Haren Verklappen' drankgebruik
WETENSCHAP
Alleen teelt kan steur redden
Nederland nog lang niet vol voor planten
Brein vrouw reageert
anders bij stress
Jater gaten
HDC298
VRIJDAG 30 JULI 2004
door Peter de Jaeger
Steur wordt uiterst zeldzaam.
Deze vis levert kaviaar, het duur
ste eetbare product, en wordt
daarom massaal gevangen in de
Kaspische Zee in Rusland. Om de
oervis, die al rond zwom voordat
er dinosaurussen rondliepen, te
behoeden voor uitsterven wordt
die in gevangenschap gekweekt.
De truc is om de vis zo vroeg
mogelijk kuit te laten schieten.
Een steur is een primitieve
beenvis met een haaiachtig li
chaam, overlangs bedekt met
beenplaten. Deze trage maar
langlevende vissen kunnen wel
honderd jaar oud worden. Elk
vrouwtje draagt vijftien procent
van haar lichaamsgewicht aan
kaviaar bij zich, dat ze tijdens
haar lange leven slechts drie of
vier keer afzet.
De Beluga is de grootste steur,
kan drie meter lang worden en
meer dan een ton wegen. De
knapperige eitjes van deze gi
gant, die leeft in de Kaspische
Zee, zijn volgens gastronomen
het allerlekkerst, vooral met een
glas ijskoude wodka of gekoelde
champagne. De prijs is er ook
naar: honderd euro per dertig
gram. De prijs van dit 'zwarte
goud' is zo extreem hoog om
dat de steur pas na achttien jaar
vruchtbaar wordt.
„Ondanks internationale be
scherming wordt er al jaren te
veel van deze vis gevangen.
Stropers en de Russische mafia
beheersen deze lucratieve
markt. Als er niets gebeurt is
het binnen een paar jaar ge
daan met deze vis", zegt Sietze
Leenstra, visdeskundige aan de
Wageningen Universiteit.
Visteelt biedt uitkomst.
Steurkweek is niet gemakkelijk
en stelt zeer hoge eisen aan de
waterkwaliteit. In Nederland
vind je geen water dat aan die
hoge eisen voldoet, aldus Leen
stra. „Steur in de vijvers bij de
mensen in de tuin komen uit
het buitenland, veelal Honga
rije". In Frankrijk, Italië en
Duitsland wordt wel op kleine
schaal Siberische steur (Abaeri)
gekweekt voor de kaviaar. De
geproduceerde kaviaar is vol
gens kenners echter lang niet
zo lekker als die van de Belu-
gasteur uit de Kaspische Zee.
In de Verenigde Staten heeft
men meer ervaring. In zilte bin
nenwateren langs de oost en
westkust bestaan commerciële
steurboerderijen. Een daarvan -
in Homestead, Zuid-Florida -
wordt gerund door de Neder
lander Rene Remmerswaal, die
in Wageningen heeft gestu
deerd. Hij werkt voornamelijk
met Siberische, Adriatische en
Diamantsteur. „We kunnen per
jaar circa 75 ton steur kweken
en zijn daarmee de grootste van
Amerika. De steur wordt ge
houden in plastic bekkens in
een overdekte kas en we voeren
ze speciaal korrelvoer."
Zijn bedrijf Rokavia Inc. is het
gelukt om samen met de uni
versiteit van Davis, Califomië
de witte steur (Atransmonta-
nus) en andere ondersoorten
eerder aan te zetten tot kaviaar-
productie.Al na zeven jaar
kunnen we de eerste kaviaar
oogsten", laat Remmerswaal
trots weten.
Het geheim geeft hij natuurlijk
niet prijs, maar het heeft alles te
maken met de juiste watertem
peratuur en een fijn uitgebalan
ceerde voeding. De Amerikaan
se wetenschappers ontdekten
ook dat injectie met bepaalde
hormonen van nauw verwante
vissoorten de ontwikkeling van
de eitjes versnelt. „De smaak en
typische beet van de kaviaarei-
tjes wordt verder verbeterd, zo
dat het niet meer is te onder
scheiden van de originele Rus
sische kaviaar."
