Kleine vereniging met grote betekenis
w
Honderd jaar sociale woningbouw begon met Werkmanswoningen in Leiden
ie koper, De gemeente kon
geSaTS die speculanten <je
zuikeaande- voet dwars zetten
Werkmanswoningen heeft
slechts duizend huizen
bouwd in Leiden, maar is
li grote betekenis voor de
sociale woningbouw in
derland. De 'Vereeniging,
luitend in het belang van
verbetering der
ishuisvesting werkzaam',
werd op 20 juli 1904
geregistreerd als eerste
K woningcorporatie in het
I. Stichting Portaal, na tal
r[ van fusies het voorlopig
n eindproduct, viert het
0 uwfeest in het najaar. De
,e organger, opgericht door
L drie idealistische Leidse
2
ofessoren, gaf destijds de
jj nzet tot de invoering van
j' Ie Woningwet. „Dat is de
werkelijke impact van
Werkmanswoningen
J! geweest."
n
5 door Paul de Tombe
el
d
sl
ik
:n
Volksoploop voor een foto in de Bouwelouwesteeg. J. Goedeljee maakte de plaat rond 1900 in de buurt die zo'n dertig jaar later door Werkmanswoningen werd gesaneerd. Particuliere foto
ZATERDAG
24 juli
2004
ER
BJ
De eerste woningwetwoningen die rond 1910 met rijkssubsidie werden gebouwd door Werkmanswoningen staan
nog altijd aan de Geregracht. Foto: Portaal
Werkmanswoningen, onder voorzitterschap
van Greven, de eerste instelling die bij Ko
ninklijk Besluit als woningbouwvereniging
werd erkend.
Waar voordien de krotopruiming in de Leid
se binnenstad centraal had gestaan, ging
Werkmanswoningen nadien volgens de vast
gestelde regels en normen met betrekking
tot de kwaliteit en de financiering woning
wetwoningen bouwen. Onder meer aan de
Geregracht en omgeving, in De Kooi en de
Transvaalbuurt (gebouwd om de krotten in
de Bouwelouwesteeg en de Paradijssteeg te
kunnen ontruimen en voorzien van de bij
naam Hakbijlenbuurt), in de Medusastraat,
de Da Costastraat en omgeving en in het sa-
neringsgebied Bouwelouwesteeg-Paradijs-
steeg natuurlijk. De oude stegen werden er
vervangen door fatsoenlijks straten, die de
namen Grevenstraat en Druckerstraat kre
gen om de nagedachtenis te eren van de
twee mannen die zoveel hadden gedaan
voor de verbetering van de volkshuisvesting
in Leiden.
Veel nieuwbouw werd nadien niet meer ge
pleegd. Het bestuur van Werkmanswonin
gen, altijd voorgezeten door een hoogleraar,
had principiële bezwaren tegen de overheer
sende rol van de overheid in de woningbouw
en „Werkmanswoningen bouwde alleen als
er een overschot van huren was", aldus
Schutte. Als naoorlogse 'huisarchitect' kreeg
hij dan ook maar weinig nieuwbouw te ont
werpen voor de vereniging, die rond de dui
zend woningen bezat.
Aandelen
De prijzen van die huizen waren inmiddels
echter wel aardig gestegen en het daardoor
toegenomen eigen vermogen maakte Werk
manswoningen tot een gewild (overname)
object. Vooral omdat het na de opheffing
van de Leidsche Bouwvereeniging in 1972
het enige overgebleven woningbouwinsti
tuut met aandelen was. Tot twee keer toe
werd een bod afgeslagen en toen twee leden
in de jaren tachtig steeds meer aandelen op
kochten om zo de zeggenschap te verwerven
en daarmee het woningbezit te gelde te ma
ken, stak de gemeente daar een stokje voor.
Uit zijn hoofd weet Dick Tesselaar, destijds
wethpuder Volkshuisvesting, nog hoe dat
precies ging. „Op het moment dat we merk
ten dat een paar personen via de incourante
markt bezig
waren de
aandelen op
hebben we
mensen die
len hadden
gekregen of
geërfd. De
gemeente kon er 2.000 kopen, die we vervol
gens verspreid hebben over een paar hon
derd ambtenaren. Daardoor waren we tij
dens een aandeelhoudersvergadering ineens
veruit in de meerderheid en konden we die
speculanten de voet dwars zetten."
Als we dat niet hadden gedaan, zou een
vereniging met een heel nobele doelstelling
aan ordinair winstbejag tenonder zijn ge
gaan", aldus Tesselaar. Nu dat werd voorko
men en Werkmanswoningen via een reeks
fusies is opgegaan in Portaal, kan worden te
ruggekeken op een waardiger afscheid van
de vereniging die aan de basis stond van de
sociale woningbouw.
erkmanswoningen mag dan al
lang zijn opgegaan in een steeds groter ge
worden geheel, de herinnering aan de ver
eniging die zich ten doel stelde de slechte
woonomstandigheden van de arbeiders te
verbeteren, wordt nog altijd levend gehou
den. Sommigen zullen zich nog voor de
geest kunnen halen hoe de ondergang van
de charitatieve corporatie, die onder meer de
woningen in de Kooi en de Transvaalbuurt
bouwde, werd ingeleid door een ordinaire
strijd om de aandelen. Gemeente en rechter
voorkwamen vlak voor de fusie van Leidse
woningbouwverenigingen in 1986 dat spe
culanten met de winst van het 'nobele' werk
aan de haal gingen. Voor anderen is er het
beknopte boekje („De rijke historie van een
jonge organisatie") dat ter gelegenheid van
het honderdjarig bestaan van de rechtsvoor-
ganger is uitgegeven door het uiteindelijke
fusieproduct Portaal en een enkeling kan
putten uit zijn eigen geheugen.
