1 Nieuwe kaart van Nederlandse zandbak
WETENSCHAP
Interactie zwarte gaten maakt wormgat mogelijk
'Jij doet onderzoek, dus zijn het jouw beren'
Romantiek is niet
louter iets van vroeger
HOC 297
ZATERDAG 19 JUNI 2004
feter de Jaeger
heeft de geologische ondergrond van Nederland in
gebracht. Dit computermodel kan worden ingezet bij
[ondwaterbeleid en het vinden van geschikte plekken
land- en grindwinning. Maar ook om te onderzoeken
li bodem daalt als gèvolg van zout- en gaswinning.
|ehand van 370.000 boringen is een beeld verkregen
'ondiepe' ondergrond tot pakweg een kilometer
[het maaiveld. Van de beste 15.000 boringen is het
samengesteld. „Hoe ondieper hoe meer borin-
zegt Jos Dijkmans van TNO. „Want het meeste ge-
van de ondergrond gaat niet dieper dan veertig me
iaar gebeuren dingen als zandwinning en graven
tunnels en het funderen van gebouwen."
ids 1960 worden grondboringen verricht. Destijds
de Rijks Geologische Dienst dat. Die heeft ongeveer
]ft van ons land in kaart gebracht. Toen bij de priva-
I igde dienst overging naar TNO in 1997 is gekozen
r ien nieuwe aanpak op een kleinere schaal. „Wij wil-
osnel mogelijk komen tot een landsdekkende kaart,
it kennis over de ondergrond van toenemend belang
Egt Dijkmans.
gebruikmaking van allerlei oude en nieuwe infor-
in computermodellen is nu een globale kaart van
riand beschikbaar.
is geen kaart zoals je die in de atlas vindt, maar een
imensionale virtuele kaart op een schaal van 1:
50. Later kun je inzoomen in een regio en meer de-
mbrengen door gerichte studies."
En weten of iets zand of klei is, is niet genoeg. Voor
ing van beton- en metselzand is de korrelgrootte van
aid op een bepaalde diepte belangrijk. Minder kwa-
iand is slechts geschikt als ophoogzand om bijvoor
beeld dijken mee te versterken of bij de aanleg van wegen
en woonwijken."
De geologische kaart geeft een beeld van bodemei
genschappen van de verschillende afzettingsla
gen; de Kwartaire en Tertiaire formaties. Op basis
van deze informatie kun je achterhalen wat bij
voorbeeld een geschikte plek is om zilverzand
te vinden. Deze zeldzame zandsoort be
staat uit louter kwartskorrels en wordt
gebruikt om helder vensterglas van te
maken.
Als je ander zand gebruikt,
krijg je van dat bruine
bierglas, aldus de geo
loog. „Zilverzand zit
nog maar op enkele
plaatsen in Neder
land, vooral in Zuid
en Midden Limburg.
Ook zoeken we ernaar
in Brabant."
Nederland is in feite
een grote zandbak met
wat klei. Zand is er ge
noeg, maar de maat
schappelijke gevolgen
van zandwinning zijn enorm. Als je een groot gat graaft
door zand weg te halen ontstaat een recreatiepias. Dat
heeft nogal wat invloed op een gebied. „Wij oordelen daar
niet over, maar schetsen een zo goed mogelijk beeld van
de aanwezige delfstof van een bepaalde kwaliteit. De
landschappelijke gevolgen moeten worden afgewogen
door de beleidsmakers."
De kaart wordt ook gebruikt om een beter beeld te krijgen
van het grondwater in Nederland. Grondwaterstroming is
onder meer van belang voor kwelstudies en om te voor-
Doorsnee van het drie-dimensionaal geologisch model van Nederland. Door in
vloed van afwisselende geologische processen en milieus (zee, rivier, ijs, wind)
zijn opeenvolgende lagen met verschillende eigenschappen ontstaan. In het zui
den zijn de lagen later langs breuken verzet. In het centrale en noordelijke deel
speelden gletsjers een grote rol.
Ruimtelijk aanzicht van de basis van de For
matie van Breda; ondiepe zeeafzettingen
van tussen de 26 en 5 miljoen jaar geleden.