De steurboeren krijgen ook
steun vanuit Wageningen, waar
het grootste visonderzoeksbu-
reau binnen Europa gevestigd
is. Zo is er een manier gevon
den om de mannelijke en vrou
welijke steur van elkaar te on
derscheiden. Dat verschil zie je
niet aan de buitenkant. „Het
heeft geen zin om mannetjes
acht jaar lang te onderhouden.
Het gaat alleen om de vrouw
tjes. Een bloedproef verraadt
hun geslacht", aldus Leenstra.
„Er zijn inmiddels ook technie
ken ontwikkeld om de steur
twee of drie keer te 'bevrijden'
van haar .kuit. Normaal wordt
de vis gevangen, gedood en
ontdaan van de kaviaar. Maar
door een speciale operatietech
niek is het mogelijk om de eitjes
diverse keren weg te halen en
de vis terug te zetten. Dat
scheelt enorm in de exploitatie
kosten."
De Russen zijn trouwens zelf
ook wakker geschuÉ en actief
begonnen met besmerming
van de steur. Remmerswaal:
„Er is daar voorzover bekend
geen steurteelt. Maar rond de
Kaspische Zee, vooral in Iran,
bestaan uitgebreide fokpro-
gramma's om het dier zich
massaal te laten voortplanten.
Daar worden jaarlijks met suc
ces miljoenen jonge Beluga's
gekweekt, bedoeld voor uitzet
ting in het wild."
„In de natuur blijken de vissen
ernstig onder de extreme water
vervuiling te lijden. Zo is het
zuurstofgehalte sterk achteruit
gehold. Onbekend is hoeveel
van de uitgezette vissen overle
ven. Visteelt blijft de enige red
ding."
door Henk Hellema
Vrouwen verschillen van man
nen. Nogal wiedes. Niet alleen
uiterlijk maar ook bijvoorbeeld in
hun reactie op chronische stress.
„Dat verschil kan gevolgen heb
ben voor de behandeling van
een depressie", zegt Gert ter
Horst, hoogleraar neurobiologie
aan de Rijksuniversiteit Gronin
gen. „Chronische stress vormt
één van de belangrijkste oorza
ken van een depressie." Over een
voor ons land uniek onderzoek.
Een scheiding doet pijn, het
verlies van een kind is trauma
tisch. De spanningen, de stress,
die dergelijke ingrijpende ge
beurtenissen met zich mee
brengen, verdwijnen niet zo
snel. De stress kan chronisch
worden.
„Chronische stress is één van
de belangrijkste oorzaken voor
het ontstaan van een depres
sie", aldus Ter Horst. „Houden
symptomen als lusteloosheid,
vaak moe zijn, nergens zin in
hebben of nergens plezier aan
beleven minstens drie maan
den aan dan spreekt men van
een echte depressie."
De behandeling van een de
pressie bestaat uit een combi
natie van medicijnen en praten.
Voor mannen en vrouwen is die
behandeling nog altijd min of
meer gelijk. „Op grond van ons
onderzoek vragen we ons ech
ter af of dat wel terecht is."
De Groningers doen hun on
derzoek niet bij mensen, maar
bij ratten. Ze bootsen een situa
tie van chronische stress na
door ratten drie weken lang da
gelijks een tijdje (variërend van
15 minuten tot 2 uur) in een
kooi te plaatsen, waarin ze op
een willekeurig moment een
elektrisch schokje aan hun po
ten krijgen. Alsof ze even op
schrikdraad lopen.
Vorige maand promoveerden
Sjoukje Kuipers en Christel
Westenbroek op onderzoek
naar de gevolgen van chroni
sche stress. Kuipers keek naar
fysiologische en neurobiologi-
sche verschillen tussen manne
tjes en vrouwtjes, Westenbroek
naar sekse-verschillen in de in
vloed van sociale steun.