Krotten
Dat is het geval met ir. Schutte. De bijna 90-
jarige ingenieur 'in diepe ruste' was vanaf
1951 tot 1986 huisarchitect van Werkmans
woningen en zorgde in die hoedanigheid
voor het groot onderhoud, de renovatie en
de (vervangende) nieuwbouw van de circa
duizend woningen van de vereniging. Schut
te weet uit eigen ervaring hoe het er in zijn
tijd aan toeging en hoorde hoe het voordien
was van zijn voorganger Barend Buurman,
die op zijn beurt de verhalen, het bureau en
de specifieke taak bij Werkmanswoningen
had overgenomen van Willem Mulder. En
met de 'verwerver' van de zaak („daarna ko
men altijd de erver en de bederver" merkt
Schutte met de nodige zelfspot op), is de
hoogbejaarde architect helemaal terug bij
het begin van Werkmanswoningen.
De vereniging werd in 1891 opgericht door
drie jonge, idealistische professoren van de
juridische faculteit van de Rijksuniversiteit,
de hoogleraren Greven, Drucker en Van
der Vlugt. Alle drie streefden naar
verheffing van de lagere klas
sen en betere woonomstan
digheden, in een tijd dat
de huisvesting van ar
beiders ronduit be
roerd was. Grote ge
zinnen woonden in
krotten, waar maar
weinig licht was
en de sanitaire
voorzieningen
uiterst gebrek
kig waren. Hoe
wel de arbei
ders er alleen
vertoefden op
de spaarzame
momenten
dat de fabri
kant ze niet
nodig had,
hield de cho
lera er gere
geld huis.
Door de negen
tiende eeuw
heen hadden ze
ven epidemieën
gewoed in de krot
tenwijken van Lei
den en welvarender
burgers en fabrikanten
van de zich uitbreiden
de industrie begonnen in
te zien dat betere huisvesting
van de werklieden zichzelf zou
terugbetalen. Die zou
er in elk geval voor
kunnen zorgen dat
meer mannen thuis
Hendrik Lodewijk
Pleitbezorger van
wilden blijven in de weekeinden (Schutte:
„Het was de tijd van: Ach vaderlief toe drink
niet meer") en zou een einde kunnen ma
ken aan de beruchte 'Blauwe Maan
dag'. Op die dag werd volgens
bijna algemeen geaccepteerd
gebruik vrijwel niets ge
presteerd door de arbei
ders, die hun kater mee
naar het werk namen.
Aanvankelijk pro
beerden instellin
gen als de Leid
sche Maatschap
pij van Weldadig
heid (in de
Tweede Looier
straat), de Her
vormde Diaco
nie (in de Ver
verstraat) en de
Vereeniging
Nut en Genoe
gen iets te
doen aan de
verbetering van
de huisvesting
voor minderbe
deelden. Zij
moesten hun po
gingen wegens
geldgebrek staken,
maar De Leidsche
Bouwvereeniging
(van 1873) en de "Ver
eeniging tot bevorde
ring van de bouw van
werkmanswoningen' ga
ven aandelen en obligaties
uit en waren wel succesvol. De
Leidsche Bouwver
eeniging zette wonin
gen neer in de Haver-
en Gortbuurt en liet
architect Mulder on
der meer de markante dubbele woonhuizen
aan de Rijnsburgersingel (tegenover Molen
De Valk) ontwerpen. Werkmanswoningen fi
nancierde de vereniging Eigen Haard bij de
bouw van goedkope woningen voor de lage
re klassen, ging later zelf bouwen en speelde
tussendoor een belangrijke rol bij de invoe
ring van de Woningwet. Via oprichter Gre
ven en vooral via zijn collega.
Hendrik Lodewijk Drucker dus. Hoogleraar
Romeins recht aan de universiteit. Erfge
naam van een Amsterdamse bankier, „die
nogal slordig was geweest met zijn zaad"
(Schutte), maar hem wel had erkend en de
rijkste man van Leiden in zijn dagen. Vrij
denker en voorvechter van de sociaal zwak
keren, die hij steunde met schenkingen en
leningen voor initiatieven op sociaal gebied.
Halfbroer van Wilhelmina Drucker, die later
bekend werd als 'Dolle Mina'. Initiatiefne
mer van het Volkshuis, dat hij via een fors
gift mede hielp oprichten „om alcoholisten
van de straat te houden" (Schutte weer). Ge
meenteraadslid en later lid van de Tweede
en de Eerste Kamer.
Drucker (1857-1917).
de minderbedeelden.
Woningwet
Met Hendrik Greven en de Amsterdammer
Kruseman bracht hij voor de Maatschappij
tot Nut van het Algemeen, waarvan hij ook
bestuurslid was, in 1896 een rapport uit over
de schrijnende woningtoestanden. Het leid
de tot het opstellen van de Woningwet, die
Drucker als Tweede Kamerlid voor de Vrij
zinnig Democratische Bond in 1901 zelf door
het parlement loodste. Drie jaar later was
vaalf dubbele woonhuizen van de Leidsche Bouwvereniging aan de Rijnsburgersingel dateren van 1878. Archi-
wulder werd later de eerste 'huisarchitect' van Werkmanswoningen.
uit boek: Honderd jaar sociale woningbouw in Leiden.
or