Foto's: GPD
spellen hoe verontreini
gingen zich ondergronds
zullen verspreiden. Ook is
het van belang voor de
winning van drinkwater.
De afzonderlijke provincies ge
bruiken al deze gegevens om hun afgewogen waterbeleid
beter vast te kunnen stellen.
Bij bouwprojecten wordt steeds meer gebruik gemaakt
van warmte opslagsystemen als duurzame energiebron.
Hierbij wordt water in de ondergrond opgeslagen. Het
water wordt opgepompt en via warmtewisselaars gebruikt
als koeling of verwarming, afhankelijk van het seizoen.
Echter, niet elke ondergrond is hiervoor geschikt. „Voor
waarde is een goede waterhoudende zandlaag. Die kan
worden gevonden dankzij ons computermodel."
Een andere toepassing is op het gebied van de geo-me-
chanica, het bestuderen van de eigenschappen van de
ondergrondse lagen, bijvoorbeeld als gevolg van inklinken
van veen of delfstofwinning. Samen met Akzo houdt men
de geologische opbouw in de gaten van gebieden waar
zout uit de grond wordt gehaald. Twee jaar geleden is
aangeklopt bij het TNO om uitgebreid studie te doen naar
de ondergrond van Grauw, in de Friese streek die was ge
teisterd door verzakkende huizen.
„Eerst werd gedacht aan de gaswinning door de NAM als
oorzaak. Tegen deze aardoliemaatschappij liepen enkele
schadeclaims. Maar we hebben gevonden dat de bodem
daling voor een belangrijk deel wordt veroorzaakt door
processen in de toplaag. Deze bestaat namelijk uit een
kwetsbare veengrond die bij verdroging inklinkt en daar
door schade aan huizen kan veroorzaken."
Deense student
vindt voetafdruk
dinosaurussen
Het Geologisch Museum in
Kopenhagen heeft twee fos
siele voetafdrukken van di
nosaurussen ontvangen van
ongeveer 170 miljoen jaar
oud. De afdrukken zijn ge
vonden op het Deense ei
land Bornholm (Oostzee).
Het grootste fossiel heeft een
lengte van ongeveer 70 cen
timeter en is vermoedelijk
afkomstig van een sauropod,
een plantenetende dinosau
rus met een lange nek en
staart, klein hoofd en een
lengte van twintig meter. De
andere afdruk is waarschijn
lijk het werk van een anky-
losaurus, een planteneter
met een dik schild die zich
voortbewoog op vier poten.
Volgens de ontdekker van de
fossielen, geologiestudent L
Jesper Milan, had Bornholm
in het Juratijdperk een tro
pisch klimaat met een rijke
vegetatie. Het eiland lag des
tijds, in tegenstelling tot de
rest van Denemarken, niet
onder de zeespiegel. Milan
vond de afdrulcken op twee
rotsen die op het strand wa
ren gevallen van een klif aan
de westkust.
lilfred Simons
sPl twee zwarte gaten onder
,asi rsinvloed komen, kan een
igat ontstaan. De ruimte-
tersvan Star Trek gebruiken
gaten als sneltreinverbin-
tussen twee plaatsen in
imte, maar in werkelijkheid
gat nooit gezien. Dat ze
an, staat voor de Leidse
etisch natuurkundige Ti
ll^ Idema (23) echter vast. „Wie
(ormgat vindt, krijgt er vast
sbelprïjs voor."
ids Einstein is bekend dat
n, planeten en zwarte ga-
ruimtetijd 'vouwen'. Het
moeilijk voor leken om
oorstelling te maken van
at precies is. Natuurkun
stellen dit 'vouwen' daar-
jor als een rubber vlies,
n planeten en sterren
lervormige putten maken.
je| raarder een ster, hoe die-
|e( eput. Omdat een zwart
;en- neindig zwaar is, is de bij-
rende put ook oneindig
irder een trechter dus.
oorwerp dat in de trechter
blijft eeuwig doorvallen.