Aanvankelijk is de reactie op
stress bij beide seksen gelijk. De
afgifte van het stresshormoon
Cortisol gaat omhoog en daar
mee wordt het lichaam in een
verhoogde staat van paraatheid
gebracht. In een stressvolle si
tuatie is het dan kiezen tussen
vechten of vluchten. Meestal is
zo'n situatie slechts van korte
duur.
Houdt deze situatie echter lan
gere tijd aan, dan treden er in
de hersenen van ratten, en ook
van mensen, veranderingen op.
Uit Kuipers' onderzoek blijkt,
dat er een groot aantal verande
ringen optreedt in gebieden
van de hersenen die tot het lim-
bische systeem behoren. Dat
systeem kan worden gezien als
een netwerk van hersencentra,
die van invloed zijn op het ge
voelsleven.
De veranderingen blijken in
mannelijke ratten anders te zijn
dan in vrouwelijke dieren. Waar
mannetjes een verhoging van
hersenactiviteit na chronische
stress laten zien, gaat deze bij
vrouwtjes juist naar beneden.
„Het vermogen van vrouwtjes
om op de omgeving te reageren
lijkt daardoor, sterker dan bij
mannetjes, verstard. Typerend
voor een depressieve patiënt."
Depressies komen ook twee tot
drie keer vaker voor bij vrou
wen dan bij mannen.
Volgens de Groninger hoogle
raar geven de sekse verschillen
in reactie op chronische stress
aan, dat depressieve mannen
wellicht anders moeten worden
behandeld dan depressieve
vrouwen.
Daarnaast ondergraven de re
sultaten in zekere mate ook de
veronderstelde werkzaamheid
van de huidige antidepressia.
„Nog steeds wordt aangeno
men dat een verstoring van de
neurotransmitter serotonine
een sleutelrol speelt bij een de
pressie. Het onderzoek van Kui
pers plaatst daar vraagtekens
bij. In de hersenen is veel meer
aan de hand."
Niet alleen pillen, ook praten
(sociale steun) vormt een on
derdeel van de behandeling van
patiënten met een depressie.
Psychotherapie wordt dat ge
noemd. Uit het promotie-on
derzoek van Westenbroek blijkt,
dat die behandeling zinvol is.
Ze heeft dat onderzocht door
naar de gevolgen van chroni
sche stress te kijken bij ratten,
die öf alleen öf in groepen van
vier van hetzelfde geslacht wa
ren gehuisvest. Vrouwtjes ble
ken minder gestressed, wan
neer ze met drie seksegenoten
in één kooi zaten. De kooigeno
ten werkten als het ware als een
natuurlijk antidepressivum.
Mannetjes voelden zich pretti
ger alleen. ,Het lijkt er dus op
dat vooral vrouwen baat heb
ben bij sociale huisvesting, bij
sociale steun. Zie die sociale
steun als een vorm van psycho
therapie. Vrouwen moeten
vooral met elkaar praten."
Vooral met chronische stress reageren vrouwen anders dan mannen.
Foto: GPD/Harmen de Jong
Toch is niet iedereen blij met nieuwkomers
Neem nu een plant als de muurfijnstraal
die talrijk bloeit met bloemen die op die
van het madeliefje lijken. Een jaar of
twintig geleden was het ondenkbaar ge
weest deze plant in Nederland aan te
treffen. Maar dankzij de ingrijpende kli
maatsveranderingen gedijt de Erigeron
karvinskianas nu ook in ons kikkerland
je. „Prachtig toch?", zegt bioloog Ton
Denters.
Uit onderzoek van het Nationaal Herba
rium Nederland blijkt dat Nederland
door de klimaatveranderingen met vijf
tig nieuwe soorten is verrijkt. Stadsbio-
loog Denters spreekt van een 'botani
sche warmtegolf die Nederland in zijn
greep houdt. „De laatste tien jaar zijn
naar schatting vijftig nieuwe planten
soorten verschenen, die vooral onze ste
den overspoelen. Ze profiteren maxi
maal van de opwarming van de aarde.
Het gros van de nieuwe soorten vind je
overigens terug in de stad. Van de vijftig
nieuwe planten, vinden dertig ervan een
onderkomen in de stad. Dat is niet zo
vreemd natuurlijk, omdat de stedelijke
omgeving enkele graden warmer is dan
het omringende land."
