i
'Overheid heeft
soms plicht
mensen tegen
zichzelf te
beschermen'
ZATERDAG
24 juli
2004
Niet meer
bang voor
Drugsverslaafden moeten
verplicht afkicken, gedetineerden
delen gedwongen hun cel en
psychiatrische patiënten moeten
tegen hun wil pillen slikken.
Dwang en drang worden steeds
vaker toegepast bij de bestrijding
van ongerief in de samenleving.
„Een beetje meer Singapore kan
geen kwaad/1
door Frouke Houtman
en Paul Koopman
w oms heb ik er nog nachtmerries
van. Ik stam nog uit de tijd dat het
makkelijk gebeurde: gedwongen
opnemen en gedwongen medicatie. Dan kon
ik wel schreeuwen: 'nee, nee, nee', maar ze
keerden me gewoon op m'n buik en spoten de
medicatie in mijn billen."
Een noodkreet van Wïlma. Zij is een van de ve
le (ex-)psychiatrische patiënten die bij Stich
ting Pandora hun vrees uitspreken over de re
cente verruiming van de wet BOPZ, waardoor
dwangmedicatie en gedwongen opname in
een psychiatrisch ziekenhuis sneller kunnen
worden toegepast. Stichting Pandora is een
belangenorganisatie van mensen met psychi
sche en psychiatrische problemen.
Het gedwongen opnemen en behandelen in
de psychiatrie is een van de voorbeelden van
ji
Schokkende gebeurtenissen als de moord op Pim Fortuyn en de aanslagen van 11 september
hebben voor een cultuuromslag gezorgd. De alles-moet-kunnen-mentaliteit van de jaren ze
ventig en tachtig heeft plaatsgemaakt voor de nieuwe strengheid die hier en daar weieens
doorschiet. Foto: Reuters
de nieuwe strengheid. De overheid
past steeds meer dwang en drang toe,
op allerlei gebieden. Drugsverslaafden kic
ken gedwongen af in de strafrechtelijke op
vang. Scholieren die zich in de klas ernstig
misdragen, moeten onder dwang gedragsles-
sen volgen buiten de school.
Dwang en drang zijn nog maar net in de mo
de. In de jaren zeventig en tachtig waren die
termen taboe. Je had als overheid met je han
den van het gezin en het individu af te blijven.
'Dat lossen we samen wel op' of 'Leven en la
ten leven', waren het devies. Het was ondenk
baar dat de overheid vaders uit huis haalde
nadat ze hun vrouw of kinderen hadden gesla
gen.
„Of het nu om overlast door lawaai, junks of
huiselijk geweld ging, de hele samenleving was
doordrenkt van een vreemd soort naïviteit"
Directeur van het Sociaal en Cultureel Planbu
reau (SCP) Paul Schnabel kan het, de afgelo
pen decennia overziend, niet anders formule
ren.
„De samenleving zou zichzelf wel regelen. Zo
kon het gebeuren dat er grote flats in de Bijl
mer werden neergezet zonder conciërge. Dat
er trams zonder conducteurs rondreden, dat
men dacht dat psychiatrische patiënten ge
zonder zouden worden als je ze zomaar de sa
menleving in stuurde."
Alleen als er overduidelijk ernstig gevaar was
voor anderen, werd de vrijheid van burgers in
geperkt. Overlast of ergernis waren onvol
doende reden, schade voor de eigen gezond
heid ook. Nederland was het enige land waar
je psychisch zieken wel gedwongen in een
psychiatrisch ziekenhuis mocht opnemen,
maar niet gedwongen mocht behandelen.
Schnabel: „Integriteit en autonomie van de
persoon gingen boven alles. Alsof een zwaar
psychotische patiënt in vrijheid nog kan be
slissen wat voor hem het beste is." Hij vond 15
jaar geleden al dat het soms beter is om ie
mand op te nemen. Zonder betuttelend te wil
len zijn, zegt hij tegen mensen die zichzelf ern
stig verwaarlozen: „We willen niet dat u er zo
bij loopt en uit vuilnisbakken eet. Daar gaan
we wat aan doen."