legaten zijn een soort kos-
be stofzuigers. Voortdu-
vallen er deeltjes in de
Ier die het zwarte gat heeft
êerd. Zolang zo'n deeltje
ate afstand blijft en heel
nelheid heeft (zoals licht,
iet 3000.000 kilometer per
ide door het heelal 'reist'),
iet ontsnappen. Maar hoe
erhet deeltje in de trechter
boe harder het zwarte gat
trekt. Er komt een mo-
DjJB dat het deeltje niet meer
ïftl an. Het overschrijdt dan
?Cl aarnemingshorizon'. Ach-
horizon heersen heel ari-
ratuurwetten dan ervóór,
is de onbekende wereld
Ie quantumzwaarte-
jt", aldus Idema, die het
ijke bestaan van wormga-
eeft onderzocht,
rormgat kan ontstaan als
zwarte gaten bij elkaar in
wijseei
De bemanning van de Star Trek-serie Deep Space Nine gebruikt regelmatig wormgaten om van het ene deel van het heelal naar het andere
te reizen. Dat wormgaten bestaan, is volgens de Leidse natuurkundige Timon Idema een feit. Alleen zijn ze in het echt nog niet gezien.
Foto: Paramount Pictures
de buurt komen. De gaten
moeten elkaar niet zo dicht na
deren dat ze versmelten, maar
ook niet zo ver bij elkaar van
daan blijven dat er niets ge
beurt. Het gaat erom dat de
waarnemingshorizonten van de
zwarte gaten contact met elkaar
maken. Op dat moment raakt
de punt van de trechter van het
ene zwarte gat de punt van de
trechter van het andere. Het
wormgat is feitelijk de ruimte
die door de twee zwarte gaten
tot een soort diabolo gevouwen
is, met in het midden een gaat
je. Natuurkundigen stellen dat
gaatje voor als een punt.
Energie en materie die in de
trechter van een zwart gat val
len, worden steeds meer sa
mengedrukt en verhit naarmate
zij dieper in de trechter terecht
komen. Diep onderin de trech
ter moeten dan ook onvoorstel
bare dichtheden en temperatu
ren heersen. Het is dan ook niet
verrassend dat op het moment
dat er een gaatje ontstaat, de
opgeslagen energie en materie
er in hoge snelheid doorheen
'willen' stromen. Dat moet wel
atoomsgewijs gebeuren, want
het gaatje is maar piepklein.
Dat proces gaat door totdat er
zoveel materie is verdwenen,
dat het zwarte gat ophoudt te
bestaan. De trechter kan dan
niet 'oneindig' diep meer zijn
en het wormgat sluit zich van
zelf. De volgende vraag is: wat
gebeurt er met de uitstromende
energie en materie? Die dijt uit
en koelt af aan de 'achterkant'
van het zwarte gat. Sterrenkun
digen noemen zo'n plotselinge
uitstroom van materie uit het
schijnbare niets een 'wit' gat.
Daarmee ontstaat een simpel
onderscheid: een zwart gat
neemt alleen materie op, een
wit gat staat het alleen af.
Als twee zwarte gaten elkaar in
hetzelfde heelal 'ontmoeten',
dan volgt er vooral een enorme
verplaatsing van materie. Aan
de ene kant van het heelal 'ver
dwijnt' de materie van een
zwart gat en het wordt er aan
de andere kant als wit gat weer
uitgespuugd.
Maar het is ook mogelijk dat
twee zwarte gaten uit verschil
lende heelallen elkaar ontmoe
ten. Dat is het beste te begrij
pen als we zo'n verzameling
heelallen voorstellen als een
klontering van zeepbellen. Elke
zeepbel is één heelal. Via mem
branen zijn zij, ook net als
zeepbellen, van elkaar geschei
den. Aan beide zijden van zo'n
membraan kan zich best een
zwart gat ophouden. Het is
denkbaar dat de uitstroom van
een massa materiaal uit een wit
gat een nieuw heelal 'opblaast'
in een nieuwe dimensie, zoals
kinderen aan een klont zeep
bellen ook steeds nieuwe kun
nen rijgen.