De meeste planten zijn afkomstig uit het
Middellandse Zeegebied en komen via
vakanties of handelsverkeer in noorde
lijker gelegen regionen terecht. „Iemand
die op vakantie in Frankrijk is geweest
en eenmaal terug in Nederland zijn tent
je in de tuin uitklopt, kan ervoor zorgen
dat er een nieuwe soort verschijnt. Som
mige soorten weten vanuit tuinen de
overstap naar de straat te maken waarna
ze zich volledig wild gedragen en zo pro
moveren tot inheemse soort", vertelt
Denters.
Negatieve gevolgen voor andere planten
zijn tot op heden niet aangetroffen.
„Maar echt veel kunnen we er nog niet
over zeggen, want het inburgeringspro-
ces van de nieuwe soorten is in volle
gang. Je ziet dat momenteel nieuwe
plantensoorten vanuit het zuiden op
schuiven naar het noorden. We hebben
nog niet gezien dat oude planten wor
den weggeconcurreerd. Slechts heel zel
den vindt er verdringing plaats.
Denters wil geen oordeel uitspreken of
deze ontwikkeling goed is of met enige
zorg moet worden bekeken. „Blijf bij de
feiten en geniet van wat er gebeurt",
zegt hij.
Zelf doet hij dat volop, want hij neemt
graag zelf een kijkje in Nederlandse ste
den en hun rijke flora. Onlangs publi
ceerde hij het boek 'Stadsplanten, veld-
gids voor in de stad'. „De stedelijke flora
is langzamerhand net zo multicultureel
als haar bewoners. Het is een bonte ver
zameling van verschillende soorten
planten.
Denters benadrukt dat de opkomst van
nieuwe soorten niet iets is van recente
datum. „Het is van alle tijden. Van de
vijftienhonderd plantensoorten die we
in Nederland hebben, is maar liefst een
derde afkomstig van buiten. Neem de
muurbloem waar iedere natuurliefheb
ber enthousiast over is. Die is in de Ro
meinse tijd naar Nederland gehaald. De
natuur volgt gewoon de trend van wat er
aan de hand is. Wat dat betreft is er geen
betere graadmeter dan de natuur."
Bioloog Arnold van Vliet, werkzaam aan
Wageningen Universiteit, is minder blij
met de opkomst van de vijftig nieuwe
plantensoorten.Als je alleen kijkt op
Nederlandse schaal lijkt er niet zoveel
aan de hand. Maar kijkje op wereld
schaal wat er aan de hand is met het kli
maat dan kun je niet anders dan voor
zichtig zijn. Er zijn heel rappe verande
ringen aan de gang en die zullen de ko
mende jaren alleen maar toenemen."
Via zijn eigen website natuurkalender.nl
wordt de relatie tussen temperatuur en
flora en fauna bijgehouden. Daaruit ko
men grote veranderingen naar voren.
„Winters zijn milder geworden en het
groeiseizoen is daardoor met een
maand vervroegd. Sneeuwklokjes bloei
en nu bijvoorbeeld al in januari. Er is in
korte tijd veel veranderd en dat is niet
positief'.
Hij wijst ook op de extreem hete zomer
van vorig jaar. „Uit recent onderzoek
van het KNMI krijgen we in de komende
honderd jaar veel meer te maken met
extremen. Als het echt heet wordt zet de
mens voor het gemak de airco even aan.
Dieren en planten hebben die mogelijk
heid natuurlijk niet. Het is nog maar de
vraag of ze de temperatuurstijgingen
aan kunnen. Gemiddeld neemt de ge
middelde mondiale wereldtemperatuur
tussen de drie en zes graden toe. Dat is
erg veel. De veranderingen gaan gewoon
heel snel zonder dat we precies op de
hoogte zijn van de consequenties."