Het verlangen naar een veiliger samenleving
weegt voor burgers inmiddels zwaarder dan de
vrees voor bevoogding en verlies van autono
mie. Vóór de doorbraak van Pim Fortuyn wil
den burgers al dat de overheid vaker ingreep,
desnoods dwangmiddelen toepaste. Tegen
woordig bindt de Maastrichtse burgemeester
Gerd Leers de strijd aan met woonwagenbe
woners die jarenlang ongestoord in hun belas
tingparadijzen leefden.
Paul Schnabel: „En zie, hij wordt door de be
volking op handen gedragen. Natuurlijk moet
hulp worden geboden maar ik zeg wel eens:
een beetje meer Singapore kan geen kwaad.
Veel mensen zien die stad als een schrikbeeld,
maar als ze er eenmaal zijn geweest vinden ze
het er toch erg prettig. Die stad is schoon, vei
lig en welvarend."
Amsterdam is nog niet het Singapore van het
Westen, maar de kentering is duidelijk. Vorig
jaar zetten woningcorporaties 470 overlast ver
oorzakende huurders uit hun huizen. Omdat
er zo weinig animo voor inburgeringscursus-
sen was en veel nieuwkomers halverwege af
haakten, worden die eind dit jaar verplicht ge
steld. Ook voor oudkomers.
Ook in het strafrecht rukt dwang op. Sommige
mensen zijn ongevoelig geworden voor nor
male rechtspraak, stelt PvdA-kamerlid en oud-
rechter Aleid Wolfsen. „Denk aan junks die da
gelijks delicten plegen voor hun dope. Voor
hen is er sinds een paar jaar de Strafrechtelijke
Opvang Verslaafden, waarbij ze veroordeeld
worden tot gedwongen afkicken." Daarna
worden ze via begeleiding en het aanbieden
van een woning verleid om clean te blijven.
De PvdA had lange tijd weinig op met dwang
maatregelen. Maar die tijd is voorbij. Wolfsen:
„We zijn gaan erkennen dat je er niet komt
door alleen een beroep te doen op de vrije wil
van mensen. Dat leidt tot misverstanden, ver
waarlozing, groot leed.
Als rechter maakte Wolfsen hartverscheurende
taferelen mee. Kreeg mensen in de rechtszaal
van wie hij dacht: was hier maar vroeger inge
grepen. Vaders die hun driftbuien op hun
kroost botvierden. Ontspoorde jongeren die
een ellendige jeugd hadden gehad. „Het was
onbespreekbaar zo'n kind tegen de zin van de
ouders onder toezicht te plaatsen. Of die ge
welddadige vader onder dwang uit huis te
plaatsen."
Wat burgers binnen de gezinssituatie allemaal
uitvraten was lange tijd privé-domein. Achter
de voordeur was het heiligdom, een vrijplaats
waar de overheid niets te zoeken had. Nu is
dat anders. In Amersfoort gaat de politie in be
paalde probleemwijken van deur tot deur.
Zonder concrete aanleiding, gewoon om eens
te inventariseren wat er speelt.
De PvdA is nu zo ver dat ze de Strafrechtelijke
Opvang Verslaafden wil uitbreiden naar gok
verslaafden en alcoholisten. „Dat is gelukt",
zegt Wolfsen. „Binnenkort komen er duizend
van dat soort opvangplaatsen bij."
De wet wordt op verschillende plaatsen opge
rekt. De wet BOPZ (Bijzondere Opnemingen in
Psychiatrische Ziekenhuizen) wordt verruimd
met het doel mensen gemakkelijker tegen hun
wil te behandelen. „Soms heb je als overheid
de plicht om mensen tegen zichzelf te be
schermen."
Lise Broekaar van Stichting Pandora vindt dat
de overheid doorslaat. „Het is niet voor niets
dat in de jaren zeventig in de samenleving het
besef doordrong niet zomaar voor zijn 'best
wil' gedwongen mag opnemen of behandelen.
Het is belangrijk dat er gepraat wordt met psy
chiatrische patiënten, dat er aandacht wordt
besteed aan preventie en zorgvoorzieningen
en alternatieve oplossingen worden gezocht.