Het is verleidelijk om de 'big
bang', de oerknal van dertien
miljard jaar geleden, ook te be
schouwen in het licht van deze
theorie. Twee zwarte gaten uit
verschillende heelallen veroor
zaakten een wormgat dat ons
heelal 'opblies'. De big bang is
dan in feite het witte gat waar
uit ons heelal ontstond. Vol
gens Idema is 'dat heel goed
mogelijk', al zijn er ook natuur
kundigen en astronomen die
die mogelijkheid het liefst in de
categorie 'wilde verhalen'
schuiven. Eerlijk gezegd is hij
zelf ook voorzichtig.
„We hebben immers geen be
wijzen, alleen theorieën en spe
culaties."
Berber Rouwé
tuinde in mijn eentje door het
I tesische oerwoud, toen er plotse-
tote stukken hout uit de lucht
Twintig meter hoog in een
izaten twee zonberen. Op weg
een bijennest braken ze een
perd van een hardhouten boom
Een beer hoorde me, keek me
n stond binnen een paar tellen
grond. Doodsbang rende ik weg.
Jen ik een half uur later bezweet
|n hut aankwam, merkte ik dat
ten helemaal niet achter me aan
gekomen."
Onderzoeker Gabriella Fredriks-
1971) lacht bij de herinnering aan
eerste ontmoeting met een zon-
een kleine zwarte beer woonach-
Zuidoost-Azië, nu tien jaar gele
de is even over uit de tropen om
tden benoemd tot Ridder in de
van de Gouden Ark, de onder
voor natuurbeschermers
tins Bernard.
os biologiestudent en deed on-
eknaar orang-oetans in Borneo,
ijn ontmoeting met zonberen
ik meer van ze weten. Er bleek
over ze bekend te zijn. Ik schreef
oderzoeksvoorstel, maar kreeg
leid los. Op de bonnefooi keerde
Jgnaar Indonesië."
t begon ik met het uitzetten van
ol als huisdier gehouden en in
beslag genomen beren. De bosbe-
schermingsdienst wist niet wat ze er
mee aan moest. Ik gaf de beren hals-
banden met zenders, zodat ik ze kon
volgen, en liet ze los in het bos. Dat
liep voor geen meter. De beren werden
het oerwoud uit gejaagd door soortge
noten die daar al woonden."
Onderzoek doen aan wilde beren
bleek ook ingewikkeld. Zonberen leven
in dicht oerwoud, klimmen hoog in
bomen, zijn schuw en klein: dertig tot
vijftig kilo, het formaat van een grote
hond. Je vindt ze niet zomaar.
„Ik maakte berenvallen van aan elkaar
gelaste olievaten. Een soort tunnels
met lokaas en valdeur. Die zeulde ik
het bos in. Elke dag liep ik een ronde
van acht uur om de vallen te controle
ren. Alsof je door een sauna met mug
gen en bloedzuigers baggert."
„Het duurde honderden nachten voor
ik mijn eerste zonbeer had gevangen,
veel langer dan bij andere berensoor
ten. Had ik eindelijk een paar beren
door het bos rennen met zenders om
hun nek, begon een van de apparaten
al na een maand te piepen: Beer be
weegt niet meer."
„Denkend dat de halsband was afge
vallen, ging ik het bos in. Ik vond een
zeven meter lange python met een
dikke buik. Vol ongeloof hield ik mijn
ontvanger vlak naast de slang. Pas
toen ik met de antenne in haar buik
prikte, ging ze ervan door. Ik hoorde
de botten van de beer breken, vrese
lijk."
„Dat mijn promotieonderzoek na ze
ven jaar in het oerwoud nog steeds
niet is afgerond, komt doordat ik zo
veel tijd heb besteed aan het bescher
men van het berenbos. Veel onderzoe
kers vullen hun databoekjes, schrijven
artikelen, verhogen hun wetenschap
pelijke status en vertrekken zonder iets
terug te doen voor het natuurgebied
waar ze hun informatie vandaan heb
ben."