Er zijn tal van verschillende veldgidsen,
maar een gids met een planteninventa-
risatie van de stedelijke omgeving was er
lange tijd niet. Het boek 'Stadsplanten,
veldgids voor in de stad' van Ton Den
ters voorziet in die behoefte.
ur is uiterst zeldzaam geworden. Om de soort voor uitsterven te behoeden wordt die nu in gevangenschap^ekweekt. Foto: GPD
Ron Buitenhuis
lieuwe test uit Zwitserland
ia vijf, zes dagen nog het
:cl uik van alcohol aantonen.
ie een langdurig alcoholpro-
n heeft, kan via zijn haren
maanden later nog 'ont-
v cerd' worden. Amerikaanse
sen en artsen weten er alles
lichaam heeft gemiddeld
rhalf uur nodig om de al-
1 in één glas bier of wijn af
eken. Dat is al gauw een
nachtrust bij vijf glazen.
•I ig doorrijder na een aanrij-
:e gokt er op dat de politie de
inde dag niet meer kan be-
in dat er alcohol in het spel
veest. Door de leverenzy-
cjf in het bloed te meten, kun
>aj liswaar ook een paar da-
rïj ater nog iets zeggen over
0|. lolgebruik, maar deze test
b, it honderd procent water
ig De enzymverhoging kan
,te loor andere chemische re-
-je s in het lichaam zijn ver-
i, aakt. Zwangere vrouwen
,r len bijvoorbeeld standaard
J re enzymwaarden in hun
1. Vandaar dat deze 'ach-
e nethode' slechts een indi-
ej| jewijs van alcoholmisbruik
^essor Friedrich Wurst van
- v liversiteit van Basel heeft
jrï ïgs een bestaande testme-
ge dusdanig verbeterd dat
le >k na vijf, zes dagen nog
I k vorden aangetoond dat ie-
a 1 op het bewuste tijdstip
'3 ien ongeval alcohol had
ttigd. Dat zou een belang-
rapen voor de politie kun-
rijn bij het opsporen van
nobilisten die onder in
een ongeval veroorzaken,
jij er tussenuit gaan.
witserse test richt zich op
if Ethyl Glucuronide (EtG).
ons lichaam de alcohol
neemt het EtG-gehalte
bloed toe. Na vijf dagen
nog steeds in onze urine
ijg je als je water met
illetjes of met maïzena-
iing mengt en goed
t? Gaten in de vloeistof!
ag van het normaal
tare mengsel verandert
iculair als er flink mee
getrild. Golfjes die over
:1e oppervlak trekken, dat
icht je van een vloeistof-
ip een trilplaat. Maar wie
Ajer ooit gehoord van vloei-
ÜJJet een gat erin? Onder-
jrs van de Universiteit van
H hebben dat gepresteerd -
1 i video gezet. De gaten ble-
fcconden lang bestaan,
Br zich weer met vloeistof
len. Met zuiver water lukt
(et, maar meng er glazen
jes of maïzena doorheen
is raak. Bij frequenties
Hz en versnellingen van
g vormen zich allerlei
op het vloeistofop-
Die patronen werden
eerst voorspeld door
t natuurkundige Mi-
x cxiuucij. e vloeistof blijft
1 golfpatroon 'staan'. Het
'^inse onderzoek is specta-
J- Mpr Met een luchtstootje
de onderzoekers een
trillende vloeistof.
terug te vinden. Door de con
centratie EtG te meten, kan
worden teruggerekend hoe lang
geleden iemand hoeveel alco
hol heeft genuttigd.
Volgens psychiater Wurst is de
test in hoge mate betrouwbaar
en kan de alcoholinname wor
den herleid tot op enkele uren
nauwkeurig. In Frankrijk en
Amerika zou de test volgens
hem reeds worden toegepast.
Met een tweede test kan het
team van Wurst aantonen of ie
mand een gelegenheidsdrinker
is of regelmatig alcohol nuttigt.
