Commotie rond de tiende planeet
m
WETENSCHAP
Genegeerd worden even
pijnlijk als gebroken been
nderwijs beter door uitwisseling Milieuvriendelijke antibiotica
O
Enkelverstuikingen vaak op herhaling
Vulkaan en uitstoot S02
Winterslaap vanwege hitte
1
HOC 296
ZATERDAG 10 JULI 2004
>e
H rvé Vaessen
kundigen
:n zitten met Sedna in hun maag. Is het
ontdekte hemelobject nu wel of niet de tiende
3n En wat is Pluto dan? Venwarring alom, want
II d weet precies wat een planeet is.
ius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Ura-
0 :ptunus en Pluto. Op school hebben we alle-
ïleerd dat er negen planeten rond de zon draai-
ar niet iedereen is daar nog van overtuigd. Aan
enrand van het zonnestelsel zwerft namelijk een
jvleuwe categorie objecten rond die aan de status
buitenste planeet Pluto knaagt.
;on allemaal in 1992. Amerikaanse astronomen
ten toen éen ijsachtig object dat buiten de pla-
sptunus in een wijde baan rond de zon cirkelt.
volgden er meer en momenteel zijn al bijna
^dvan deze 'ijsdwergen' gecatalogiseerd. De
hebben diameters van een paar honderd kilo
lilliputters in vergelijking met de planeten.
nen de zogeheten Kuipergordel, genoemd naar
erlandse sterrenkundige Gerard Kuiper die het
ivan kleine, ijsachtige objecten aan de periferie
zonnestelsel al in 1951 voorspelde. De ijsdwer-
rpen een nieuw licht op Pluto.
e planeet geldt namelijk als buitenbeentje. Met
meter van nog geen 2300 kilometer is Pluto
IE dan onze maan en net als de objecten uit de
IK gordel bestaat hij uit een mengsel van steen en
7w aien de overige planeten in bijna cirkelvormige
i. rond de zon, Pluto doorloopt een sterk ellips
traject dat deels binnen de baan van Neptunus
hffluto eigenlijk niet ook een wat fors uitgevallen
van Sedna rond de zon en de diameter van de 'tiende planeet' in verhouding met onder meer Pluto, de maan en de Aarde. Foto: GPD/Hans Martens
Afgelopen jaren kwam een team onder leiding van Mi
ke Brown van het California Institute of Technology
een aantal Kuipergordelobjecten op het spoor met dia
meters van meer dan duizend kilometer. De laatste in
deze rij is Sedna, waarvan de ontdekking op 15 maart
jongstleden wereldkundig werd gemaakt. Sedna, ver
noemd naar de eskimogodin van de zee, komt met een
geschatte middellijn van 1700 kilometer al aardig in de
buurt van Pluto.
'Tiende planeet ontdekt', zo ging het bericht via de
media de wereld rond. Mike Brown, die de ontdekking
op een persconferentie aankondigde, dacht daar an
ders over. „Als Pluto een planeet is, is Sedna ook een
planeet", zei hij. „Maar volgens mij is Pluto geen pla
neet."
Het meest merkwaardige aan Sedna is zijn baan. Die is
zeer langgerekt en kan de ijsdwerg tot op 134 miljard
kilometer van de zon voeren. Momenteel bevindt Sed
na zich nabij zijn kleinste afstand tot de zon, op 13 mil
jard kilometer. Dat is nog altijd ver voorbij Pluto en
geen enkel ander bekend object in ons zonnestelsel
staat zo ver weg.
Sedna's baan ligt zelfs buiten de Kuipergordel. Brian
Marsden van het Minor Planet Center in Cambrigde
vermoedt dat ergens aan de buitenrand van de Kuiper
gordel een planeet ter grootte van Mars rondzwerft, die
met zijn zwaartekracht ijsdwergen zoals Sedna in lang
gerekte banen kan slingeren. Dit nog niet ontdekte ob
ject zou dan de 'echte' tiende planeet zijn.
Blijft de vraag of ons zonnestelsel met de ontdekking
van Sedna er een planeet bij heeft gekregen, of dat Plu
to van zijn planetaire voetstuk moet worden gestoten.
Veel sterrenkundigen zijn het met Brown eens dat de
planetenfamilie van de zon slechts acht leden telt. Pro
bleem is dat er geen glasharde definitie voor een pla
neet bestaat.
De meest gangbare aanduiding is een hemellichaam
dat rond de zon draait. Er cirkelen echter ook hon
derdduizenden kleinere en grotere rotsblokken om de
zon en die kun je moeilijk allemaal planeten noemen.