Nu zie je dat hulpverleners steeds sneller naar
medicijnen grijpen."
Illustratie: GPD/ Marco Jeurissen
In dwang schuilt het gevaar
dat mensen op een gegeven mo
ment geen hulp meer durven zoeken.
Broekaar: „Uit angst voor gedwongen opname
en behandeling."
Waarschijnlijk dit najaar al maakt de wet het
nog eenvoudiger om mensen gedwongen op
te nemen. Met een zogenoemde observatie
machtiging mag iemand straks al worden op
gesloten als er een 'ernstig vermoeden' van
een psychiatrische stoornis bestaat. „Daarbij
zijn wel duidelijke criteria nodig. Anders be
staat het gevaar dat iedereen die eruit ziet als
een zwerver kan worden opgepakt. Dat kan
toch niet de bedoeling zijn."
Pieter van der Kruijs van de Nederlandse ver
eniging van strafrechtadvocaten vindt dat de
overheid hard op weg is de rechtsstaat om
zeep te helpen. Het is volgens hem geen bui
die weer overtrekt als CDA en WD niet meer
de dienst uitmaken in dit land.Al deze
dwangmaatregelen worden in de wet veran
kerd en die draai je echt niet zomaar terug.
Ook niet als we over drie jaar een premier Job
Cohen of een premier Wouter Bos hebben."
De politie die steeds meer bevoegdheden
krijgt, kinderen die hun ouders zomaar aange
ven. Van der Kruijs wordt er beroerd van. „Het
baart mij ernstige zorgen." Hij is inmiddels 27
jaar werkzaam in een praktijk en signaleert
momenteel een sterke hang naar dwang.
Als de overheid vroeger een dwangmaatregel
nam, moest die uitvoerig beargumenteerd
worden. Tegenwoordig wordt de 'bewijslast'
omgedraaid. Overtuig de mensen er maar van
waarom burgerlijke vrijheden niet moeten
worden ingeperkt."
Het stuit de strafpleiter tegen de borst dat de
Tweede Kamer net zo hard meedoet. „Sterken
de Kamer doet er gerust nog een schep boven
op. Het is een wedloop in strengheid."
De aanslagen op het World Trade Center in
New York hebben ook aan deze kant van de
oceaan veel overhoop gehaald, beseft Van der
Kruijs.Als je tegenwoordig alleen'aan terro
risme dénkt, ben je al bijna strafbaar. De angst
onder de bevolking voor terroristische aansla
gen maakt wel dat het kabinet al deze maatre
gelen straffeloos kan nemen. Als er onver
hoopt een aanslag in de nabijheid wordt ge
pleegd, in Londen, Parijs of Amsterdam, dan
heeft Balkenende helemaal carte blanche."
Het kabinet schetst een veel te somber beeld
van de veiligheid in de Nederlandsesamenle-
ving, vindt hij. ,Als de overheid mAr op cri
minaliteit en overlast blijft hameren, denkt uit
eindelijk iedereen: oké, pak ze maar hard aan,
want daar worden we met z'n allen beter van.
Ik vind dat niet goed."
Nu er eenmaal een bepaalde stemming heerst,
wordt het steeds eenvoudiger om verdachten
langer vast te houden. Ook rechters worden
beïnvloed door de geluiden in de maatschap
pij. Er wordt minder kritisch naar bewijslast
gekeken. „De positie van het slachtoffer staat
centraal, rechters zijn ronduit anti-verdachte."
Criticasters van de 'nieuwe strengheid' als Van
der Kruijs ën Broekaar zijn roependen in de
woestijn. Toch vindt ook Aleid Wolfsen dat we
niet moeten doorschieten. „Het klimaat is erg
van: hoe stoerder hoe beter. We moeten uitkij
ken dat we niet alle verworvenheden van onze
maatschappij overboord gooien. Wie verdedigt
nog de waarde van vrijheid, zelfontplooiing en
de tolerantie voor anders zijn in dit land? Want
het gevaar bestaat dat we straks alles gaan
aanpakken wat afwijkt van het normale."
