terug naar Rusland. Wel
ondermijnt het Tsjetsjeense conflict de
Russische democratische cultuur. De
zoveelste bomaanslag door Tsjetsjeense
terroristen wil Poetin zo hard mogelijk
terugslaan, het merendeel van de Rus
sen steunt hem daarin. 'Allemaal afina
ken', wordt dan geroepen."
Blijft Poetin die harde koers varen?
„Hij heeft experimenten gedaan met een
gematigder koers, maar die zijn mislukt.
Als het leger zich terugtrekt, barst er een
burgeroorlog los en zal hoogstwaar
schijnlijk een extremistisch regime wor
den gevestigd. Hoe moet hij het conflict
anders oplossen dan door keihard erop
te slaan? Je kunt daarbij allerlei kantte
keningen plaatsen, maar kom maar eens
met een alternatief."
Kunnen we vanuit het Westen druk uit
oefenen op Rusland om meer democrati
seringen door te voeren?
„Je kunt landen een wortel voorhouden.
Het lidmaatschap van de EU is een wor
tel die enorm succesvol is gebleken bij
het democratiseren van Oost-Europese
landen. Het dwong potentiële lidstaten
om in ieder geval de acquis communi-
taire over te nemen, het geheel aan wet
ten en verdragen van de Europese Unie.
In het geval van Rusland zijn er leningen
verstrekt, onder meer door het IMF,
maar het land is te groot en te eigenge
reid om zich voorwaarden te laten wel
gevallen."
Zal Rusland ooit een westers land wor
den?
„Geografisch gezien ligt het overgrote
deel van Rusland in Azië, maar als je
kijkt naar de staatsinrichting is het een
westers land. Bovendien hebben ze in
Rusland de typisch Europese doctrine
van het marxisme uitgeprobeerd."
enk Hellema
onderzoekers zijn erin ge-
planten via genetische modifi-
elAoor de mens gezonde vetzuren
G/i n produceren. Eten we straks sla
:s van vette vis om aan onze
meervoudig onverzadigde vet-
m e komen?
ntechnologie bij planten kleeft
gatief beeld. Het is een beeld
multinational die uit winstbe-
ietisch veranderde maïs of soja
- narkt wil brengen. Er zijn ook
initiatieven. Engelse onder-
zijn erin geslaagd om de
ket (Arabidopsis thaliana, het
'er plantje van de biotechnologie)
un Dudig onverzadigde vetzuren te
-laken.
'at rte hen door in het erfelijke
aal van de plant twee genen
van zeealgen en één gen van een
paddestoel in te bouwen. Deze meer
voudig onverzadigde vetzuren, met
name de omega-3-vetzuren, spelen
een rol bij de hersenontwikkeling van
pasgeborenen. Verder hebben ze een
mogelijk gunstige effect op hartrit-
mestoomissen bij patiënten na een
acuut hartinfarct.
Deze vetzuren lijken ook gunstig ter
voorkóming van dikke-darmkanker,
voor het geheugen van ouderen, voor
patiënten met een manisch-depres-
sieve stoornis en voor patiënten die
lijden aan ALS of amyotrofische late
rale sclerose. ALS is een ernstige ziek
te van de zenuwcellen, die tot een
toenemende zwakte van de spieren
leidt.
De Engelse onderzoekers achten hun
resultaten zo veelbelovend, dat ze
hun studie willen voortzetten in plan
ten die oliezaden produceren. Te
denken valt aan het verwante kool
zaad. „De hoeveelheid vetzuren in de
zandraket is zodanig, dat wanneer de
genetische modificatie ook in planten
met oliezaden lukt, de productie van
deze vetzuren een economisch per
spectief biedt," aldus de onderzoe
kers.
Is het kweken van genetisch veran
derde planten die de gezondheid be
vorderende vetzuren aanmaken, een
goede ontwikkeling? Prof. Frans Kok,
hoogleraar humane voeding aan de
Wageningen Universiteit en Research
(WUR), vindt van wel. „De omega-3-
vetzuren komen vooral in vette vis
voor. De productie van deze vetzuren
in planten biedt perspectief nu de
zeeën langzamerhand worden leeg
gevist."