Grote afmetingen zeggen ook niet alles. Zo is de pla
neet Pluto kleiner dan onze eigen maan. Ganymedes
en Titan, manen van de reuzenplaneten Jupiter en Sa
turnus, hebben daarentegen grotere afmetingen dan
de planeet Mercurius.
Als Pluto wel een planeet is, waarom Sedna dan niet?
Sinds zijn ontdekking in 1930 staat Pluto nu eenmaal
te boek als planeet en sommige astronomen willen dat
om historische redenen zo houden. Indien de eerste
ijsdwergen al in de loop van de jaren dertig waren ont
dekt in plaats van in de jaren negentig, zou Pluto bij
deze categorie en niet bij de planeten zijn ingedeeld.
Sterrenkundigen schatten dat zich in de Kuipergordel
honderden ijsdwergen schuil houden met afmetingen
van duizend kilometer of meer en het lijkt slechts een
kwestie van tijd voordat zij er eentje vinden die groter
is dan Pluto. Wordt die dan de nieuwe negende pla
neet als we Pluto tot ijsdwerg degraderen?
Sommige sterrenkundigen stellen voor om dan maar
alle ronde objecten die om de zon draaien tot planeet
te bestempelen. De zwaartekracht zorgt er namelijk
voor dat hemellichamen met een middellijn vanaf 700
kilometer min of meer rond zijn. Kleinere objecten
hebben dankzij hun zwakkere aantrekkingskracht on
regelmatige of hoekige vormen.
Het gebruik van deze definitie brengt het aantal plane
ten meteen al op een stuk of vijftien en dat gaat andere
astronomen weer te ver. Of we Pluto en Sedna nu wel
of niet als planeten classificeren, uiteindelijk gaat het
slechts om een etiket. In al zijn verscheidenheid trekt
de kosmos zelf zich bar weinig aan van onze hokjes
geest.
aa opese samenwerking in
1 lerwijs werkt. Jongeren
meer begrip voor het
Tland, en bovenal, ze le-
vreemde talen beter
Dat blijkt uit onder
in Henk Oonk uit Heer-
Hij vindt wel dat
ren ook beter moeten le
de Europese Unie
Mleen dan kunnen ze
dat Nederland een rol
tekenis in Europa blijft
l'q Jonk, directeur van het
es Platform voor het Ne-
dse Onderwijs, onder -
20 Ie effecten van interna
iering in het onderwijs.
leren voor de EU en het
irie van onderwijs een
ala aan programma's uit.
seling van leerlingen,
lis lezoeken van leraren en
k rschappen van scholen,
iro r doen 20.000 leerlingen
■ri n dat worden er elk jaar
daar wat zijn de resulta-
die uitwisseling? Dat is
derwerp geworden voor
art romotie- onderzoek,
ig' jn onderzoek onder-
=Nponk leraren en leerlin-
ruim honderd scholen
Nederland over het nut
wisseling. De leraren
uitwisseling vooral be
te vinden om leerlingen
iten leren over andere
Jongeren moeten zo
en respect krijgen voor
int culturen.
„Het gebruik van enzymen in
productieprocessen heeft de
toekomst", zegt chemicus Tho
mas Barends. Met behulp van
enzymen kunnen chemische
reacties, die voorheen met ge
vaarlijke stoffen en onder ge
vaarlijke omstandigheden wer
den gedaan, met minder giftige
stoffen en in water in plaats van
in een gevaarlijk oplosmiddel
worden uitgevoerd. „Daarom is
werken met enzymen onder
deel van de huidige revolutie in
de Life Sciences." In zijn onder
zoek in samenwerking met de
werkgroep Biotechnologie be
paalde Barends de driedimen
sionale structuur van twee en
zymen. Deze enzymen, twee a -
aminozuur-esterhydrolasen,
zijn geschikt voor een milieu
vriendelijke productie van anti
biotica. De enzymen kunnen
uit een mengsel van stoffen
precies de juiste selecteren en
die aan elkaar koppelen zodat
het antibioticum wordt ge
maakt. De enzymen blijken
vier-aan-vier bolvormige struc
turen te vormen die hol zijn. In
de holle binnenkant zitten de
plaatsen waar de juiste molecu
len voor de reactie worden ge
selecteerd. Barends: „Ze doen
dit door een soort sleutelgat te
vormen, waar alleen de juiste
sleutel, dus een molecuul met
de juiste vorm, in past. Cruciaal
hierbij is dat de gewenste mole
culen een positieve elektrische
lading hebben, terwijl het 'sleu
telgat' een negatieve lading
heeft. Op die manier trekken ze
elkaar aan en herkennen ze el
kaar."