„Na een half jaar in Indonesië vloog
het berenbos in brand. Ik belde rond:
wie komt er blussen? Er kwam nie
mand. Zelfs de organisatie die orang-
oetans had uitgezet in het berenbos
zei: 'Geen tijd, half Indonesië staat in
de fik. Kun je niet zelf wat organiseren?
Dan betalen we je later terug.' Dat heb
ik gedaan. In de omringende dorpen
trommelde ik tachtig mannen op. Ik
betaalde ze met spaargeld. Na twee
maanden blussen en brandgangen
maken was het vuur gedoofd. De helft
van het bosgebied was gered."
„Ik raakte in conflict met boeren die
naast het oerwoud woonden. De be
ren vraten de kokospalmen in hun tui
nen kapot. Ik legde ze uit dat de beren
door de brand en illegale houtkap het
afgelopen decennium de helft van hun
bos waren kwijtgeraakt. Dat ze honger
hadden. De boeren zeiden: Jij doet on
derzoek naar beren, dus het zijn jouw
beren. Jij zorgt maar dat ze van onze
palmen afblijven."
„Het viel me op hoe slecht mensen
wisten hoe een bos in elkaar zit. Na-
tuureducatie bestaat niet in Indonesië.
In de tropen nemen maar weinig on
derzoekers de moeite om hun resulta
ten in de lokale taal te vertalen. Alle ar
tikelen over natuurbehoud worden in
het Engels gepubliceerd, maar dat
kunnen Indonesiërs niet lezen."
„Zo wist de plaatselijke olieraffinaderij
niet dat het bos als waterwingebied
functioneerde, terwijl ze afhankelijk
waren van water uit het bos. Er ont
springen rivieren in het bos en het ge
bied werkt als een spons. Bij heftige
regenval houdt het water vast. We re
kenden de olieraffinaderij voor: sterft
het bos, dan moeten jullie water ko
pen. Dat kost jaarlijks vier miljoen dol
lar."
„Ik maakte iedereen gek met informa
tie. Ging samen met andere kleine or
ganisaties bij scholen langs om kinde
ren ecologieles te geven. Toen we
mensen meenamen het bos in bleek
vooral het water indruk te maken. In
Indonesische steden komt vaak ranzi
ge, ondrinkbare brij uit de waterkraan.
Hier in het bos stroomde zomaar
schoon water in de rivieren! Daarna
liet ik ze een opgedroogde rivier zien
die uit een verbrand stuk bos kwam.
Dat opende hun ogen."
„Soms lukt het om mensen een band
Sa<lBs
Gabriella Frederiksson.
Foto: GPD/Sake Rijpkema
te laten krijgen met een zeldzaam
beest dat in hun bos leeft, bijvoorbeeld
met de zonberen. Het maakte indruk
dat ik jaar in jaar uit in het bos zat
zonder daarvoor te worden betaald.
Het wekte vertrouwen in mijn verhaal
over bosbescherming, beren, branden
en houtkap, waar ik steeds weer mee
aankwam. Ik raakte bevriend met de
plaatselijke overheid, die zo enthousi
ast werd over de zonberen, dat ze er
hun mascotte van maakten."
Romantiek op Woodstock. Archieffoto
door Wim Doesborgh
Romantiek, zeggen historici, is
iets van vroeger. Van de 19de
eeuw, toen gevoel en verbeel
ding met hoofdletters werden
geschreven. In de praktijk echter
zijn we altijd romantisch geble
ven, of we dat nu leuk vinden of
niet. Filosoof Maarten Doorman
van de Universiteit Maastricht
schreef er een boek over.
Romantische elementen liggen
in onze dagelijkse samenleving
links en rechts voor het opra
pen. We zwijmelen lekker weg
bij open haard, druipkaars en
schemerlicht en zweren bij ro
mantische muziek. We koeste
ren regionale gebruiken en ou
de handarbeid; we geven nieu
we scholen en instituten bij
voorkeur nostalgische namen.
We zweren bij natuurlijke ma
terialen in plaats van nep, we
koesteren ons verleden, we
aanbidden de roes door drank
en drugs.