Kok kent het onderzoek, gepubli
ceerd in het wetenschappelijk tijd
schrift Nature Biotechnology, wil wel
enige kanttekeningen maken. „We
moeten er wel zeker van zijn, dat
door het inbrengen van drie nieuwe
genen niet nog andere, wellicht onge
wenste verbindingen worden gepro
duceerd. De veiligheid van het even
tuele voedsel moet worden gegaran
deerd."
Hij ziet echter geen principiële be
zwaren. „In dit onderzoek gaat het
om een nuttig product. Ik zou het in
dit opzicht willen vergelijken met de
genetisch gemodificeerde rijst die vi
tamine A en ijzer bevat, stoffen waar
aan in de rijst etende landen een
groot gebrek is."
De weerstand tegen deze vorm van
gentechnologie is mede gevoed door
multinationals die de techniek willen
toepassen uit economisch winstbe
jag, aldus Kok. „Die vooral economi
sche drijfveer heeft de gentechnolo
gie een valse start gegeven."
Ook prof. E. Jacobsen, hoogleraar
plantenveredeling aan de WUR, ziet
geen principieel bezwaar tegen het
kweken van planten die meervoudig
onverzadigde vetzuren bevatten. „Die
vetzuren komen van nature al in
planten voor." Zo zou lijnzaadolie
veel omega-3-vetzuren bevatten.
Hij vraagt zich daarbij af, of geneti
sche modificatie in deze wel zinvol is.
„De weerstand bij het publiek tegen
gentechnologie heeft zeker ook een
emotionele kant. Men vreest dat bij
massale toepassing de voedselpro
ductie in te weinig handen komt. Dat
soort geluiden hoor ik heel veel."
De deur naar deze vorm van gentech-
nolologie moet zeker niet worden
dichtgegooid, vindt hij. „Over zo'n 20
tot 30 jaar zullen we wel weten welk
probleem het beste met gentechnolo
gie kan worden opgelost. Als we niet
oppassen, gooien we in Europa het
kind met het badwater weg. Dat zou
enorm jammer zijn. Slecht voor het
milieu? In dit geval is men niet met
uitzonderlijke genen bezig."
Hij wijst er ook op, dat er in het verle
den heel veel nieuwe uitheemse
planten zijn geïntroduceerd. „Ik zeg
weieens: wanneer de aardappel nu in
Europa geïntroduceerd zou moet
worden, kreeg men dat niet meer
voor elkaar."
Milieuorganisatie Greenpeace blijft
tegen deze gentechnologische ont
wikkelingen. Volgens medewerkster
Sandra Schalk klinkt het allemaal
prachtig, maar weten de onderzoe
kers eigenlijk niet waar ze mee bezig
zijn. „Wie weet welke andere geneti
sche veranderingen in de zandraket
plaatsvinden door het inbrengen van
de drie nieuwe genen? Dat weet nie
mand. De risico's zijn gewoon niet in
te schatten."
We zijn niet tegen het onderzoek op
zich, zegt ze, „maar de onderzoekers
moeten niet met veldproeven begin
nen. Dan weet je niet waar je aan be
gint."
De zandraket is het 'fruitvliegje'
van de plantenbiotechnologie.
Foto: GPD
bl en is ooit langs een pan-
r^ek-, tapijt-, of seksboer-
v efietst. Femke Daalhui-
or derzocht veranderingen
platteland als gevolg van
ch functieverlies en be-
ïatig hergebruik van
alige boerderijen. Zij
I e een landsdekkende
van de CBS Landbouw-
en en het Landelijke In-
isatie Systeem Arbeids-
j] en. Vervolgens zijn met
V, |)van een enquête de 1q-
j euze van ondernemers in
voormalige boerderijen en de
gevolgen hiervan voor het bui
tengebied doorgrond. Op be
perkte schaal, in zo'n 15% van
de voormalige boerderijen, is
een veelal kleinschalig bedrijf
gevestigd. Naast het feit dat de
voormalige boerderijen hier
door goed gebruikt en onder-,
houden worden, zorgen deze
ondernemers die het werken en
wonen combineren in een
voormalige boerderij voor een
diversificatie van de platteland
seconomie en -samenleving.
door Ron Buitenhuis
en sch gemodificeerd stuifmeel kan gebruikt worden als vaccin
allergische respons van hooikoortspatiënten drastisch be-
i, zo bleek tijdens een klinische proef in Oostenrijk, Zweden
nkrijk. Onderzoekers onder leiding van Rudolf Valenta heb-
[er\ gepubliceerd in het laatste nummer van de Proceedings of
tional Academy of Sciences. Als allergie-vaccin gebruikten
enschappers genetisch gemodificeerd stuifmeel van berken-
JDoor de genetische modificatie kon het vaccin de beoogde
inreactie opwekken zonder bijwerkingen.