71
-Hal
Henk Oonk. Foto: GPD/Joop Boek
nen in het buitenland. Dat geldt
ook voor vmbo-leerlingen, die
er juist het meeste tegen opza
gen. Het viel de vmbo'ers niet
mee om met leeftijdgenoten in
het buitenland om te gaan.
Oonk vermoedt dat dat komt
doordat ze meer moeite met de
taal hebben, en doordat ze so
ciaal wat minder vaardig zijn.
Havo- en vwo-leerlingen zijn
positiever gestemd.
„Al met al blijkt dat uitwisseling
beter aansluit bij havo'ers en
vwo'ers. Tachtig procent van de
leerlingen die naar het buiten
land gaat, komt ook van de
havo of het vwo. Misschien dat
we andere vormen van uitwis
seling kunnen ontwikkelen die
beter passen bij vmbo'ers." De
leerlingen vinden zelf dat ze
door de uitwisseling meer we
ten van het land waar ze naar
toe zijn gegaan, en dat ze meer
weten van de Europese Unie.
De grootste klus waren de taal
toetsen. Oonk: „Ik wilde meten
of scholieren echt iets leren van
uitwisseling. Daarvoor heb ik
bij 570 leerlingen van twintig
scholen met Cito-toetsen de
spreek- en luistervaardigheid
gemeten voor het Engels, Frans
en Duits. Ik deed dat voor en na
het bezoek aan het buitenland.
En ik deed het ter controle bij
een groep leerlingen op scholen
die helemaal niets aan uitwisse
ling deden."
„Over de hele linie waren de
leerlingen die bij uitwisseling
betrokken waren, beter in de
vreemde talen. Ze hebben meer
leerwinst gehaald dan de thuis
blijvers. De vooruitgang is het
sterkst bij het Duits, daarna bij
het Frans, en het minst bij En
gels. Het niveau van het Engels
is bij de meeste leerlingen al re
delijk hoog, dan kost het meer
moeite om vooruitgang te boe
ken."
„Ik heb nu aangetoond dat het
onderwijs beter wordt van sa
menwerking met het buiten
land. Uitwisseling is niet zonde
van de tijd, wat sommige ou
ders wel eens denken. Leerlin
gen spreken hun talen beter, ze
raken erdoor geïnteresseerd in
het buitenland en krijgen res
pect voor andere culturen. Heel
wat leerlingen houden die inte
resse, en houden contact met
de gastgezinnen."
In slechts een paar jaar heeft
een vulkaan op het Japanse ei
land Miyakejima net zoveel S02
(zwaveldioxide) uitgestoten als
de totale uitstoot van Neder
land in zo'n 70 jaar. De vul
kaan, die eerder 'normaal' ac
tief was, kende medio augustus
2000 een explosieve uitbarsting
waarbij de top in de daaronder
ontstane holte stortte. De zo ge
vormde instortingskrater (cal-
dera) heeft een doorsnede van
1,6 kilometer. Sinds de vorming
van deze caldera worden door
de vulkaan ongekende hoeveel
heden zwaveldioxide uitgesto
ten, samen met andere gassen.
Daarentegen stroomt er nau
welijks meer lava uit de vul
kaan. Zowel absoluut als rela
tief zijn de uitgestoten hoeveel
heden ongekend groot voor een
dergelijke lange periode. Wel
stootte de Pinatubo in 1991 een
vergelijkbare hoeveelheid uit,
maar dat gebeurde bij een rela
tief korte, catastrofale uitbar
sting, en de gevolgen daarvan
hebben het klimaat wereldwijd
meer dan tien jaar lang duide
lijk beïnvloed.
Wetenschappers hebben het
eerste tropische zoogdier ont
dekt dat een winterslaap houdt.
Niet vanwege de kou, maar juist
door de enorme hitte. De
dwerglemur van het eiland Ma
dagascar slaapt de hele winter
door, de temperatuur kan in de
wintertijd oplopen tot boven de
dertig graden.
Het ldeine aapje trekt zich bijna
zeven maanden lang terug in
zijn hol, meestal een gat in een
boom, om energie te sparen.
Hiermee gedraagt de lemur
zich hetzelfde als zijn noordelij
ke soortgenoten.
Tijdens de hete wintermaanden
op Madagascar is het meestal
erg droog. Voor de lemur valt er
weinig eten te vinden. De win
terslaap is dus een ideale ma
nier om het droge seizoen te
overleven.
Enkelverstuikingen zijn de meest voorkomende
sportblessures, met grote kans op herhaling.