Kennelijk, concludeert filosoof
Maarten Doorman, zijn de ele
menten van de oude roman
tiek, die rond 1800 als een reac
tie op de sterk verstandelijke en
nuchtere tijd van Verlichting
opbloeiden, beresterk. Zo sterk,
dat ze, lang nadat periodes als
nieuwe zakelijkheid en twintig-
ste-eeuwse revoluties het roer
hadden overgenomen, nog al
tijd floreren in het denken en
doen van de meeste mensen.
De romantiek die is blijven
hangen, is een typisch ver
schijnsel bij de westerse mens,
vindt Doorman. Neem het bos.
Daar lopen mensen in andere
tijden en culturen doorheen
met een duidelijk doel. Om er
te jagen, om hout te kappen,
om paddestoelen te zoeken. De
dichters en denkers van de
19de-eeuwse romantiek heb
ben onis een bos laten zien,
waarin we een spirituele erva
ring vinden, waar de schoon
heid van de natuur wordt opge
zogen, waar een onbestemd
verlangen naar het hogere en
schone wordt aangewakkerd.
Sindsdien, beweert Doorman,
lopen de meeste mensen in de
westerse cultuur nooit meer
door een bos met een bundel
hout, een mand vruchten of
een gedood dier, maar met een
lyrische tekst, een indringend
lied of een imponerend land
schapsschilderij in hun hoofd.
Een verandering die tot op de
dag van vandaag zijn doorwer
king heeft. Romantiek komen
we tegen in films, in reclames,
in boeken, op de televisie, in de
huiskamer, op internet en op
veel plaatsen waar mensen el
kaar ontmoeten.
Veel grote filosofen en kunste
naars hebben zich vaak sterk
afgezet tegen het begrip roman
tiek. Ze vonden het maar klef,
moeilijk te vatten, onbeheers
baar. Nog in 1829 noemde Goe-
the 'het Idassieke' gezond en
'het romantische' ziek. Ook ;-
Maarten Doorman zelf, die be- L'
halve filosofie in Maastricht ook|r
kritiek van kunst en cultuur do-
ceert aan de Universiteit van i
Amsterdam, heeft geworsteld jp
met het fenomeen 'romantiek'.
„Lang heb ik gedacht dat weer- l:
zin mij dreef, weerzin tegen de
overvloed aan romantische cli-
chés die het leven beheerst en
zo voorspelbaar maakt. Maar
bij het schrijven van dit boek
veranderde die weerzin vaak in f
bewondering voor het rusteloze*
streven van de romantici. Niet
alleen hun muziek, schilderijen
en schetsen, ook hun literatuur,
hun wetenschappelijke opvat
tingen, hun bevlogen ideeën
dwongen respect af en verras
ten me. Gaandeweg brachten
ze mijn idee dat ze hadden af
gedaan aan het wankelen", be-
kent Doorman in zijn boek.
Bij de revolutie van de nieuwe
generatie in de jaren zestig van
de vorige eeuw heerste de ro
mantische orde sterker dan ie
dereen toen wilde accepteren.
Het beroemde muziekfestival
van Woodstock lijkt een ver
nieuwende happening, maar is
in werkelijkheid doorspekt met
romantische beginselen. De
adoratie van de muziek, de ver
heffing van de jeugd, de hang
naar mystiek, het verlangen
naar de natuur, de alles-moet-
kunnen-liefde waren allemaal
romantische idealen.
Ook de hedendaagsMferering
van grote kunstenaare, popido
len of sporters is een roman
tisch beginsel. Plus de extra na
druk op de nationale identiteit,
de verheerlijking van het natio
nale verleden in landen die zich
opgeslurpt voelen in een uitdij
end Europa.
Het mooiste, betoogt Doorman,
is dat binnen de romantische
orde ook het verzet valt van
personen of groepen die zich
fanatiek tegen die romantiek af
zetten. Turkse minderheden in
ons land bijvoorbeeld die zich
verzetten tegen de veronder
stelde culturele geslotenheid in
Nederland, benadrukken daar
mee automatisch het belang
van een eigen identiteit van de
eigen minderheidsgroep. En
vallen daarmee prachtig binneh
de wetten van de romantische
orde.