In dit geval wordt in het bloed
gezocht naar het stofje Phos
phatidyl Ethanol (PEth). Ie
mand die een aantal dagen
achtereen dagelijks vijf biertjes
drinkt (of het equivalent in wijn
of jenever), heeft drie weken la
ter nog PEth in het bloed. Deze
test heeft weliswaar geen direct
nut bij het opsporen van dron
ken automobilisten, maar kan
voor werkgevers en verzeke
raars wel een indicatie zijn of ze
met een probleemdrinker te
maken hebben. „Bij luchtver-
keerleiders, chemici, scheeps
kapiteins, artsen, piloten en tal
van andere mensen op verant
woordelijke posities, is het van
groot belang dat eventuele al
coholproblemen vroegtijdig
aan het licht komen", aldus
Wurst.
„Onze testen worden inmiddels
in Amerika door enkele lucht
vaartmaatschappijen en zie
kenhuizen gebruikt. Eerder is
namelijk gebleken dat maar
liefst negenduizend Amerikaan
se artsen en chirurgen met een
alcoholprobleem kampen. On
der piloten doet het probleem
zich blijkbaar ook af en toe
voor."
Probleemdrinkers die verplicht
of vrijwillig aan een afkickpro
gramma meewerken, kunnen
het team van Wurst niet voor
de gek houden. Iedereen die al
cohol drinkt, maakt na 12 tot 18
uur, als de alcohol zelf al weer
verdwenen is, vetzuur ethyl es
ters aan (zogenaamde FAEE's).
Automobilisten worden gecontroleerd op drankgebruik. Een haartest geeft tot lang na de inname een duidelijk beeld van de hoeveelheid ge
dronken alcohol. In Nederland wordt de test nog niet toegepast. Foto: Ton Kastermans
Deze stof verschijnt eerst in het
bloed, maar wordt uiteindelijk
opgeslagen in onze haren. Daar
zijn FAEE's zelfs acht tot tien
maanden later nog te traceren.
Uit het FAEE-gehalte kan zelfs
worden herleid of iemand een
halfjaar eerder een lichte of een
zware drinker was.
Wurst: „Een piloot of een arts,
of welke probleemdrinker dan
ook, die liegt dat hij al een half
jaar lang geen druppel alcohol
meer heeft aangeraakt, loopt zo
tegen de lamp. De enige manier
om het bewijs te wissen, is je
helemaal kaal scheren. Let wel,
niet alleen op je hoofd, maar
letterlijk je hele lichaam tot aan
je wenkbrauwen toe."
Bij het openbaar ministerie in
Den Haag heeft men volgens
woordvoerster Annemarie van
Erven nog geen weet van de
nieuwe testen. Hans Fontijn
van Het Centraal Bureau Rij
vaardigheidsbewijzen (CBR) in
Rijswijk laat desgevraagd weten
dat zijn organisatie het nog te
prematuur vindt om de nieuwe
testen toe te passen. „Navraag
leert dat de testen weliswaar in
Amerika worden gebruikt, maar
nog slechts incidenteel. Ook
zijn er nog niet genoeg labora
toria waar deze testen uitge
voerd kunnen worden. Wij
staan er niet afwijzend tegen
over, maar we willen eerst na
der wetenschappelijk onder
zoek afwachten. Een test moet
absoluut betrouwbaar zijn eer
we er gebruik van maken.
Een laboratorium in het Ameri
kaanse Chicago gebruikt de test
van de Zwitserse prof. Wurst in
middels bij zwangere vrouwen.
Het lab meet het FAEE-gehalte
in meconium, de eerste ontlas
ting van pasgeboren baby's. Op
die manier kun je wellicht vast
stellen of, en zo ja hoeveel alco
hol de moeder tijdens de zwan
gerschap heeft gedronken. Voor
de baby zelf is het kwaad dan al
geschied, maar het kan voor
artsen en voedvrouwen belang
rijke informatie zijn, zodat ze
bij een volgende zwangerschap
de vinger aan de pols kunnen
houden.
Wurst: .Amerikanen staan veel
meer open voor testen. In Eu
ropa ligt dat allemaal wat ge
voeliger, hier kun je meestal
niemand dwingen aan dergelij
ke testen mee te werken. Er zijn
talloze situaties waarbij het no
dig is te weten of iemand een
alcoholprobleem heeft, dan wel
of hij daadwerkelijk van de
drank af is."