Toch weten we er nog niet zoveel van. De Nij
meegse biomedisch onderzoeker Henk Nieuwen-
huijzen deed onderzoek naar spieractiviteit bij
een dreigende verstuiking tijdens het lopen. Hij
ontdekte dat reflexen in beenspieren die het en
kelgewricht en de -banden beschermen bij een
dreigende verstuiking, onderdeel zijn van een to
tale lichaamsreactie. Dat laatste was tot nu toe
nog niet bekend. In het verlengde daarvan con
cludeert Nieuwenhuijzen dat lokale behandeling
en training mogelijk minder effectief zal zijn dan
totale functionele training. Dat kan bijvoorbeeld
door trainen op ruw terrein tijdens functionele
door Ron Buitenhuis
We denken dat we individualis
ten zijn, maar zodra we worden
buitengesloten gaan in onze her
senen allerlei evolutionaire
alarmbellen rinkelen. De mens is
ook anno 2004 nog een echt
groepsdier. Daarom is genegeerd
worden even pijnlijk als het bre
ken van een been.
Het is twaalf uur 's middags, de
hele kantoorafdeling staat op
om in de kantine te gaan lun
chen. Alleen jij wordt niet ge
vraagd. Aaiii, dat is pijnlijk. Of
de hele klas is uitgenodigd op
het examenfeest van Jeroen,
behalve jij. Je wordt bloedner
veus, je raakt in de stress.
Duizend vragen schieten door
je hoofd. Waarom ik niet? Wat
heb ik gedaan? Je voelt je gene
geerd, afgewezen. Een vreselijk
gevoel. Geen mens wil buiten
gesloten worden. Amerikaanse
wetenschappers hebben ont
dekt dat de pijn van het gene
geerd worden even hevig is als
de pijn die je voelt bij het bre
ken van een been.
„Daar kijk ik niet van op", zegt
professor Roos Vonk (43),
hoogleraar sociale psychologie
in Nijmegen. „De mens heeft
zich evolutionair over miljoe
nen jaren ontwikkeld als een
groepsdier. In een groep kun je
bescherming vinden, dingen
met elkaar ruilen en je voort
planten. We zijn zelfs zó afhan
kelijk van de groep - of dat nu je
familie, het werk, de sportclub
of de schoolklas is - dat er met
een allerlei alarmbellen gaan
rinkelen zodra uitsluiting
dreigt."
Het gaat hier om een primaire
reactie, die zich in hetzelfde
hersengebied afspeelt waar ook
pijn, angst en vluchtgedrag
worden geregeld. Volgens Vonk
raken we niet alleen in paniek
doordat de beschermingsfactor
van de groep wegvalt, maar ook
doordat we voor ons zelfbeeld,
onze zelfwaardering, in hoge
mate afhankelijk zijn van het
oordeel van andere mensen.
Vonk: „Het woord zelfwaarde
ring is een beetje misleidend. Je
haalt die waardering namelijk
nooit helemaal uit jezelf. Je
hebt ook waardering van ande
re mensen nodig. Zolang je aar
dig wordt gevonden of succes
vol of aantrekkelijk bent, heb je
dat niet zo in de gaten. Je hebt
dan een positief zelfbeeld. O,
wee als op één of meerdere
vlakken een crisis ontstaat - als
je huwelijk misgaat, als je ont
slagen wordt of uit de groep ge
stoten - dan krijgt het zelfbeeld
meteen een knauw."
Wie genegeerd wordt - en dus
uit een bepaalde groep gestoten
- belandt meestal in een stress
situatie. Waarom vindt men mij
niet meer aardig? Wat heb ik
fout gedaan? Als genegeerde sta
je machteloos. Je bent een
treetje lager gezet, je bent je
macht kwijt en je loont niet eens
boos worden, want dan loop je
het risico dat de groep je nog
verder de rug toedraait.
Vonk: „De meeste mensen die
worden 'verstoten', kiezen voor
een onderdanige strategie. Ze
trekken oftewel het boetekleed
aan en beloven beterschap of
ze proberen met extra inzet of
simpelweg slijmen de waarde
ring van de groep terug te win
nen. Anderen zijn soms zo moe
van al het gedoe, dat ze de
moed opgeven."
„Ze raken verbitterd en roepen
meestal: Ach, ik was toch allang
uitgekeken op die mensen. Ook
dat is typisch iets voor mensen.
We proberen onze eigenwaarde
te corrigeren door oorzaken en
excuses te zoeken die buiten
ons zelf liggen of door onze po
sitie te vergelijken met mensen
die het nóg slechter hebben."