:cin bleek ook te werken tegen stuifmeel van sommige an-
antensoorten.
etUei
al kc
zo'n serre, in de winter
ïste. Een beetje zon en je
ïeteen lekker warm.
lartje zomer is het er
:t te harden. Engelse on-
kers hebben daarvoor nu
lossing gevonden. Een
coating houdt bij ho-
iperaturen warmtestra-
:n. Ook bij moderne
;ebouwen is het ge-
grote hoeveelheden
de zomer een fors pro
bleem. De voordelen van een
natuurlijke lichtval gaan dan
gepaard met een enorme
warmte-instraling.
Alleen krachtige, energievreten-
de airconditioners zorgen er
dan nog voor dat de kantoor
tuin een beetje leefbaar blijft.
Getint glas kan ook een oplos
sing zijn.
Maar dan is er iri de donkere
winterdagen juist weer een ge
brek aan zonlicht.
Wat gebeurt er precies op het
moment dat een meteoor op de
aarde inslaat? Roeide de mete
oor die 65 miljoen jaar geleden
insloeg bij het Mexicaanse
schiereiland Yucatan, daadwer
kelijk de dinosaurussen uit? Een
eenvoudig experiment in Twen
te kan wellicht antwoord geven.
Het beroemde reclamefilmpje
van het wasmerk Silan is be
kend. Je ziet hoe een druppel in
slow motion in een bakje met
vloeibare Silan valt. Op de ach
tergrond is Richard Strauss' Al
so sprach Zarathustra te horen.
Op het moment dat de druppel
de vloeistof in het bakje raakt,
spat er een kring omhoog. Er
ontstaat als het ware even een
kroon van vloeistof. Luttele tel
len later spuit vanuit diezelfde
kroon een fontein recht om
hoog. Waarna de fontein op
zijn beurt ook weer ineenzakt.
Het reclamefilmpje is zeker 25
jaar oud en het fenomeen is
aan het begin van de 20e eeuw
al beschreven door fysicus
Worthington. Pas onlangs is
ontdekt dat vergelijkbare in
slagverschijnselen ook optre
den in zand. De vakgroep Phy
sics of Fluids van de Universi
teit Twente heeft een experi
ment gedaan met een bakje
zand in plaats van een bakje
met vloeistof. In een glazen ko
ker werd zo'n 25 centimeter
zeer fijn kwartszand gedaan.
Door het zand werd een tijdje
lucht geblazen, om de structuur
zo los mogelijk te maken. Ver
volgens liet men een metalen
kogeltje van 2,5 centimeter
doorsnee in het zand vallen.
Het hele proces - dat al met al
nog geen halve seconde duurt -
werd vastgelegd met een speci
ale camera die duizend beeldjes
per seconde maakt. Wat ont
dekten de wetenschappers van
de vakgroep vloeistof fysica?
Zand gedraagt zich bij een in
slag min of meer hetzelfde als
vloeistoffen. Ook hier vormt
zich eerst een soort kroon
(splash), waaruit even later een
fontein van zand (jet) opstijgt.
„Telkens speelt zich hetzelfde
proces af', zegt universitair do
cent dr. Devaraj van der Meer
(40), die het kogeltje vanuit di
verse hoogten en verschillende
hoeken liet inslaan.
„De kogel raakt het oppervlakte
van het zand. Het bovenste
zand spat uiteen (splash). In
het zand ontstaat een trechter
vormige holte. Hoe dieper het
kogeltje komt, hoe sneller de
holte zich, onder invloed van
de zwaartekracht, weer achter
het kogeltje sluit. De holte im
plodeert."
„De kinetische energie die vrij
komt bij de inslag kan geen
kant meer op, alleen nog maar-
recht omhoog en omlaag. Dat is
het moment dat de jet de lucht
inspuit. Het frappante is dat in
onze experimenten de jet nage
noeg altijd hoger reikt dan het
punt vanwaar het kogeltje werd
losgelaten." Rijst de vraag: wat
kunnen we met die weten
schap?
Van der Meer: „Met behulp van
natuurkundige schalingswetten
kun je nu herleiden wat er ge
beurt als een meteoor op aarde,
of een andere planeet inslaat.
Want stel het kogeltje is niet 2,5
De inslag van een tweeënhalf centimeter groot kogeltje. De fontein
is goed te zien. Foto: GPD
centimeter maar enkele tiental
len kilometers groot en de val
snelheid is niet één meter per
seconde (1 m/s) maar twintig
kilometer per seconde (20
km/s)."
„Bij zo'n inslag komt meer
energie vrij dan bij de ontplof
fing van al het op aarde aanwe
zige kemwapenarsenaal. Het is
bijna niet voor te stellen wat
voor een gigantische kroonvor-
mige splash je dan krijgt. En
vervolgens een jet die tot ver
buiten de atmosfeer reikt."
Sommige wetenschappers den
ken dat door zo'n gigantische
meteoorinslag materiaal van de
ene op de ander planeet kan
belanden. De brokstukken in de
jet reiken namelijk tot ver in de
ruimte. Doordat ze genoeg
snelheid hebben belanden ze
uiteindelijk op een andere pla
neet. Vermoedelijk is zo ook
materie van Mars ooit op Aarde
terechtgekomen.
Bij het kogeltjes-experiment in
het Twentse laboratorium
wordt in beeld gebracht hoe de
diverse zandlagen zich bij een
inslag verplaatsen. De bovenste
zandlaag spat vooral uiteen in
een splash, maar de diepere la
gen verplaatsen zich op een
heel specifieke manier naar bo
ven.
Uit dit patroon valt voor geofy
sici wellicht af te leiden wat er
65 miljoen jaar geleden precies
gebeurd is bij de gigantische
meteoorinslag nabij het Mexi
caanse schiereiland Yucatan.
De inslag was zo heftig dat er in
de huidige zeebodem een kra
ter met een doorsnede van 170
kilometer is achtergebleven
(Chicxulubkrater).
Sinds een paar maanden be
twijfelen wetenschappers van
de Amerikaanse Princeton-uni-
versiteit of er een rechtstreeks
verband is tussen deze mete
oorinslag en het uitsterven van
de dinosaurussen. De theorie
zegt dat er door de inslag zoveel
stof rond de aarde dreef, dat de
zon vele jaren werd verduisterd.
Nieuwe berekeningen indice
ren echter dat de krater bij Yu
catan minstens 300.000 jaar ou
der zou zijn dan de tijd waarin
de dinosaurussen 65 miljoen
jaar geleden uitstierven.
De onderzoekers wijzen op een
afzettingsgesteente tussen de
laag van de inslag en de zoge
heten K-T lijn die het uitsterven
van de dinosaurussen mar
keert. Omdat met de vorming
van die laag honderdduizenden
jaren gemoeid waren, zou de
inslag lang voor het uitsterven
moeten hebben plaatsgevon
den. Nu rijst de vraag of het be
wuste afzettingsgesteente ook
door de meteoorinslag zelf kan
zijn verplaatst? Iets waar het ex
periment in Twente wellicht
een antwoord op kan geven.
Devaraj van der Meer: „Dat zou
natuurlijk fantastisch zijn."
Toch is de link naar de Yuca-
tan-meteoor niet eens het be
langrijkst voor de Twentse we
tenschappers. Nu ze weten dat
zand (een fijn granulaat) zich
vaak als een vloeistof gedraagt,
zegt dat wellicht ook iets over
het gedrag van industriële gra
nulaten.
Van der Meer: „Jaarlijks gaat
wereldwijd zo'n vijf procent
van alle industriële energie
(stroom, gas, olie) verloren,
doordat bij het transpoflbn het
gebruik van granulaten van al
les misgaat. Granulatie materie
wordt nagenoeg overal ge
bruikt; in de chemie, de farma
cie, in de mijnbouw en de voe
dingsindustrie. Ze worden
meestal vervoerd en verwerkt
met behulp van pijpleidingen,
transportbanden en trechters."
„Om de een of andere reden
raakt de doorstroming heel
vaak verstopt. Dat betekent: het
productieproces stilleggen, de
verstopping verhelpen en het
hele proces opnieuw opstarten.
Nu we steeds beter weten hoe
granulatie materie zich ge
draagt (soms dus als water,
red.), kunnen we te zijner tijd
wellicht ook een oplossing vin
den voor het verstoppingspro
bleem.''