Het blijkt trouwens niet eens zo
makkelijk om een ander mens
langdurig te negeren of dood te
zwijgen. Oké, als je vreselijk
kwaad of teleurgesteld bent,
dan wil het wel lukken. Vonk:
„Zoals in dat grapje over een
echtpaar dat al dagen niet meer
met elkaar sprak. Ze communi
ceerden alleen nog maar via
briefjes. Op een avond schrijft
de man aan zijn vrouw: Kun je
me om zeven uur wekken? De
volgende morgen wordt de
man om negen uur wakker. Ligt
er een briefje naast zijn kussen
met de tekst: Wakker worden!"
„Als je echt boos bent, is het
niet zo moeilijk iemand te ne-
geren. Emoties als woede, ja-
MRI scanner;
een open
systeem
A - water
stofproton,
positief gela
den deeltje in
de kern van
een atoom,
werkt als een
klein magnee-
Tjjdens een MRI-onderzoek wordt de patitnt in de
tunnel van een grote magneet geschoven met een
constant, supersterk magneetveld Afhankelijk van
het type is dat ongeveer tien- tot dertigduizend
keer sterker dan het magneetveld op aarde. Bij de
meeste MRI-scanners wordt het magneetveld opge
wekt door een grote elektromagneet van meerdere
supergeleidende spoelen.
Rusttoestand
Op het moment dat een patitnt in het
midden van de magneettunnel wordt ge
legd richten de protonen in waterstof
zich allemaal parallel aan het magneet
veld^
O Verstoorde toestand
t Pulserend radiosignaal
wordt door spoelen
'afgevuurd' op de
patitnt.
energie
Rusttoestand
Radiopulsen stop
pen; hierdoor val
len de protonen
terug in hun rust
toestand. Op dat
moment geven de
protonen meetbare
radiopulsen af
MRI tunnelscanner
aoor computerprogramma s uiteinaeiyK
tot beeld bewerkt. Het lichaamsdeel
dat moet worden onderzocht wordt
'plakje voor plakje' in beeld gebracht.
Weefsels die in samenstelling verschillen
(door aantal protonen), worden zicht
baar in het beeld.
Wetenschappers in Los Angeles
en Sydney hebben via de MRI-
technologie in beeld kunnen
brengen wat er in onze hersenen
gebeurt als we worden afgewe
zen. Proefpersonen kregen een
hersenscan terwijl ze een com
puterspel speelden. Hen werd
verteld dat ze via een joystick
twee handjes op een computer
scherm konden bedienen, waar
mee ze een bal naar twee andere
poppetjes konden gooien. De on
derzoekers logen dat die twee
andere poppetjes ook door men
sen werden bestuurd. In werke
lijkheid was het allemaal compu
tersimulatie. De eerste paar mi
nuten konden de testpersonen
loezie, verdriet en wraak gaan
altijd weer over en dan wordt
het moeilijk. Over het algemeen
vinden mensen het zeer belas
tend om iemand bewust te ne
geren", zegt Vonk. „Het is ook
zo'n tegennatuurlijke houding
voor mensen en bovendien kan
iedereen aanvoelen welke pijn
hij de ander doet."
Naar schatting tien procent van
de Nederlandse bevolking heeft
een zeer negatief zelfbeeld. De
ze mensen raken eerder in een
depressie en krijgen ook vaker
met eenzaamheidsgevoelen te
maken. De drang naar een po
sitief zelfbeeld is universeel, er
zijn dus nauwelijks geografi-
niet meespelen, zogenaamd
vanwege een technisch defect.
In die tijd gebeurde er niets in
hun hersenen. Men accepteerde
de uitsluiting. Daarna konden de
proefpersonen een paar minuten
naar hartelust meedoen met het
overgooien, maar al snel beslo
ten de twee geprogrammeerde
nepspelers met z'n tweetjes ver
der te gaan. De testpersonen
konden alleen nog maar toekij
ken. Terwijl ze gruwelijk werden
genegeerd, noteerde de MRI-
scanner wat er in de hersenen
gebeurde, door de bloeddoor-
stroming te meten. Hoe meer
bloed in een bepaald hersendeel,
hoe actiever dat deel werkt.
sche of culturele verschillen.
Wel blijkt uit Vonks onderzoek
dat mannen doorgaans een iets
beter zelfbeeld hebben dan
vrouwen.
Vonk: „Mannen ontlenen hun
zelfbeeld eerder aan hun pres
taties (werk. sport, muziek) en
ze geven makkelijker anderen
de schuld van hun eigen falen.
Vrouwen ontlenen hun zelf
beeld meer aan hoe ze er uit
zien en wat anderen van hen
vinden, en dat zijn meer kwets
bare bronnen van zelfwaarde
ring. Uiteindelijk geldt voor
mannen én vrouwen dat ze
toch anderen nodig hebben om
zich lekker te voelen."
